Sztuka protestancka na Górnym Śląsku

Autor: Prof. zw. dr hab. Ewa Chojecka 

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 5 (2018)

Górny Śląsk w dobie Reformacji posiadał złożoną sytuację polityczną. Poczynając od XV wieku, a są to wtedy dziedziczne ziemie książąt piastowskich (1532 wymiera linia opolska, 1653 - cieszyńska) będąc od XIV wieku lennem czeskim, przechodzą początkiem XVI wieku pod panowanie Habsburgów. Na ten czas przypada pojawienie się tutaj Reformacji. Wnosi ona nowe pojmowanie sztuki oraz architektury kościelnej. Dzieło malarskie czy rzeźba nie były teraz pojmowane jako przedmiot kultu, nie znano pojęcia „świętego obrazu”. Obraz, wizerunek, spełniać miał zadanie pouczenia, dydaktyki, miał ilustrować tematy biblijne, głównie najważniejszego: historii Zbawienia. Nadto spełniał funkcję upamiętniania, co uwidoczniło się w sztuce epitafiów i nagrobków. W zakresie architektury zrazu nie wypracowano nowych form. Często przejmowano dawne kościoły katolickie i przystosowywano do nowych potrzeb. Takim był przykładowo drewniany kościół w Gierałcicach niedaleko Kluczborka. Protestanci rezygnują z wielości ołtarzy, skupiają się na jednym. Nieraz kompozycyjnie ołtarz łączony jest z umieszczaną nad nim amboną. Wynika to z faktu, że w protestanckim nabożeństwie najistotniejszym elementem jest kazanie- głoszenie Słowa Bożego. Taką kompozycją ołtarz-ambona uzyskiwano maksymalną słyszalność. Zasadą było hasło „Sola Scriptura” - tylko Pismo, nie zaś kościelna tradycja. Łączyło się to z ideą „powrotu do źródeł” - (ad fontes). Kościół stawał sie tedy miejscem wspólnotowego modlitewnego zgromadzenia. W ślad za tym szło zanegowanie kultu świętych i Madonny. Uproszczenie i ascetyzm, w nowoczesnych kościołach wręcz minimalizm form, był tego naturalną konsekwencją. Przestrzeń wnętrz kościelnych powoli zmieniała swój kształt: redukowano wydłużone prezbiterium, podobnie jak boczne kaplice i wielonawowość. Przeważały założenia zwarte, dośrodkowe. Z czasem do wnętrz wprowadzane są empory, niekiedy kilkokondygnacyjne. Jako ideowo najważniejsze elementy wyposażenia kościoła służył tak zwany „liturgiczny trójdźwięk” złożony z ołtarza, ambony i chrzcielnicy, często sytuowanych blisko siebie.

Początki sztuki protestanckiej na Górnym Śląsku

Niewiele zachowało się dzieł z okresu najwcześniejszego, XVI wieku. Wymienić tu przyjdzie przede wszystkim tryptyk z Ogrodzonej (mal. Bartłomiej Buhl z Wrocławia, 1580-1582) w Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie). Nadto przypomnieć trzeba późnorenesansowo-manierystyczny kościół w Szydłowcu (niedaleko Niemodlina) z rzeźbiarskim wyposażeniem 1616-1617 ołtarza, ambony i dwóch nagrobków, fundacji Jana Puecklera.

Okres wojny trzydziestoletniej (1618- 1648) i następujący po niej okres kontrreformacji spowodował zanik inicjatyw budowlanych i działalności artystycznej środowisk protestanckich. W to miejsce pojawiają się tak zwane „leśne kościoły”. Są to miejsca tajnych nabożeństw ewangelickich w górach Beskidu znaczone kamieniami z inskrypcjami i znakami krzyży niekiedy też kielichów (na oznaczenie „utrakwizmu” - komunii pod dwiema postaciami chleba i wina praktykowanej w środowiskach protestanckich a także husyckich). Znamy obecnie kilkanaście takich miejsc - m.in. pod Bielskiem i na górze Równica niedaleko Ustronia. Sytuacja zmienia się na początku XVIII wieku, kiedy po pokoju w Altranstaedt i przy wsparciu króla szwedzkiego udzielonego protestantom (1707-1709) władze habsburskie udzieliły zgody na wzniesienie ewangelickich tak zwanych kościołów Łaski. Było ich sześć, jednym z nich jest na Górnym Śląsku kościół Jezusowy na Wyższej Bramie w Cieszynie. Jego budowa trwała długo, od 1710 do 1750, gdyż brakowało środków. Architektem był Jan Jerzy Hausruecker z Opawy. Kościół cieszyński zwany „matką ewangelickich kościołów” z wysoką 72 metrową wieżą jest dziełem artystycznie wybitnym, ostentacyjnie niebarokowy, oszczędny w formie, co w kontekście barokowej architektury kościołów katolickich tamtego czasu ma wymowę jednoznaczną.

