Zaranie Śląskie

Autor: dr Marta Kasprowska-Jarczyk

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Zaranie Śląskie − kwartalnik poświęcony kulturze i historii Śląska, wydawany z przerwami w latach 1907-1992 w Cieszynie i Katowicach. Założycielem i twórcą pisma był Ernest Farnik, śląski nauczyciel i wizytator. Cenne materiały do dziejów „Zarania Śląskiego” znajdują się w Bibliotece Śląskiej w Katowicach (tzw. Archiwum Ernesta Farnika) i w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej, gdzie wśród Archiwaliów Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego znaleźć można „Materiały redakcji „Zarania Śląskiego”. 1908-1958” (APTL 33).

Geneza i początki kwartalnika

Pierwszy numer „Zarania Śląskiego” ukazał się 15 października 1907 roku w Cieszynie, w dziewięćdziesiątą rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki. Powstanie nowego czasopisma ściśle wiąże się z działaniami cieszyńskiej inteligencji, skupionej wokół Towarzystwa Ludoznawczego i polskiego gimnazjum. Początkowo pismo miało charakter literacki i regionalny, co podkreślone zostało w jego podtytule „Zaranie Śląskie. Kwartalnik Literacki”. Zamierzeniem redakcji było umożliwienie debiutu młodym poetom śląskim piszącym w języku polskim; inspirowanie życia literackiego; drukowanie tekstów pisanych gwarą śląską oraz zbieranie różnorodnych materiałów folklorystycznych dotyczących Śląska.

Wydanie pierwszego numeru czasopisma było niejako „prywatnym przedsięwzięciem” Ernesta Farnika, który na okładce pierwszego numeru został określony jako założyciel i wydawca. Od 1908 roku odpowiedzialność za publikację pisma spoczywała na Towarzystwie Ludoznawczym z Cieszyna, a periodyk drukowany był w tamtejszej drukarni Towarzystwa Domu Narodowego Pawła Mitręgi.

W latach 1907-1912 Ernest Farnik, pełniący obowiązki redaktora naczelnego współpracował z kilkuosobowym zespołem redakcyjnym. Tworzyli go: Emil Niebrój i Emanuel Grim odpowiedzialni za literacką część pisma, Franciszek Popiołek czuwający nad tekstami historycznymi, Andrzej Hławiczka, który zajmował się częścią muzyczną redakcji oraz Bernard Kotula troszczący się o stronę graficzną czasopisma. Sam Ernest Farnik odpowiadał za krytykę, dramat i teksty ludoznawcze. Współpracownikami „Zarania Śląskiego” w początkowym sześcioleciu jego istnienia byli ludzie związani z Gimnazjum Polskim w Cieszynie i Seminarium Nauczycielskim w Bobrku. Do kwartalnika pisali zarówno profesorowie tych szkół, m.in. wspominani już Andrzej Hławiczka i Bernard Kotula, a także Franciszek Popiołek, ksiądz Józef Londzin, Franciszek Habura czy Paweł Klimczuk, jak i absolwenci: Jerzy Hadyna, Jan Sznurowacki, Emil Niebrój czy Jerzy Nikodem. W cieszyńskim piśmie debiutowali młodzi śląscy poeci: Jan Łysek i Jan Nikodem Jaroń.

W „Zaraniu Śląskim” można wyróżnić trzy podstawowe działy tematyczne: literacki, folklorystyczny i historyczny. W piśmie drukowano wiersze, utwory prozatorskie i dramatyczne autorstwa pisarzy śląskich, chętnie publikowano utwory sceniczne, które miały przyczyniać się do rozwoju amatorskich teatrów ludowych (m.in. Iste Roki Ernesta Farnika, dramat prozą Ondraszek Jerzego Nikodema, sztuka w gwarze góralskiej Śpiący zastęp Jana Łyska czy Cieszymir i Heliogabal Jana Sznurowackiego). Ciekawą inicjatywą redakcji było wydawanie w formie osobnych zeszytów Pieśni ludu polskiego na Śląsku. Łącznie opublikowano sto siedem pieśni wraz z zapisami nutowymi, których zbieraniem i opracowywaniem zajmowali się wraz z Andrzejem Hławiczką Paweł Pustówka i ksiądz Oskar Zawisza.

