Zbiornik Pogoria I

Autorzy: Dr Robert Machowski, Prof. dr hab. Mariusz Rzętała

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 8 (2021)

Zbiornik Pogoria I (rys. 1, fot. 1-2) jest pierwszym w kaskadzie trzech jezior poeksploatacyjnych (w dawnych wyrobiskach piasków podsadzkowych): Pogoria I, Pogoria II oraz Pogoria III, przez które przepływa ciek Pogoria. Zbiornik Pogoria I powstał jako pierwszy w kolejności, po nim oddano do użytku zbiornik Pogoria III i na końcu położony pomiędzy nimi zbiornik Pogoria II. Najstarszym jeziorem kaskady jest Pogoria I, gdyż pochodzi z przełomu lat 30. i 40. XX wieku (lata 1938-1943). Powstanie zbiornika polegało na zalaniu prawie całego dawnego pola eksploatacyjnego, które obecnie funkcjonuje jako misa jeziorna.

Pod względem fizycznogeograficznym zbiornik Pogoria I i jego zlewnia, położone są we wschodniej części makroregionu Wyżyny Śląskiej. Z uwagi na swoje usytuowanie w kaskadzie zasadniczo zlewnia zbiornika rozpościera się na obszar mezoregionu Garb Tarnogórski, i znajduje się w granicach mniejszej jednostki – Garb Ząbkowicki. Natomiast misa jeziora lokalizowana jest już właściwie w zasięgu Wyżyny Katowickiej. W tej części dodatkowo wyodrębniono Kotlinę Dąbrowską.

W ujęciu historyczno-etnograficznym zbiornik Pogoria I oraz strefa jego zasilania znajdują się na obszarze Zagłębia Dobrowskiego, które stanowi część zachodniej Małopolski. Pod względem administracyjnym tereny te w całości znajdują się w obrębie Dąbrowy Górniczej. Zasadniczo sam zbiornik i jego zlewnia zlokalizowane są praktycznie w środkowej części miasta. Na północy wydzielono tereny dzielnic i osiedli Piła Ujejska i Antoniów, od zachodu Łęknice, od południa Babia Ława i Gołonóg, od południowego-wschodu są to tereny uprzemysłowione Huty Katowice, a na wschodzie znajdują się Ząbkowice. W bezpośrednim sąsiedztwie, po wschodniej stronie zbiornika Pogoria I znajduje się osiedle Pogoria.

Geneza, morfometria i zabudowa hydrotechniczna

Powstanie jeziora Pogoria I, podobnie jak dwu pozostałych w kaskadzie, było związane z mniej lub bardziej zamierzonym zalaniem odkrywkowych wyrobisk piasków, pozyskiwanych do celów podsadzkowych dla górnośląskich i zagłębiowskich kopalni. Obszar zajęty obecnie przez geosystem Pogorii I był miejscem eksploatacji od 1922 do 1943 r., przy czym z historycznych materiałów kartograficznych wynika, że działalność wydobywczą prowadzono najpierw po południowej stronie doliny Pogorii, a dopiero w latach 30. XX w. i podczas okupacji wojennej po stronie północnej. Teren eksploatacji zajmował łączną powierzchnię 82,3 ha. Najprawdopodobniej już od 1938 r. w wyrobisku prowadzono prace przygotowawcze do jego zatopienia. U schyłku okresu pozyskiwania piasku zaprzestano odwadniania najniższych partii wyrobiska, pozwalając na jego wypełnianie się wodami gruntowymi oraz wodami Pogorii. Ostateczne zakończenie prac wydobywczych oraz montaż niewielkiej zastawki piętrzącej odpływ wód z akwenu przesądziły o powstaniu jeziora poeksploatacyjnego o maksymalnej powierzchni 75 ha. Północno-wschodni sektor wyrobiska pozostał niezatopiony ze względu na prowadzenie płytkiej eksploatacji w jego obrębie. Zapewniło to zachowanie bezpieczeństwa zabudowy przylegającego osiedla Pogoria.

Jezioro Pogoria I ma kształt trójkąta prostokątnego i jest zbiornikiem nieco wydłużonym. Jego długość wynosi 1,62 km, szerokość średnia osiąga 0,46 km a maksymalna wzrasta do 0,76 km. Linia brzegowa o długości 4 km nawiązuje do wyrównanych krawędzi dawnego pola eksploatacyjnego o takim właśnie kształcie. Przy maksymalnym napełnieniu misy wodą powierzchnia jeziora wynosi 75 ha, a pojemność 3,6 mln m³. Głębokość maksymalna wynosi 7,8 m, a średnia kształtuje się na poziomie 4,8 m. Pozostałe podstawowe parametry i wskaźniki morfometryczne jeziora zestawiono w tabeli nr 1.

Parametr	Wielkość
Powierzchnia lustra wody przy MAX.P.P.	75 ha
Długość	1,62 km
Szerokość średnia	0,46 km
Szerokość maksymalna	0,76 km
Wskaźnik wydłużenia	2,13
Długość linii brzegowej	4,0 km
Rozwinięcie linii brzegowej (K2)	53,33 m/ha
Pojemność misy jeziornej przy MAX.P.P.	3,6 mln m3
Głębokość średnia	4,8 m
Głębokość maksymalna	7,8 m
Wskaźnik kształtu misy (Wg)	0,62
Rozwinięcie objętości	1,85
Wskaźnik zwartości	0,048
Wskaźnik odsłonięcia jeziora	15,6

Tabela 1. Podstawowe dane morfometryczne zbiornika Pogoria I w 2008 roku.

Ukształtowanie misy jeziora wyrażone zróżnicowanym układem izobat nawiązuje do sposobów prowadzenia eksploatacji i co za tym idzie plan batymetryczny odznacza się swoistymi parametrami morfometrycznymi. Dno zbiornika Pogoria I opada stromo niemal wzdłuż całego obwodu jeziora, dochodząc do głębokości blisko 8 m. Jedynie w sektorze wschodnim spadek jest wyraźnie mniejszy. Sprawia to, że w przekroju W-E kształt dna przechodzi z paraboidalnego do półkolistego, przy czym jest ono mało urozmaicone morfologicznie. Misa Pogorii I charakteryzuje się przeciętną zwartością i małą podatnością na wpływy zewnętrznych czynników środowiskowych.

Instalacje hydrotechniczne związane z eksploatacją zbiornika Pogoria I to zasadniczo niewielkie urządzenia wodne. W większości służą one do regulacji poziomu zwierciadła wód w jeziorze oraz umożliwiają przepływ wody potoku Pogoria do i ze zbiornika. W tych miejscach znajdują się obiekty hydrotechniczne w postać różnego rodzaju przelewów, zastawek i przepustów. Elementy hydrotechniczne innego rodzaju i przeznaczenia są mniej liczne. Dopływ wód powierzchniowych do zbiornika odbywa się za pośrednictwem trójstopniowej kaskady (fot. 3), utworzonej w celu zniwelowania spadku pomiędzy krawędzią dawnego pola eksploatacyjnego, a lustrem wody w zbiorniku. U podnóża najniższego progu dodatkowo znajduje się nachylona betonowa rynna, przejmująca spadającą wodę i kierująca ją do jeziora. Za podstawowy element hydrotechniczny geosystemu jeziora Pogoria I należy jednak uznać regulowany zastawką piętrzącą odprowadzalnik wód do koryta wypływającej Pogorii (fot. 4). Ma on charakter zabudowanego przelewu z odpływem przez żeliwną rurę o długości 56 metrów i średnicy 0,56 m. Od strony jeziora punkt wlotowy jest wyposażony w stalową kratę. Z kolei odpływ do koryta przebiega swobodnie, przy czym wylot rury obmurowano jednometrowej wysokości i szerokości przyczółkiem.

