Sport w Częstochowie do 1945 roku
Autorzy: dr Daniel Bakota, dr Arkadiusz Płomiński
- ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
- TOM: 11 (2024)
Geneza i rozwój do 1918 roku
Tradycje częstochowskiego sportu mają swoje początki w latach osiemdziesiątych XIX wieku i są one nierozerwalnie związane z rozwojem przemysłowym miasta. W 1887 roku z inicjatywy właścicieli fabryk tekstylnych lokujących kapitał w Częstochowie, rozegrano pierwsze zawody sportowe – turniej tenisa ziemnego. Zwycięzcą turnieju został urzędnik fabryki Peltzer et Fils - Belg Vanemor, natomiast drugie miejsce zajął częstochowianin Marcin Wierzchowski . Na przełomie wieków wiodącą rolę w rozwoju współzawodnictwa sportowego w Częstochowie odgrywały towarzystwa kolarskie, gimnastyczne oraz drużyny piłki nożnej. Pierwszym towarzystwem sportowym utworzonym w Częstochowie był powołany w 1889 roku oddział (konsulat) Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów (WTC) . Jego pierwszym konsulem został wybrany Edward Wodziński . W 1899 roku oddział zawiesił działalność. Po czterech latach, w 1903 roku z inicjatywy m.in.: T. Fiałkowskiego – pełnił funkcję konsula oraz A. Łabęckiego – sekretarza, wznowiono działalność częstochowskiego oddziału WTC. Następnie, w 1910 roku oddział połączył się z sekcją kolarską Towarzystwa Śpiewaczego Lutnia. Nowo powstałe towarzystwo, przyjęło nazwę Towarzystwa Śpiewaczego Lutnia . Upowszechnienie kolarstwa przez WTC było inspiracją do powstania kolejnych towarzystw kolarskich. Na przełomie lat 1892/1893 J. Kizlich, E. Sommer, H. Stalens, J. Straua, E. Wodziński i G. Wolski utworzyli towarzystwo kolarskie pod nazwą Częstochowscy Towarzysze . Towarzystwo prowadziło działalność do 1899 roku. Członkowie Towarzystwa przy wsparciu zamożnych obywateli miasta i dyrekcji zakładów Motte Meillesoux zbudowali w Częstochowie w 1893 roku - przy ul. Krakowskiej - tor kolarski . W 1894 roku odbyły się na nim pierwsze zawody torowe, których program składał się z trzech części: „biegów sprinterskich”, „wyścigu parami” i „wyścigu żółwi”. W tym samym roku, przy udziale zawodników z zagranicy, odbył się w Częstochowie pierwszy wyścig uliczny na trasie: Rynek - ul. św. Barbary - Zacisze - Rynek. Zwycięzcą wyścigu został częstochowianin Izydor Szymański, drugie miejsce zajął Robert Lee (Anglia), a trzecie Marcel Rochet (Francja) . Kolejnymi organizacjami kolarskimi powstałymi w Częstochowie były: Częstochowskie Towarzystwo Cyklistów, Koło Kolarskie Raków oraz sekcja kolarska przy Stowarzyszeniu Rzemieślniczo – Przemysłowym. Częstochowskie Towarzystwo Cyklistów utworzono z inicjatywy Stanisława Czerwińskiego, Adolfa Kleidensteina, Mariana Puchalskiego, Marty Puchalskiej, Stefana Sikorskiego, Tymana i Piotra Wiśniewskiego. Towarzystwo działało w latach 1900-1905. Po zawieszeniu działalności liczne grono jego członków wstąpiło w szeregi częstochowskiego oddziału WTC . Koło Kolarskie Raków utworzono w 1904 roku przy hucie Bernarda Hantkego. Działalność prowadziło do 1905 roku. Następnie z inicjatywy Komitetu Dzielnicowego Polskiej Partii Socjalistycznej, zostało reaktywowane w 1906 roku (przyjęło nazwę Rakowskie Koło Cyklistów, którą po krótkim czasie zmieniło na Rakowskie Towarzystwo Cyklistów). Sekcja kolarska przy Stowarzyszeniu Rzemieślniczo – Przemysłowym powstała w marcu 1914 roku z inicjatywy byłych zawodników Częstochowskiego Towarzystwa Cyklistów - J. Cekiera i A. Szmekla. W jej skład wchodziło 40 członków, którzy regularnie organizowali wycieczki rowerowe na trasie do Herb, Jaskrowa, Krzepic, Olsztyna, Ostrowa i Radomska . Dalszy rozwój kolarstwa w Częstochowie przerwał wybuch I wojny światowej. W sierpniu 1914 roku członkowie tychże towarzystw weszli w skład nowo zorganizowanych oddziałów samoobrony cywilnej. Oddziały te przyjęły nazwę Straż Obywatelska. Z kolei kolarstwo w trakcie trwania wojny, uprawiano jedynie w formie wycieczek sezonowych.