Od 1910 roku zauważalne były coraz wyraźniej problemy pisma, które przestało ukazywać się przede wszystkim z powodów finansowych jako kwartalnik (w październiku ukazał się podwójny numer 3/4 o normalnej objętości). W kolejnym roku redakcję objął prawnik Leon Wolf, który zdołał wydać tylko dwa numery czasopisma. Zmienił się również charakter „Zarania Śląskiego”: zrezygnowano z recenzji książek i polemik literacko-językowych, ograniczono również drukowanie tekstów pisarzy śląskich. Kłopoty finansowe, napięta sytuacja polityczna, potrzeba opracowania nowej formuły pisma, brak czasu redaktorów i zbyt małe zainteresowanie czytelników doprowadziły w ostateczności do zawieszenia wydawania periodyku w 1912 roku.

W 1918 roku Polska odzyskała niepodległość. Cieszyn podobnie jak tereny Opolszczyzny i Górnego Śląska powrócił w granice Rzeczypospolitej. Wydawanie „Zarania Śląskiego” wznowiono jednak dopiero w 1929 roku, ponieważ pierwsze dziesięciolecie po odzyskaniu niepodległości było na Śląsku czasem budowania instytucji politycznych w ramach państwa polskiego i organizowania życia gospodarczego po czasach kryzysu.

Pierwsze numery wznowionego „Zarania”, które nawiązywały do przeszłości czasopisma poprzez ciągłość numeracji, zachowanie podtytułu „Kwartalnik Literacki” oraz zamieszczane na okładkach barwne litografie korzystające z motywów ludowych, ukazały się w Cieszynie i kontynuowały program ogłoszony w 1907 roku, a ich wydawcą było nadal Towarzystwo Ludoznawcze. Redaktorem początkowych pięciu numerów periodyku był Ernest Farnik, mieszkający od 1922 roku w Katowicach.

Od 1930 roku redakcją kierował Gustaw Morcinek, który nie tylko regularnie pisał do kwartalnika, ale również pozyskiwał nowych autorów (m.in. Emila Zegadłowicza, Kornela Makuszyńskiego czy Konstantego Dobrowolskiego z Muzeum Śląskiego), mecenasów i prenumeratorów, dbał także o finanse „Zarania”, starając się o fundusze z różnych źródeł oraz troszczył się o materiały ilustracyjne na okładki periodyku . Jego najbliższymi współpracownikami byli Ludwik Brożek i Paweł Bocek. Ludwik Brożek, nauczyciel, folklorysta, bibliotekarz, kustosz cieszyńskiego muzeum i bibliograf był odpowiedzialny za sprawy redakcyjne, techniczne i kontakty z autorami oraz drukarnią. Jego współpraca z „Zaraniem Śląskim” rozpoczęła się w 1930 roku i trwała aż do śmierci w 1976 roku. Trzeba podkreślić, że „śląski Estreicher” doprowadził do zmiany charakteru pisma, które od 1933 roku zaczęło ukazywać się pod jego redakcją z podtytułem „Kwartalnik Regionalny”, a adres wydawniczy poszerzono o Katowice. Najbliższym współpracownikiem Brożka był Paweł Bocek, wychowanek Ernesta Farnika, cieszyński nauczyciel języków klasycznych, działacz Macierzy Szkolnej, który odpowiadał za dystrybucję pisma i zajmował się pozyskiwaniem nowych prenumeratorów.

Początkowe dwa roczniki wznowionego kwartalnika miały charakter literacki, wśród publikowanych materiałów dominowały teksty nauczycieli (m.in. Juliana Przybosia, Pawła Musioła, Jerzego Hadyny czy Michała Asanki-Japołła), będących również członkami Komitetu Redakcyjnego oraz pisarzy z Górnego Śląska (m.in. Konstantego Prusa, Jana Przybyły, Stanisława Ligonia czy Ludwika Musioła) i Ziemi Cieszyńskiej (m.in. Pawła Kubisza, Ludwika Kobieli czy Józefa Londzina). Charakter pozaliteracki miał ostatni zeszyt wydany w 1929 roku, który został przygotowany przez Wydział Stowarzyszenia Akademickiego „Znicz”, skupiający akademików ze Śląska Cieszyńskiego. Od 1930 roku pismo zaczęło zmieniać swój charakter, zrezygnowano z dotychczasowego podtytułu „Kwartalnik Literacki”, chociaż kontynuowano ideę regionalizmu. W znaczący sposób rozszerzono tematykę periodyku, wiele miejsca poświęcono zagadnieniom z zakresu historii Śląska (szczególnie do roku 1918), geografii, przyrody, polityki, kultury, nauki i oświaty oraz sztuki, architektury i muzealnictwa.