Poza wymienionymi elementami typowych instalacji hydrotechnicznych, na brzegach jeziora powszechnie znajdują się liczne umocnienia w postaci pomostów i miejsc wykorzystywanych do cumowania kajaków, łódek i żaglówek.

Cechy wód jeziornych

Wahania stanów wody i retencja jeziorna

Utworzenie zbiornika Pogoria I w istotny sposób zmieniło cechy strukturalne użytkowania terenu wskutek pojawienia się w krajobrazie tafli wody o powierzchni 75 ha. Z kolei zgromadzenie w jego misie 3,6 mln m³ wody wyznaczyło nową skalę retencji powierzchniowej obszaru. Zachodzące od momentu zatopienia wyrobiska zmiany obu tych parametrów, czyli powierzchni i retencji jeziornej, są konsekwencją wahań poziomu wód w zbiorniku. W przypadku tego typu jezior (poeksploatacyjnych) wahania te posiadają znacznie mniejszą amplitudę w porównaniu do rejestrowanej w obrębie zaporowych zbiorników wodnych.

W zbiorniku Pogoria I zakres wahań stanów wody jest bardzo niewielki. Minimalny poziom piętrzenia wody w misie jeziora został ustalony na wysokości 274,00 m n.p.m. Maksymalny poziom utrzymywania lustra wody w zbiorniku kształtuje się na poziomie 274,80 m n.p.m. Zatem amplituda tych zmian zawiera się w przedziale jedynie 0,8 m. Poziom wody w jeziorze utrzymywany jest na względnie stałym poziomie sporadycznie osiągając skrajne wartości.

Warunki termiczno-tlenowe

Wyniki badań temperatury wód wskazują, że zbiornik Pogoria I należy klasyfikować jako stratyfikowane, należące do jezior strefy umiarkowanej. Ustrój termiczny charakteryzuje się następowaniem w ciągu roku czterech układów termiki toni wodnej (homotermią wiosenną, anotermią, homotermią jesienną i katotermią), charakterystycznych dla jezior naturalnych naszej strefy klimatycznej, a pojawiających się wskutek zmian termicznych powierzchniowej warstwy wód (o miąższości około 2 m), wywołujących zarówno stagnację, jak i konwekcyjne mieszanie gęstościowe. W zbiorniku pojawiają się wyraźne sezonowe układy termiczne wód, przy czym najpełniejszy obraz stratyfikacji wykształca się w miejscach najgłębszych (rys. 2).

Średnia temperatura wód Pogorii I w połowie lat 90. XX w. wynosiła 10,0 °C, przy czym jej wartość dla wód powierzchniowych była równa 10,9 °C, a dla wód przydennych 8,7 °C. O ile wody powierzchniowe wykazywały podobną średnią temperaturę w różnych sektorach jeziora, to wody przydenne były pod tym względem zróżnicowane. Ich średnia temperatura kształtowała się od około 8 °C w sektorach najgłębszych do około 11 °C w sektorach płytkich. Głębokość toni wodnej miała również istotny wpływ na rozkład i zmienność stratyfikacji termicznej. W tym zakresie można wymienić kilka interesujących spostrzeżeń:

• układy: katotermiczny i anotermiczny zaznaczały się najsłabiej w profilach płytkich;
• w profilach płytkich nie dochodziło do wykształcenia letniej termokliny;
• okresy homotermiczne były krótsze w profilach głębokich;

okresowe występowanie znacznej amplitudy temperatur między wodą powierzchniową i przydenną było domeną profilów głębokich;

• warstwa wód o charakterze hypolimnionu występowała latem praktycznie tylko w najgłębszej partii jeziora;
• okres trwania anotermii z zaznaczonym epilimnionem był wyraźnie dłuższy w głębszych sektorach jeziora w porównaniu z sektorami płytszymi.

Jednym z czynników oddziałujących na przedstawione warunki termiczne wód zbiornika są niewątpliwie denne wypływy (źródła) wód podziemnych. Na ich obecność w misie Pogorii I wskazywały już archiwalne raporty administratorów piaskowni oraz późniejsze analizy środowiskowe geosystemu jeziora.

Niezależnie od głębokości akwenu na jego powierzchni sezonowo występują zjawiska lodowe. Najbardziej spektakularnym ich przejawem jest pokrywa lodowa, która występuje zwykle na całej powierzchni zbiornika (fot. 5). W czasie łagodnych zim wolne od lodu pozostają niewielkie fragmenty zbiornika np. przy ujściu cieku Pogoria do misy jeziora, miejsca skupisk dużej liczby ptactwa wodnego, strefy wypływów wód podziemnych.

Natlenienie wód w Pogorii I nawiązywało do opisanej wyżej stratyfikacji termicznej. Wynika to z faktu, że zasoby rozpuszczonego w wodzie tlenu powstają w płytkiej strefie przenikania promieni słonecznych w procesach fotosyntezy oraz w wyniku dyfuzji z atmosfery, a dopiero dynamika toni wodnej, czyli falowanie, przepływ prądów, a zwłaszcza cyrkulacja konwekcyjna będąca następstwem zmian termicznych, decydują o jego dostarczaniu do warstw głębszych. W najgłębszych sektorach zbiornika, w okresie późnej jesieni, natlenienie całej masy wód wskutek ich mieszania było zbliżone lub równe stanowi tzw. pełnego nasycenia (100% O₂). Również zimą pojawiał się stan bliski homooksygenii z pełnym nasyceniem, choć zauważalny był spadek natlenienia na większych głębokościach, na ogół charakterystyczny ze względu na zahamowanie dyfuzji tlenu i promieniowania słonecznego przez pokrywę lodową. Wiosną do około 6 m głębokości panował stan niewielkiego przesycenia tlenem. Poniżej tej głębokości zawartość rozpuszczonego tlenu szybko ulegała obniżeniu, co sugeruje stagnowanie tej części masy wód. W okresie letnim występowało przesycenie tlenem epilimnionu (do około 130% O₂) z racji intensywnej fotosyntezy. Poniżej zaznaczała się oksyklina, w obrębie której następował spadek natlenienia, osiągającego najmniejsze wartości w hypolimnionie. W strefie przydennej zbiornika pojawiał się niemal całkowity zanik tlenu. Zjawisko tak znacznego spadku natlenienia należy uznać za niepożądane, zagrażające między innymi uaktywnieniem anaerobowego rozkładu materii organicznej w osadach dennych.