Po wojnach śląskich 1740-1763, kiedy dochodzi do podziału Śląska na część pruską i austriacką dzieje sztuki protestanckiej kształtują się w obu częściach regionu odmiennie.

W części austriackiej regionu (Opawa-Cieszyn-Bielsko) momentem przełomowym stał się patent tolerancyjny cesarza Józefa II (1781) zezwalający protestantom na wznoszenie domów modlitwy (z pewnymi ograniczeniami - np. nakaz budowy poza murami miasta i bez wież). Na terenie Śląska austriackiego powstaje wtedy szereg klasycystycznych kościołów – Wisła, Jaworze, Goleszów oraz najbardziej znany tak zwany Bielski Syjon: założenie typu entre cour et Cardin - kościoła i dwóch przeciwległych domów: plebanii i szkoły. Kościół został w stulecie swego powstania (1881) przekształcony w stylu neogotyckim przez wiedeńskiego wybitnego architekta Henryka Ferstla. W tej postaci istnieje do dziś, uzupełniony w przylegającej doń przestrzeni o dalsze budowle szkół oraz wolnostojący pomnik Marcina Lutra, dzieło Franza Vogla z Wiednia (1900). Z kolei na terenie przyłączonym do państwa pruskiego poczęto się orientować na ośrodki sztuki we Wrocławiu i Berlinie. W XIX wieku, podobnie jak w całej Europie, powszechnym był kierunek historyzmu, czerpiący inspiracje z dawnej sztuki. W przypadku architektury był to styl neogotycki albo neoromański. Na terenach gdzie intensywnie rozwijał się przemysł i górnictwo pojawia się szereg znaczących ewangelickich kościołów. Przykładem są kościół Elżbiety w Chorzowie (1840-1844) projektu Augusta Sollera, kościół Zmartwychwstania w Katowicach dzieło Richarda Lucae i Augusta Stuelera z Berlina (1856-1858), rozbudowany 1899-1900. Ciekawym dziełem jest kościół w Pszczynie, neobarokowy z roku 1907 (architekt Christian Jahn), fundacji książąt pszczyńskich Hochbergów, usytuowany w narożniku rynku staromiejskiego, z wytwornym wystrojem wnętrza. Pamiętać trzeba także o świerklanieckim Mauzoleum Donnersmarcków (Julius Raschdorff, 1896-1897) utrzymanym w subtelnej stylizacji neogotyckiej i o neoromańskim kościele w Tarnowskich Górach (Krzysztof Worbs, 1898-1900).

Sztuka protestancka na Górnym Śląsku w XX i XXI wieku

Lata międzywojnia 1918-1939 nie przyniosły znaczących nowych inicjatyw. Natomiast po II wojnie światowej (1939-1945) dokonał się w wyniku zmian politycznych i przekształceń ludnościowych - przy rosnącym negatywnym nastawieniu władz PRL oraz szerzącym się stereotypie pojęciowym łączącym protestantyzm z niemieckością - regres żywiołu ewangelickiego. Wiele kościołów protestanckich albo niszczało, albo przeszło w użytkowanie środowisk katolickich.

Sytuacja powoli zaczęła się odmieniać w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku . Na obszarach gdzie przetrwały społeczności ewangelickie poczęto wznosić nowe budowle kościelne o wyraźnych cechach współczesnej architektury postmodernistycznej. Jest to zespół kościołów w większości usytuowanych na terenie południowo-zachodnim regionu, Śląska Cieszyńskiego, utrzymanych w formach bardzo zróżnicowanych. Należą do nich - otwierający chronologicznie ów zespół - kościół w Bażanowicach (1978-1881) projektu Karola Gasia, Stanisława Kwaśniewicza i Henryka Raszki (konstrukcja), dwukondygnacyjny, zbudowany z nakładających się kształtów wieloboków, z łamanymi dachami i przeszklonym wnętrzem. Inną formę reprezentuje kościół w Hołdunowie (1981-1986) dzieło Adama Lisika, podobnie jak kościół w Tychach projektu Bożeny i Janusza Włodarczyków (1987-2012). Kościół w Wiśle-Głębcach poświęcony został w ubiegłym roku 2017 (projekt: Karol Gaś). Temat ten jest obecnie przedmiotem osobnych badań.

Na zakończenie warto przywołać inicjatywę 2016 roku, kiedy w wyniku zabiegów restauratorskich dokonano odbudowy tak zwanej Studni Pastorów na Bielskim Syjonie. Jest to oryginalny pomnik upamiętniający zasłużonych pastorów XVII- XX wieku, wystawiony w 1934 roku i zdewastowany po II wojnie. Intencją było przywrócenie zerwanej pamięci historycznej którą pomnik ten uosabia.