Częstochowskie gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego (TG) Sokół powstało w 1905 roku, jednak oficjalną działalność rozpoczęło 29 czerwca 1906 roku. Legalna działalność częstochowskiego gniazda nie trwała długo, bowiem 4 września 1906 roku władze carskie wydały zarządzenie, na mocy którego została zawieszona działalność wszystkich TG Sokół znajdujących się w granicach Królestwa Polskiego. W zaistniałej sytuacji częstochowskie gniazdo rozpoczęło działalność konspiracyjną. W 1909 roku władze carskie wyraziły zgodę na działalność towarzystw gimnastycznych z wyjątkiem TG Sokół. W związku z brakiem możliwości oficjalnego reaktywowania częstochowskiego gniazda, podjęto działalność, jako sekcja gimnastyczna Towarzystwa Śpiewaczego Lutnia. Formami pracy sokolej w tym czasie były ćwiczenia gimnastyczne, okolicznościowe odczyty, tańce i pieśni ludowe oraz wycieczki organizowane w okolice Jury Krakowsko-Częstochowskiej (Olsztyna, Złotego Potoku, Podlesic, Bobolic, Kroczyc). Wybuch I wojny światowej spowodował, że część sokołów wstąpiła w szeregi Legionów Polskich, a część została wcielona do wojsk rosyjskich. Pomimo trudnej sytuacji, Towarzystwo nie zawiesiło swojej działalności, a od kwietnia 1915 roku powróciło do legalnej aktywności. W maju 1917 roku w celu spopularyzowania gimnastyki, zarząd TG Sokół powołał Komisję Sportowo - Gimnastyczną Komitetu Wielkiej Kwesty . W tym okresie niemieckie władze okupacyjne zdelegalizowały i zakazały działalności Towarzystwa. Jednakże po krótkim czasie wydano zgodę na zorganizowanie legalnego towarzystwa, które przyjęło nazwę Towarzystwo Sportowo - Gimnastyczne Piechur. W listopadzie 1918 roku członkowie Towarzystwa w porozumieniu z członkami Stowarzyszenia Kupców Polskich powołali organizację wojskową o nazwie Obrona Narodowa. Organizacja ta odegrała istotną rolę w przywracaniu zrębów państwowości w Częstochowie. Jej zadaniem było rozbrajanie okupacyjnych wojsk niemieckich i pomoc przy tworzeniu polskich władz administracyjnych.
Wiodącą rolę w tworzeniu pierwszych drużyn piłki nożnej odegrali pracownicy częstochowskich fabryk, m.in.: La Czenstochovienne, Motte, Meillassoux et Caulliez oraz Peltzer et Fils. Niejednokrotnie byli to obcokrajowcy posiadający doświadczenie piłkarskie (trenerskie, zawodnicze). W 1906 roku utworzono pierwszą drużynę piłkarską pod nazwą La Czenstochovienne (w 1909 roku zmieniła nazwę na Towarzystwo Footballowe Częstochowianka). W drużynie tej występowali: Emil Kreter, Bronisław i Władysław Lechowscy, Walerian Lis, Jan Pałuba, Popowski, Zygmunt Widera, Stanisław Wizner oraz Francuzi: Florian Deremaux, Gemeiner i bracia Frieman. Kolejne drużyny powstały przy fabryce Motte, Meillassoux et Caulliez (zespół rywalizował pod nazwą Blich) oraz fabryce Peltzer et Fils. Wspólna reprezentacja tych dwóch fabryk 11 października 1908 roku wystąpiła w pierwszym międzymiastowym meczu rozegranym w Częstochowie, a jej przeciwnikiem było łódzkie Towarzystwo Union. Niespełna trzy tygodnie później 1 listopada reprezentacja fabryk rozegrała kolejny mecz z łódzkim zespołem - Towarzystwem Sportowym Turing Club z Łodzi. Oba spotkania odbyły się na placu fabryki Mottów. W okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej wiodącą drużyną w rywalizacji częstochowskich zespołów była Częstochowianka. Rywalizowała ona również z drużynami spoza Częstochowy. W 1911 roku rozegrała swój pierwszy mecz wyjazdowy. W spotkaniu rozegranym w Radomsku przegrała z piotrkowską Manufakturą 1:3 . Istotny wpływ na popularyzację piłki nożnej w Częstochowie miała Wystawa Przemysłowo-Rolnicza, która odbyła się w 1909 roku. Jednym z elementów jej programu, cieszącym się dużym zainteresowaniem częstochowian, był pokazowy mecz piłki nożnej pomiędzy Łódzkim Klubem Sportowym a Warszawskim Kołem Sportowym Korona. Przyjazd łódzkich piłkarzy do Częstochowy zakończył się ich aresztowaniem w związku z podejrzeniem o działalność wywrotową. Wypuszczeni po kilku godzinach na wolność łodzianie przegrali pierwszy mecz 1:2. W rewanżu rozegranym na drugi dzień wygrali z warszawską drużyną 2:1 . Podczas I wojny światowej działalność drużyn piłki nożnej została znacznie ograniczona. Pomimo utrudnień organizowano mecze o mistrzostwo Częstochowy, w których rywalizowały m.in.: Czenstochovia, Samson, Peltzery. Ponadto organizowano imprezy okolicznościowe takie jak np.: mecz noworoczny. W zawodach rozegranych 1 stycznia 1916 roku zmierzyły się drużyny Czenstochovii i Unionu.