Dynamika warunków tlenowych w płytszych sektorach jeziora Pogoria I cechuje się podobną zmienność w układzie sezonowym, jak w przypadku stref najgłębszych. Pojawiają się jednak duże różnice stopnia natlenienia wód pomiędzy poszczególnymi sektorami jeziora. W strefie środkowej, w okresie katotermii natlenienie wód przydennych wynosiło niewiele ponad 70% O₂, a w sektorze południowo-wschodnim odpowiadało stanowi homooksygenicznemu na poziomie bliskim 90% O₂. Podczas anotermii, epilimnion środkowej części toni wodnej jeziora ulegał przesyceniu do przeszło 140% O₂ przy występującym niemal całkowitym zaniku tlenu w strefie przydennej. W tym samym czasie w części południowo-wschodniej natlenienie całego profilu przekraczało stan pełnego nasycenia (blisko 150% O₂). Mimo różnic w natlenieniu toni wodnej określonych sektorów jeziornych stopień nasycenia tlenem wód w strefach płytszych był wyższy od tych w sektorach głębokich.

Pojawiające się lokalne deficyty tlenowe w hypolimnionie zbiornika Pogoria I są niekorzystne w świetle wytycznych oceny jakości wód jeziornych. Jednocześnie deficytom tym towarzyszyło przesycenie tlenem epilimnionu, co może wskazywać na rozwój procesów eutrofizacyjnych powierzchniowej warstwy wody. Tak niepokojące warunki pojawiały się tylko miejscami w głębszych sektorach jeziora.

Właściwości fizyko-chemiczne wody

Przewodność właściwa wód jeziora Pogoria I dla okresu od marca 1994 r. do października 1995 r. średnio wyniosła 579 µS/cm. W tym czasie maksimum osiągnęło 640 µS/cm. Woda powierzchniowa charakteryzowała się przewodnością na średnim poziomie wynoszącym 577 µS/cm, a przy dnie parametr ten był nieco wyższy i wynosił 587 µS/cm. Wartość średnia przewodności właściwej wód w Pogorii I w 1999 r. kształtowała się na poziomie 567 µS/cm, w 2000 – 608 µS/cm a w 2001 r. 577 µS/cm.

W wodach Pogorii I (w okresie III 1994 – X 1995) stwierdzono średnią zawartość zawiesin na poziomie 4,0 mg/dm³. Wody zbiornika były bardziej obciążone zawiesinami w strefie przydennej, gdzie ich średnia ilość wynosiła 4,9 mg/dm³ wobec 3,2 mg/dm³ w strefie powierzchniowej. Może to być efektem wspominanej wcześniej obecności licznych podziemnych źródeł w misie jeziora, prawdopodobnie powodujących unoszenie osadów dennych. Nadmierna ilość zawiesin (około 20 mg/dm³) w wodach zbiornika wystąpiła tylko raz. Było to związane z krótkotrwałym, masowym rozwojem fitoplanktonu. W pozostałych przypadkach ilości te nie przekraczały kilku mg/dm³. Z ilością zawiesin bezpośrednio koreluje wskaźnik dotyczący przezroczystości wody. W przypadku Pogorii I w analogicznym okresie wody charakteryzowała średnia przezroczystość wynosząca 2,6 m, przy czym w profilach głębszych średnio wynosiła 2,7-2,8 m, natomiast w płytszym sektorze południowo-wschodnim około 2,3 m.

W okresie od marca 1994 r. do października 1995 r. odczyn wód jeziora Pogoria I zmieniał się w zakresie 7,37-9,24 pH. Wartość średnia dla wód powierzchniowych była równa 8,30, a dla wód przydennych 7,98, przy średniej dla całego zbiornika na poziomie 8,14 pH. Podane wartości wskazują na występowanie wód o odczynie określanym jako obojętny, słabo alkaliczny, alkaliczny oraz silnie alkaliczny. Najczęściej występowały wody słabo alkaliczne. Wyższą alkalicznością odznaczały się wody powierzchniowe, co wskazuje na intensywniejsze zużywanie w tej strefie ewentualnych zasobów wolnego dwutlenku węgla w procesie fotosyntezy oraz przez organizmy autotroficzne. Potwierdza to obniżanie się odczynu wód w okresie chłodnym, kiedy to znacznie zahamowany jest rozwój życia biologicznego. Średni odczyn wód Pogorii I w miesiącach od października 1994 roku do marca 1995 roku wynosił 7,89 pH. Natomiast w latach 1999-2001 średni roczny odczyn wód Pogorii I zmieniał się w granicach 7,25-7,98.

W wodach Pogorii I pomiędzy marcem 1994 r. a październikiem 1995 r. występowała znaczna zmienność stężeń wapnia, która zawierała się w przedziale 30,0-152,0 mg/dm³ przy średniej 79,8 mg/dm³. Z kolei magnez występował w ilości od kilku mg/dm³ do blisko 60 mg/dm³, ze średnią dla tego okresu na poziomie 19,7 mg/dm³. Koncentracja tych dwóch pierwiastków w głównej mierze decyduje o twardości wody. W Pogorii I występowały wody średnio twarde i twarde, o czym świadczą wskaźniki zmieniające się w zakresie od 220 do 380 mg CaCO₃/dm³ (średnio 282 mg CaCO₃/dm³).

Stężenia chlorków w wodach Pogorii I w okresie marzec 1994 – październik 1995 zmieniały się w zakresie 40,5-56,1 mg/dm³ i odznaczały się stabilnością wartości. Podobny poziom koncentracji tych jonów (średnio 51,6 mg/dm³) był charakterystyczny dla późniejszych lat 1999-2001. Większa rozpiętość stężeń właściwa była dla siarczanów, które zmieniały się w przedziale 75,8-242,0 mg/dm³ przy średniej 115,8 mg/dm³. Wartości średnioroczne dla lat 1999-2001 wynosiły od około 80 mg/dm³ do niespełna 110 mg/dm³, co może wskazywać na nieznaczną poprawę jakości wód zbiornika. Stężenia sodu w wodach zbiornika Pogoria I (III 1994 – X 1995) kształtowały się na średnim poziomie 16,6 mg/dm³, tylko w nielicznych przypadkach przekraczając 20 mg/dm³. Są to wartości charakterystyczne dla wód nie zanieczyszczonych. Z kolei stężenia potasu w wymienionym okresie czasu sięgały w wodach Pogorii I co najwyżej kilku mg/dm3, kształtując się średnio na poziomie 3,2 mg/dm³. Zasolenie wód Pogorii I, które warunkowane jest głównie przez obecność wymienionych jonów (Cl^–, SO₄^2–, Na⁺ i K⁺), osiągało średnio poziom około 180-190 mg/dm³. Było jednak dość zmienne w poszczególnych okresach zawierając się w przedziale od 147 mg/dm³ do 215 mg/dm³.