Na uwagę zasługuje ponadto akcja konserwatorska przeniesienia drewnianego kościoła ewangelickiego z Bytomia-Bobrka z 1932 roku o wyjątkowym walorze artystyczno- konstrukcyjnym we wrześniu 2017 roku do Górnośląskiego Parku Etnograficznego w Chorzowie.

Z okazji 500-lecia Reformacji zorganizowane zostały w 2017 roku trzy wystawy poświęcone tematyce reformacyjnej i kulturze protestantyzmu na Górnym Śląsku: w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu, w Muzeum Historycznym w Bielsku-Białej oraz w Muzeum Śląskim w Katowicach. Wystawa bytomska koncentrowała się na postaci Matki Ewy v. Tiele-Winckler i jej dziełu diakonii „Ostoja Pokoju” w Miechowicach, wystawa w Bielsku-Białej zgromadziła dzieła sztuki i pamiątki ze wszystkich parafii ewangelickich okręgu bielskiego. Wystawa katowicka zakomponowana w symbolicznym kręgu Róży Luterańskiej obejmowała pięć spraw problemowych: tradycja, edukacja, społeczeństwo, duchowość i polityka na tle przemian historycznych jako uzupełnienia. Eksponaty zebrane zostały z obszaru całego Górnego Śląska. Wystawa ta posiada znaczenie innowacyjne w sposobie nowoczesnego prezentowania zagadnienia.

Bibliografia

1. Chojecka E., Architektura i założenie przestrzenne oraz treści ideowo-artystyczne Bielskiego Syjonu, w: Przestrzeń ,architektura, malarstwo. Wybrane zagadnienia sztuki górnośląskiej, red. E. Chojecka, Katowice 1995, s.11-19.
2. Chojecka E., Dziedzictwo protestanckiej kultury artystycznej na Górnym Śląsku. Od leśnych kościołów do postmodernizmu, w: Umbra transit. Luxpermanet. Ewangelicy na Górnym Śląsku na przestrzeni wieków, red. J. Lusek, Bytom 2017, s. 292- 302.
3. Chojecka E., Fons Pastoralis na Bielskim Syjonie. Pomnik podwójnej historii, „Herito. Dziedzictwo, kultura, współczesność” 2016, nr 25, s. 166-177.
4. Chojecka E., Historyczne uwarunkowania, forma i treści ideowe protestanckiej architektury Śląska Austriackiego, w: Trzysta lat tolerancji na Śląsku Cieszyńskim. W trzystulecie założenia kościoła Jezusowego w Cieszynie, red. R. Czyż, W. Gojniczek, D. Spratek, Cieszyn 2010, s. 344- 355.
5. Chojecka E., Pomnik Marcina Lutra w Bielsku. W poszukiwaniu pamięci i przesłania dziejów, w: Marmur dziejowy. Studia z historii sztuki ofiarowane Zofii Ostrowskiej- Kębłowskiej, Poznań 2002, s. 487- 498.
6. Chojecka E., Sztuka protestancka na Górnym Śląsku, w: Oblicza sztuki protestanckiej na Górnym Śląsku. Katalog wystawy, Katowice 1993, s. 7-11.
7. Harasimowicz J., Kościół Jezusowy w Cieszynie: geneza formy architektonicznej i program ideowy, w: Trzysta lat tolerancji na Śląsku Cieszyńskim... W trzystulecie założenia kościoła Jezusowego w Cieszynie, red. R. Czyż, W. Gojniczek, D. Spratek, Cieszyn 2010, s. 286- 300.
8. Harasimowicz J., Słowo widzialne. Luteranizm górnośląski w zwierciadle sztuki, w: Wszystko osiąga się przez nadzieję. Kulturowe dziedzictwo Reformacji na Śląsku, Katowice,2017, s. 45-96.
9. Harasimowicz J., Sztuka księstw górnośląskich wobec konfliktów ideowych wieku Reformacji, w: Śląskie dzieła mistrzów architektury i sztuki, red. E. Chojecka, Katowice 1987, s. 15- 45.
10. Kościoły i kaplice ewangelickie województwa śląskiego, oprac. E. Caban, B. Ferdyn-Janik, R. Garstka, D. Cholewa, B. Kocielska, I. Kontny, A. Syska, M. Walker, red. I. Kontny, Katowice 2017.
11. Miejsca tajnych nabożeństw ewangelickich w Beskidzie Śląskim, red. J. Below, M. Legendź, Bielsko-Biała 2010.
12. Pod znakiem Róży nad Białą. 500 lat Reformacji 1517-2017. Katalog wystawy w Muzeum Historycznym, red. I. Purzycka, Bielsko-Biała, 2017.
13. Wagner O., Mutterkirche vieler Lander. Geschichte der evangelischen Kirche im Herzogtum Teschen, 1545-1918/20, Wiedeń-Kolonia-Graz 1978.