Obecność azotanów i fosforanów, pierwiastków w główniej mierze decydujących o żyzności wód powierzchniowych, w wodach zbiornika najczęściej notowana była na poziomie poniżej 4,4 mg NO₃^–/dm³ i na kilka setnych części mg PO₄^3–/dm³, który charakterystyczny jest dla wód czystych. Niejednokrotnie zdarzały się sytuacje, kiedy to stężenia związków biogennych przekraczały wartości, które sprzyjają tzw. zakwitom wód, o czym świadczą zwłaszcza ich maksymalne stężenia. Średnie stężenie azotanów w wodach zbiornika Pogoria I w okresie III 1994 – X 1995 wynosiło 1 mg NO₃^–/dm³, zmieniając się pomiędzy poszczególnymi jego sektorami od 0,87 do 1,18 mg NO₃^–/dm³. Względna stałość koncentracji odnosi się również do fosforanów, które zazwyczaj nie przekraczały 0,1 mg PO₄^3–/dm³. Generalnie nie stwierdzono przestrzennego dużego zróżnicowania stężeń biogenów. Jedynie południowo-wschodni sektor jeziora Pogoria I odznaczał się występowaniem nieco większej koncentracji azotanów w porównaniu z innymi sektorami zbiornika. Prowadzone badania nie wykazały także istotnych różnic zawartości azotanów i fosforanów pomiędzy warstwą powierzchniową i przydenną. Stężenia azotanów w wodach zbiornika w 1999 r. średnio wynosiły 1,0 mg NO₃^–/dm³, w 2000 r. – 1,7 mg NO₃^–/dm³, a w 2001 r. 2,8 mg NO₃^–/dm³. Natomiast fosforany w tym czasie występowały w średnich rocznych stężeniach od 0,05 do 0,09 mg PO₄^3–/dm³ w wodach tego jeziora.

Procesy brzegowe i osady denne

Najbardziej widoczne zmiany w rzeźbie terenu miały miejsce w czasie, kiedy na szeroką skalę odbywała się tu eksploatacja piasku. Prowadzone prace geomechaniczne w głównej mierze przyczyniły się do powstania wyrobiska o powierzchni, która w końcowej fazie eksploatacji wynosiła 82,3 ha. W tym czasie prowadzone działania polegały także na niwelowaniu i wyrównywaniu terenu, budowaniu nasypów komunikacyjnych, tworzeniu usypisk (z nadkładu lub urobku) oraz szeregu innych prac, które zazwyczaj towarzyszą kopalnictwu odkrywkowemu. Wyrobisko obecnie zajmowane przez jezioro Pogoria I posiadało swoistą rzeźbę. Cechy te dodatkowo podlegały dynamicznym zmianom w czasie, kiedy prowadzona była tu eksploatacja. Odkrywkę cechowało młodociane stadium ukształtowania terenu, przejawiające się wyrazistością rzeźby – obecnością skarp, stromizn, krawędzi, rowów itp.

Z przedstawionego opisu rzeźby wynika, że dawny krajobraz obszaru objętego eksploatacją można określać mianem przemysłowego-zdewastowanego. Wyrobisko pozbawione było pokrywy glebowej oraz roślinności, a zostało uzbrojone technicznie pod kątem prowadzenia działalności górniczej. Otoczenie wyrobiska również posiadało charakter uprzemysłowiony z dominacją elementów zaplecza organizacyjnego oraz komunikacyjno-transportowego. Po zakończeniu pozyskiwania piasku, potrzeba działań rekultywacyjnych dla zmiany typologicznej krajobrazu i poprawy jego postrzegania była niepodważalna.

Procesy brzegowe, zachodzące w strefie kontaktu wód jeziornych i lądu, są istotnym czynnikiem kształtowania krajobrazu, a efekty ich działania mają wymiar widocznych przeobrażeń morfologicznych. Prowadzą one sukcesywnie do łagodzenia profilów brzegów, czego wyrazem są kolejne etapy ewolucji litoralu, które wyrażają się w następujący sposób: okres abrazyjnego urozmaicania linii brzegowej, okres abrazyjno-akumulacyjnego wyrównywania linii brzegowej, okres akumulacyjnego urozmaicania linii brzegowej, okres biogenicznego utrwalania linii brzegowej.

Początkowym etapom towarzyszy powszechne powstawanie szeregu form abrazyjnych (np. klifów czynnych i martwych, podciosów i zerw darniowych, teras) i akumulacyjnych (np. plaż, mierzei, kos, cypli piaszczystych, wałów brzegowych), a dopiero w ostatnim stadium ważnego znaczenia nabiera rozwój i sukcesja roślinności litoralnej. Procesy brzegowe w pewnym stopniu wpływają także na sposób zagospodarowania i użytkowania strefy brzegowej (np. tworzenia kąpielisk, miejsc plażowania, przystani sprzętu wodnego) i w następstwie terenów okołojeziornych.

W pierwszej połowie lat 90. XX w. w obrębie brzegów zbiornika Pogoria I występowały wybrzeża wysokie, wybrzeża płaskie oraz wybrzeża antropogeniczne. W grupie pierwszej znalazły się brzegi z klifem czynnym i martwym oraz znacznie nachylone powierzchnie piaszczyste. W grupie drugiej klasyfikowane były łagodnie opadające ku toni wodnej plaże lub brzegi porośnięte roślinnością (darnią, hydrofitami, krzewami, drzewami). Grupę trzecią stanowiły brzegi trwale umocnione przez człowieka, w obrębie których działanie procesów brzegowych praktycznie nie zaznaczało się. Brzegi płaskie w przypadku jeziora Pogoria I występowały na 20% jego długości linii brzegowej, w 40% były to brzegi wysokie. Taki sam udział stanowiły brzegi antropogenicznie umocnione. Współcześnie dominują brzegi piaszczyste, brzegi zajęte przez zbiorowiska szuwarowe lub darniowe oraz brzegi umocnione antropogenicznie. W obrębie każdej z wymienionych grup występuje szereg interesujących form brzegowych. Ich największe bogactwo jest związane z brzegami piaszczystymi, gdzie trwale lub efemerycznie zaznaczają się klify, plaże, cyple piaszczyste, mikroterasy, mielizny i ławice przybrzeżne, ripplemarki, kosy, wały egzaracyjne, a nawet formy eoliczne. Z kolei brzegi darniowe często są urozmaicone morfologicznie występowaniem podciosów i zerw darniowych, mikrozatok oraz wałów darniowych spiętrzonych w wyniku długotrwałego nacierania fal lub naporu pokrywy lodowej. Aktualnie obserwuje się znaczny i postępujący stopień złagodzenia rzeźby litoralu. Wydaje się, że etap jego ewolucji w przypadku Pogorii I najlepiej odzwierciedla stadium akumulacyjnego urozmaicania linii brzegowej. Dominuje tu bowiem przemieszczanie osadów w obrębie litoralu w warunkach występowania trwałych form akumulacyjnych. Tylko okresowo procesy brzegowe nabierają charakteru abrazyjnego. Warto w tym kontekście podkreślić istotną rolę pokrywy lodowej w procesie niszczenia brzegów. Lód spychając w procesie egzaracji materiał brzegowy w kierunku lądu, stwarza możliwość późniejszej intensywniejszej degradacji falowej brzegu ze względu na większy zasięg linii wody.

Zatopienie wyrobiska po eksploatacji piasków w istotny sposób wpłynęło na jego morfologię, choć jeszcze przed zalaniem miejscami prowadzone były mechaniczne prace ziemne kształtujące czaszę przyszłej misy zbiornikowej. Napływająca woda powodowała namakanie utworów bardziej zwięzłych, a w przypadku osadów luźnych wręcz ich rozmywanie. Skutkowało to między innymi obsuwaniem lub obrywaniem skarp (oraz jednoczesną depozycją materiału u ich podnóży), rozmywaniem krawędzi i form wypukłych, czy też nadbudową dna w zagłębieniach. Zmiany morfologiczne polegały zatem na łagodzeniu i wyrównywaniu powierzchni wyrobiska, i w efekcie zmniejszaniu lokalnych deniwelacji. Można domniemać, że zachodziły one najintensywniej w okresie zatapiania. Po napełnieniu wyrobiska wodą, do dalszego modelowania dna przyczyniały się zwłaszcza sezonowe cyrkulacyjne ruchy wód oraz inne formy ich przepływu (np. prądy litoralne, lokalne przepływy gęstościowe). Przemiany morfologiczne, które zachodziły w tym czasie w obrębie dna jeziora polegały przede wszystkim na: zrównaniu dna w efekcie niwelacji stromizn, częściowym zasypaniu dawnych poeksploatacyjnych rowów, podwyższeniu wysokości dna u podnóży podwodnych stoków, nadbudowaniu dna na skutek obsunięć mało stabilnego materiału brzegowego, obniżeniu dna w strefie brzegowej w wyniku usunięcia luźnego materiału osadowego przez wodę i ruchy masowe.

Zmiany morfologii dna jezior, oprócz wyżej opisanych, związane są również z tworzeniem się w misach warstwy osadów dennych. Proces ten przebiega od momentu powstania jeziora i polega na sedymentacji i gromadzeniu na powierzchni dna materii mineralnej i organicznej, dostarczanej przez cieki zasilające, a także pochodzącej z depozycji atmosferycznej, z abrazji brzegowej oraz z obumierania organizmów zasiedlających geosystem jeziorny. Miąższość osadów dennych w zbiorniku Pogoria I sięga kilku-kilkunastu cm, a sporadycznie kilkudziesięciu cm. Zróżnicowanie grubości warstwy osadów jest w głównej mierze pochodną ukształtowania dna oraz wynikiem ruchów masy wód, znoszących większość materiału osadowego do zagłębień. Osady strefy przybrzeżnej, będące w przewadze produktami procesów abrazyjnych, charakteryzują się ciemnobeżową barwą, co odróżnia je wizualnie od czarnych osadów strefy głębinowej. Te ostatnie są równocześnie bardziej drobnofrakcyjne, a tworzący je materiał ma zróżnicowane pochodzenie.

Proces zamulania misy zbiornika jest mało intensywny. Wynika to z niewielkiego przepływu cieków zasilających (także Pogorii), które są uważane za główne źródło rumowiska deponowanego w zbiornikach wodnych. Mimo niewielkiego przepływu wód Pogorii, ograniczającego możliwości transportu rumowiska, w strefie dopływu do jeziora stale tworzony jest stożek napływowy o powierzchni kilku-kilkunastu m². Delta ta ma trwały charakter i jest efektem akumulacji materiału niesionego przez wody rzeczne. Została utworzona niegdyś przez dopływającą Pogorię w zaklęśnięciu linii brzegowej zbiornika. Obecnie jest ona utrwalona przez roślinność szuwarową, zielną, krzewiastą i drzewiastą.

Osady denne zbiornika Pogoria I pod względem granulometrycznym zbudowane są z cząstek frakcji piaszczystej, pylastej i ilastej. Przeciętnie w składzie granulometrycznym osadów dennych dominują cząstki piaszczyste – 63% oraz cząstki ilaste – 27% (średnice poszczególnych ziaren według klasyfikacji agrotechnicznej posiadają następujące rozmiary: piasek – 0,1-1,0 mm, pył – 0,02-0,1 mm, ił – poniżej 0,02 mm). Obecność większej ilości ziaren piasku w osadach zbiornika należy wiązać (poza dostawą wraz z wodami potoku Pogoria) także z ich dostawą w głębsze partie misy ze strefy brzegowej, charakteryzującej się znacznym udziałem brzegów wysokich. Wiele skarp wprawdzie odsuniętych jest od linii wody, jednak działalność ruchów masowych prowadzi do tworzenia piaszczystych koluwiów, sukcesywnie znoszonych (między innymi przez czynniki atmosferyczne) ku toni wodnej.

Zróżnicowanie jakościowe osadów dennych jeziora Pogoria I dotyczy przede wszystkim właściwości fizyko-chemicznych, w tym zwłaszcza zawartości szeregu związków i pierwiastków. Odczyn osadów kształtuje się na poziomie 7,32-7,59 pH, ich alkaliczny charakter wynika między innymi z obecności węglanu wapnia w środowisku limnicznym, który pochodzi zarówno z działalności antropogenicznej (zanieczyszczenie atmosfery, gleb i wód), jak i dopływa w procesie zasilania podziemnego misy jeziornej z triasowych utworów skalnych ujawniających się na powierzchni w wyższych partiach zlewni. Udział substancji organicznej w osadach dennych w postaci węgla organicznego (C_org) osiąga maksymalnie niespełna 0,8% osadów w zbiorniku. Substancjami dominującymi w osadach dennych jeziora są: tlenek krzemu (SiO₂) – około 57-70% i tlenek glinu (Al₂O₃) – około 11-16%. O ile duży udział SiO₂ w osadach ma charakter naturalny związany z powszechnym występowaniem kwarcu (zwłaszcza w rejonach zalegania piasków czwartorzędowych), to obecność Al₂O₃ należy raczej wiązać z antropogenicznym wprowadzaniem go do środowiska zlewni Pogorii, bowiem w postaci naturalnych minerałów występuje w bardzo małych ilościach. Z pozostałych związków chemicznych w zauważalnych ilościach występuje jeszcze także Fe₂O₂ (7-10%) oraz K₂O (1,8-3,0%).

Substancja	Zakres zmienności w [%]
Corg	0,05-0,78
CaCO3	0,00-5,10
SiO2	56,95-71,05
Al2O3	11,50-16,55
Fe2O2	6,96-10,09
MnO	0,06-0,19
MgO	1,09-1,84
CaO	0,59-2,24
Na2O	0,54-0,86
K2O	1,80-3,06
TiO2	0,71-0,88
P2O5	0,19-0,28

Tabela 2. Zakres zawartości wybranych substancji w próbkach osadów dennych zbiornika Pogoria I.

Zjawisko akumulowania substancji w osadach dennych Pogorii I jest szczególnie wyraźne w odniesieniu do zawartości pierwiastków śladowych. Zwłaszcza ilość niektórych metali ciężkich (np. cynku, kadmu, ołowiu) jest dosyć duża i nierzadko przekracza poziom tła geochemicznego skał osadowych. Obecność dużych ilości metali ciężkich w osadach dennych zbiornika jest wynikiem ich dostarczania do geosystemu tego jeziora różnymi drogami migracji, lecz przede wszystkim wskutek denudacji powierzchni zlewni górnej Pogorii, obciążonej – szczególnie w przeszłości – ładunkiem zanieczyszczeń atmosferycznych, emitowanych przez liczne zakłady górnośląskie i zagłębiowskie, w tym położoną w najbliższym sąsiedztwie Hutę Katowice.

Pierwiastek		Tło geochemiczne*	Stężenie
Nazwa	Symbol	[mg/kg]
Antymon	Sb	0,03-2,00	3,5
Arsen	As	1,0-13,0	19,3
Bar	Ba	50-800	678,7
Beryl	Be	0,2-6,0	3,3
Brom	Br	1-10	5,3
Cer	Ce	7-90	108,7
Cez	Cs	0,5-10,0	10,0
Chrom	Cr	5-120	132,3
Cynk	Zn	10-120	1276,0
Cyrkon	Zr	20-220	487,3
Europ	Eu	0,2-2,0	2,1
Itr	Y	4-50	51,3
Kadm	Cd	0,05-0,35	15,27
Kobalt	Co	0,1-20,0	22,0
Lantan	La	4-90	56,1
Lutet	Lu	0,2-1,2	0,8
Miedź	Cu	2-60	44,0
Neodym	Nd	4,7-41,0	53,3
Nikiel	Ni	5-90	50,0
Ołów	Pb	3-40	239,0
Rubid	Rb	5-200	123,0
Samar	Sm	1,3-22,1	9,6
Skand	Sc	0,5-15,0	13,9
Srebro	Ag	0,05-0,25	1,1
Stront	Sr	20-600	105,8
Terb	Tb	0,2-2,0	1,3
Tor	Th	1,7-12,0	14,2
Uran	U	0,45-4,00	4,2
Wanad	V	10-130	110,3
Złoto	Au	0,002-0,007	0,025

Tabela 3. Średnia zawartość wybranych pierwiastków w próbkach osadów dennych zbiornika Pogoria I. Objaśnienie: (*) – zawartości pierwiastków w skałach osadowych według A. Kabaty-Pendias i H. Pendiasa [1993].

Znaczenie zbiornika

Większość sztucznych zbiorników wodnych budowana jest w ściśle określonych celach i od samego początku eksploatacji spełnia konkretne funkcje. Zbiornik Pogoria I powstał w dawnym wyrobisku po eksploatacji piasków czwartorzędowych, niejako przy okazji prowadzonego wydobycia. Utworzenie w tym miejscu sztucznego jeziora było najbardziej optymalnym kierunkiem rekultywacji dawnej odkrywki. Każde sztuczne jezioro pełniąc określone funkcje społeczno-gospodarcze wpływa także na wiele elementów środowiska geograficznego. Przede wszystkim powstanie zbiornika spowodowało szereg przekształceń krajobrazu. Początkowo polegają one zazwyczaj na wylesieniu obszaru lub likwidacji użytków rolnych, przemodelowaniu systemu komunikacyjno-przesyłowego i osadniczego oraz różnorodnych pracach geomechanicznych, a następnie zatopieniu terenu i określonemu zagospodarowaniu strefy okołozbiornikowej, ukierunkowanemu zgodnie z przeznaczeniem użytkowym akwenu oraz wymogami jego ochrony. Zmiany użytkowania ziemi związane z powstawaniem zbiornika Pogoria I nie odbiegały znacząco od tego schematu.

W sytuacji powstawania zbiornika wodnego następują lokalne zmiany warunków klimatologicznych, które związane są z pojawieniem się powierzchni wodnej. Wpływ ten polega między innymi na sprzyjaniu powstawania mgieł i zamgleń oraz zwiększaniu prędkości wiatru oraz zmniejszaniu liczby przypadków występowania ciszy.

Z utworzeniem zbiornika Pogoria I wiążą się zdecydowanie bardziej widoczne w środowisku zmiany dotyczące ewolucji stosunków wodnych na tych terenach. Wraz z rozpoczęciem eksploatacji piasku nastąpił nowy etap kształtowania warunków hydrograficznych obszaru. Po zaprzestaniu eksploatacji do niecki skierowane zostały wody Pogorii przez co wyrobisko zostało zalane. Jest to jedna z bardziej spektakularnych zmian jaka współcześnie widoczna są w środowisku. Obecność zbiornika Pogoria I na drodze przepływu potoku Pogoria powoduje szereg zmian hydrochemicznych wód potamicznych w relacji dopływ – odpływ. Jezioro przepływowe działa jak odstojnik, kumulujący alochtoniczne (obce) substancje przyniesione przez cieki alimentujące. Ma to miejsce w następstwie licznych procesów fizyko-chemicznych i biologicznych zachodzących w stojącej toni wodnej (np. wytrącania i sedymentacji zawiesin), a przejawia się zwykle poprawą jakości wód odpływających w stosunku do zasilających.

Jakość wody wypływającej z jeziora Pogoria I w odniesieniu do jakości wód dopływających naświetla możliwości neutralizowania zanieczyszczeń przez akweny limniczne. Geosystem Pogorii I posiadał duże zdolności obniżania ilości rozpuszczonych substancji mineralnych, co wyrażał znaczny spadek przewodności właściwej wód w relacji dopływ – odpływ (o około 25%). Szczególnie wyraźna była również redukcja obciążenia wód potamicznych składnikami biogennymi, czyli azotanami i fosforanami. Z powyższego wynika, że funkcjonowanie zbiornika Pogoria I przyczynia się do poprawy jakości wód potamicznych. Opisywany zbiornik wpływa także na cechy termiczne i natlenienie wód cieku Pogoria, co jest pochodną oddziaływania reżimu termiczno-tlenowego jeziora. Zbiornik Pogoria I dzięki możliwościom kumulacji ciepła, wpływaj na podwyższanie średniej rocznej temperatury wód powierzchniowych płynących w relacji dopływ – odpływ (o około 1-2 °C). Wody cieku Pogoria pod względem kształtowania nasycenia tlenem, wykazują wzrost średniego rocznego natlenienia w warunkach przepływu przez Pogorię I o około 10-20%. Jest to efektem powierzchniowego odpływu z jeziora, w którym udział mają głównie wody warstw przypowierzchniowych, a więc pozostających w strefie najkorzystniejszych możliwości nasycania tlenem.

Jednym z bardziej znaczących aspektów związanych z powstaniem zbiornika Pogoria I, było ukształtowanie siedlisk nie występujących wcześniej na tym obszarze. Siedliska te są miejscem rozwoju licznych gatunków, nierzadko tworzących – w aspekcie waloryzacji przyrodniczej – bardzo cenne zbiorowiska. W efekcie przeprowadzonych waloryzacji, Rada Miejska Dąbrowy Górniczej zdecydowała odpowiednimi uchwałami o utworzeniu na tych terenach dwóch użytków ekologicznych. Pierwszy z nich utworzono w lipcu 1993 r. pod nazwą „Pogoria I”. Ochroną został objęty obszar rozciągający się w południowo-wschodnim sektorze jeziora Pogoria I, w sąsiedztwie ośrodka wypoczynkowego Huty Bankowa. Jest to pas przybrzeżny o długości około 150 m i szerokości około 80 m porośnięty szuwarem trzcinowym. Miejsce to stwarza dogodne warunki do życia i rozmnażania się wielu gatunkom ptaków wodno-błotnych, a także pełni funkcję tarliska dla ryb. Obowiązuje tu zakaz wędkowania oraz używania sprzętu pływającego. Kolejny użytek ekologiczny otrzymał nazwę „Młaki nad Pogorią I”. Posiada on powierzchnię 7 ha, a znajduje się w rejonie wschodniego brzegu jeziora, w pobliżu osiedla Pogoria. Został utworzony w maju 1996 r. w celu zachowania rzadkich siedlisk torfowiskowych z unikatową w kraju roślinnością młak i mszystych moczarów. Obszar objęty ochroną jest niezatopionym fragmentem dawnego poziomu eksploatacyjnego. Występują tu liczne, nieskoncentrowane wypływy wód podziemnych pochodzących z utworów wapiennych Progu Środkowotriasowego. Wody wysiękowe zalewające piaski, wpływają na kształtowanie siedlisk o podłożu zasadowym lub obojętnym, co sprzyja rozwojowi wyjątkowych w skali kraju torfowisk źródliskowych o składzie gatunkowym młaki niskoturzycowej. W początkowych etapach zasiedlania młak dominowało zbiorowisko z arktyczno-alpejskim skrzypem pstrym (Equisetum variegatum). W dalszej kolejności następowało wkraczanie roślinności torfowiskowej zwłaszcza ze związku zespołów z turzycą Davalla (Carex davalliana). Obecnie użytek ekologiczny charakteryzuje bogactwo osobliwości florystycznych, a miąższość „torfu” skrzypowego osiąga w niektórych miejscach 30 cm.

Jezioro Pogoria I jako zbiornik utworzony na obrzeżach terenów zurbanizowanych i uprzemysłowionych Dąbrowy Górniczej, pełni ważną rolę w rozwoju szeroko pojętej rekreacji i turystyki. Organizacji nadwodnego wypoczynku służą liczne obiekty zagospodarowania turystycznego tj. bazy noclegowej, gastronomicznej, towarzyszącej (z urządzeniami turystycznymi i paraturystycznymi), a także dobrze rozwinięta infrastruktura transportowa. Pierwsze elementy zagospodarowania wypoczynkowego jeziora Pogoria I pojawiły się już w latach 40. XX wieku. Wtedy bowiem zapoczątkowano budowę niewielkich ośrodków letniskowych przeznaczonych głównie dla pracowników pobliskich zakładów przemysłowych. Formalne ustalenia dotyczące rozwoju bazy wypoczynkowej poczyniono w 1966 r., kiedy to Miejski Zespół Urbanistyczny Dąbrowy Górniczej przedstawił plan zagospodarowania przestrzennego tego terenu. Zgodnie z zawartymi w nim postanowieniami, południowe i zachodnie brzegi akwenu zostały wydzierżawione zakładom przemysłowym pod budowę nowych lub rozwój bądź adaptację istniejących ośrodków wczasowych. Powstało dzięki temu kilkanaście ośrodków. Obecnie posiadają one różny status własnościowy. W większości dysponują domkami campingowymi i sprzętem pływającym, a nierzadko też własnym zapleczem gastronomicznym. Niektóre działają pod szyldem klubów sportów wodnych, aktywnie propagując tę formę wypoczynku. Dzięki temu Pogoria I jest postrzegana jako regionalne centrum żeglarstwa, gdzie odbywają się liczne zawody sportowe, a przede wszystkim Otwarte Regaty Żeglarskie „Komandorów Klubów” oraz o „Błękitną Wstęgę Pogorii”. Z kolei dla rowerzystów i piechurów wytyczona została trasa rowerowa okalająca jezioro.

Miejscem cieszącym się dużą popularnością wśród wypoczywających nad Pogorią I jest stanica wędkarska Rybaczówka, zlokalizowana w sąsiedztwie osiedla Pogoria na brzegu wschodnim. Działa ona przy Okręgu PZW Katowice, oferując miejsca noclegowe, łodzie wędkarskie, łowiska, gastronomię, i organizując imprezy plenerowe. W sąsiedztwie stanicy znajduje się strzeżona plaża. Tereny masowego plażowania wypoczywających nad jeziorem rozciągają się na jego północnych brzegach, przy czym nie posiadają nadzoru w zakresie bezpieczeństwa kąpiących. Zbiornik Pogoria I jest akwenem powszechnie wykorzystywanym do amatorskiego połowu ryb. Połów ten odbywa się zarówno z brzegów, jak i ze środków pływających, przy czym na całym jeziorze obowiązuje zakaz używania silników spalinowych. Jedynie w części południowej, w sąsiedztwie użytku ekologicznego „Pogoria I”, zabronione jest wędkowanie oraz poruszanie się sprzętem pływającym. Zimą powszechne jest wędkowanie podlodowe przy licznych przeręblach tworzonych przez miłośników tej formy wypoczynku. Zdarza się także wykorzystywanie tafli lodu zalegającego na jeziorze przez sympatyków sportów łyżwiarskich, choć tworzonych amatorsko lodowisk poprzez odgarnięcie pokrywy śnieżnej, nie można utożsamiać ze zorganizowanym zapleczem rekreacyjno-turystycznym.

Baza wypoczynkowa w otoczeniu jeziora Pogoria I jest znacznie rozwinięta, co w pewnym stopniu wiąże się z faktem kilkudziesięcioletniego funkcjonowania akwenu. Na początku bieżącego wieku wokół jeziora do dyspozycji turystów pozostawało 778 miejsc noclegowych, z czego 678 w ośrodkach przeznaczonych głównie dla wypoczynku sobotnio-niedzielnego, 50 przypadało na ośrodek zakładowy, a 50 było oferowane przez pensjonat. W opinii turystów część owej bazy wymaga poprawy standardu. Ciekawostką na skalę ogólnopolską była zacumowana przy północno-zachodnim brzegu zbiornika pływająca restauracja „Arizona”. Lokal gastronomiczny został wybudowany w latach 50. XX wieku i pierwotnie stanowił duża atrakcję Parku Śląskiego. O wyjątkowości tej konstrukcji przesądzał jej unikatowy wygląd w kształcie kosmicznego pojazdu. W czasach swojej świetności na pokładzie mogło jednocześnie przebywać około 70 osób. Konstrukcja pływała dzięki zamontowanemu silnikowi. Na początku lat 90. XX wieku lokal stał się własnością prywatną i został przetransportowany na wody zbiornika Pogoria I, gdzie pełnił funkcje usługowe do 2005 r. Niestety od tego czasu kawiarnia powoli niszczeje chociaż nadal stanowi pewnego rodzaju atrakcję.

Bibliografia

1. Celiński F., Czylok A., Kubajak A.: Przewodnik przyrodniczy po Dąbrowie Górniczej, Krzeszowice 2001.
2. Choiński A.: Zarys limnologii fizycznej Polski, Poznań 1995.
3. Cydzik D., Kudelska D., Soszka H.: Wytyczne monitoringu podstawowego jezior, Warszawa 1994.
4. Czylok A.,: Antropogeniczne przekształcenia krajobrazu w regionach eksploatacji rud cynku i ołowiu oraz piasków podsadzkowych. Stanowisko 6 – Spontaniczna regeneracja roślinności na obszarach eksploatacji piasków podsadzkowych, w: Rzętała M., Szczypek T. (red.): 47 Zjazd PTG „Geografia w kształtowaniu i ochronie środowiska oraz transformacji gospodarczej regionu górnośląskiego”. Część III. Przewodnik sesji terenowych, Sosnowiec 1998, s. 26-29.
5. Długoborski W.(red.): Dąbrowa Górnicza – zarys dziejów miasta, Katowice 1976.
6. Dojlido J.: Chemia wód powierzchniowych, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1995.
7. Hermanowicz W.: Chemia sanitarna, Warszawa 1984.
8. Jaguś A., Rzętała M.: Znaczenie zbiorników wodnych w kształtowaniu krajobrazu (na przykładzie kaskady jezior Pogorii), Bielsko-Biała – Sosnowiec 2008.
9. Jaguś A., Rzętała M., Rzętała M.A.: Morfologia strefy litoralnej jako indykator ewolucji sztucznych zbiorników wodnych. IV Zjazd Geomorfologów Polskich. Główne kierunki badań geomorfologicznych w Polsce. Stan aktualny i perspektywy, Lublin 1998.
10. Janda Z., Rzętała M.: Przestrzenna i sezonowa zmienność właściwości fizykochemicznych wód rzeki Czarnej Przemszy na odcinku od Siewierza do Przeczyc, w: Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, Katowice-Sosnowiec 1995, s. 39-47.
11. Kabata-Pendias A., Pendias H.: Biogeochemia pierwiastków śladowych, Warszawa 1993.
12. Kamiński A., Rzętała M., Szczypek T.: Rola zbiorników wodnych w kształtowaniu krajobrazu, w: Człowiek i woda, Sosnowiec 2003, s. 54-63.
13. Kapała J.: Zmiany jakości powietrza atmosferycznego w rejonie oddziaływania Kombinatu Metalurgicznego „Huta Katowice”, w: Kombinat Metalurgiczny „Huta Katowice” w Dąbrowie Górniczej a zmiany środowiska przyrodniczego. Biuletyn nr 5, Wrocław – Warszawa – Kraków 1990, s. 83-94.
14. Lewińska J.: Wpływ zbiorników wodnych na klimat lokalny, w: „Czasopismo Geograficzne” 1984, t. LV, z. 3, s. 329-344.
15. Łajczak A.: Studium nad zamulaniem wybranych zbiorników zaporowych w dorzeczu Wisły. Monografie Komitetu Gospodarki Wodnej Polskiej Akademii Nauk, Zeszyt 8. Warszawa 1995.
16. Molenda T., Rzętała M., Rzętała M. A.: Bottom deposits as an indicator of ecological changes (on the example of artifical water reservoirs in the Pogoria catchment – Silesian Upland), w: Anthropogenic aspects of landscape transformations, Sosnowiec 2002, s. 60-67.
17. Nitkiewicz-Jankowska A.: Walory turystyczne wybranych zbiorników wodnych we wschodniej części Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, w: A. T. Jankowski, M. Rzętała (red.): Jeziora i sztuczne zbiorniki wodne – funkcjonowanie, rewitalizacja i ochrona, Sosnowiec 2004, s. 157-163.
18. Płaza K.: Ocena turystycznego zagospodarowania antropogenicznych zbiorników wodnych wschodniej części Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Sosnowiec 2002 [maszynopis].
19. Pokojska U., Prusinkiewicz Z.: Wybrane zagadnienia z chemizmu epigeosfery, Warszawa 1982.
20. Racinowski R., Szczypek T.: Prezentacja i interpretacja wyników badań uziarnienia osadów czwartorzędowych. Skrypty Uniwersytetu Śląskiego nr 359, Katowice 1985.
21. Rzętała M.: Bilans wodny oraz dynamika zmian wybranych zanieczyszczeń zbiornika Dzierżno Duże w warunkach silnej antropopresji. Prace Naukowe UŚ w Katowicach nr 1913, Katowice 2000.
22. Rzętała M.: Klasyfikacja wybrzeży i procesy brzegowe wybranych zbiorników antropogenicznych Kotliny Dąbrowskiej, w: Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, Katowice – Sosnowiec 1994. s. 29-37.
23. Rzętała M.: Some hydrochemical consequences of artificial water reservoirs functioning in anthropogenetically transformed catchments (a case study from the Silesian Upland and its borders), w: Snytko V.A., Szczypek T. (red.): Modern nature use and anthropogenic processes, Irkutsk-Sosnowiec 1999, s. 88-93.
24. Rzętała M.: Uwarunkowania i konsekwencje wahań stanów wody w sztucznych zbiornikach wodnych Górnego Śląska i Zagłębia, w: Tomaszewski J. (red.): 49 Zjazd PTG „Środowisko przyrodnicze i gospodarka Dolnego Śląska u progu trzeciego tysiąclecia” – referaty, komunikaty, postery. Szklarska Poręba, 20-24 września 2000 r., Wrocław 2000, s. 89-90.
25. Rzętała M.: Wody powierzchniowe i podziemne, w: W. Krawczyński, A. J. Wójcik (red.): Dąbrowa Górnicza. Monografia. Tom I, Środowisko przyrodniczo-geograficzne, Dabrowa Górnicza 2016, s. 207-229.
26. Rzętała M., Wach J.: Ocena właściwości fizyko-chemicznych wód limnicznych jako źródło informacji o obiegu materii, w: Pełka-Gościniak J., Rzętała M. (red.): Górnośląsko-ostrawski region przemysłowy: wybrane problemy kształtowania i ochrony środowiska. Materiały Sympozjum Polsko-Czeskiego. Sosnowiec, 6-7 maja 1999 r., Sosnowiec 1999, s. 205-209.
27. Tobolski K.: Osady denne, w: Choiński A.: Zarys limnologii fizycznej Polski, Poznań 1995, s. 181-205.

Źródła on-line

Krzysztofik R.: Zagłębie Dąbrowskie, w: „Encyklopedia Województwa Śląskiego”, t. 2 (2015).

Machowski R., Rzętała M.: Zbiornik Pogoria III, w: „Encyklopedia Województwa Śląskiego”, t. 7 (2020).

Rzętała M.: Zlewnia Przemszy, w: „Encyklopedia Województwa Śląskiego”, t. 3 (2016).

Zobacz też

Dorzecze Wisły

Górnośląskie Pojezierze Antropogeniczne

Wody podziemne

Wody powierzchniowe

Zbiornik Pogoria III

Zlewnia Przemszy