Należy wspomnieć o współpracy Alfreda Jesionowskiego z „Zaraniem Śląskim”, która obejmuje okres dziewięciu lat (1930-1939), kiedy to opublikował w kwartalniku kilkanaście recenzji, artykuły dotyczące oświaty, literatury śląskiej, twórczości Zofii Kossak-Szczuckiej i Emanuela Grima czy działalności Jana Kuglina oraz sprawozdanie z pierwszego zjazdu neofilologów śląskich. W latach 1930-1934 listy do krytyka literackiego pisali zarówno Gustaw Morcinek, jak i jego najbliżsi współpracownicy z redakcji cieszyńskiego kwartalnika.

„Zaranie Śląskie” jako organ Instytutu Śląskiego (1935-1948)

Rok 1935 był niewątpliwie „przełomem” w historii „Zarania Śląskiego”. Wówczas współwydawcą kwartalnika został Instytut Śląski w Katowicach, co umożliwiło dalsze funkcjonowanie pisma, które od kilku lat borykało się z kłopotami natury finansowej. Zwiększył się nakład pisma do 1500 egzemplarzy, a środki pieniężne potrzebne na jego utrzymanie nie były uzależnione od liczby prenumeratorów. Poszerzono także adres wydawniczy kwartalnika: Bytom-Cieszyn-Katowice-Orłowa, który miał zajmować się zagadnieniami dotyczącymi całego etnograficznie polskiego Śląska.

Ukształtował się nowy Komitet Redakcyjny, który kierował periodykiem aż do wybuchu II wojny światowej. Redakcję tworzyli: dyrektor Instytutu Śląskiego w Katowicach Roman Lutman oraz prezes Towarzystwa Ludoznawczego w Cieszynie, historyk i dawny współpracownik Ernesta Farnika – Franciszek Popiołek. Obowiązki sekretarza pełnił Ludwik Brożek, który pracował w Bibliotece Sejmu Śląskiego w Katowicach, zaś Paweł Bocek przebywający wówczas w Pszczynie nadal był administratorem pisma. Warto podkreślić fakt, iż to Ludwik Brożek pełnił w tym czasie pierwszorzędną rolę w periodyku, gdyż był redaktorem odpowiedzialnym kwartalnika. W swych wspomnieniach o „Zaraniu Śląskim” tak oceniał zmiany, do których doszło w 1935 roku: „W nowych warunkach zaczęło się wszystko układać wcale dobrze. Stanowisko moje w Bibliotece Śląskiej, kontakty z Instytutem i nowymi ludźmi w dużym ośrodku, jakim były już wtedy Katowice, wszystko to, ułatwiało i niesłychanie urozmaicało pracę. Pomoc Instytutu, a w ślad za nią nowi autorzy i nowy, o wiele szerszy zakres treści uczyniły z „Zarania” dopiero teraz jedno z ciekawszych i wartościowszych pism regionalnych w Polsce.”

„Zaranie Śląskie” w latach 1935-1939 kontynuowało program regionalizmu literackiego, ale jednocześnie w znaczący sposób rozszerzyła się tematyka drukowanych artykułów. Redakcja pisma nawiązała współpracę z szerokim kręgiem autorów pochodzących z wszystkich części Śląska, wówczas debiutowali Zdzisław Hierowski, Wilhelm Szewczyk czy Wincenty Ogrodziński. Należy zwrócić uwagę na jubileuszowy, pięćdziesiąty numer „Zarania”, który miał charakter „antologii literackiej”, gdzie obok tekstów poetyckich zamieszczono również opracowania na temat ruchu literackiego na Śląsku, poetów ludowych ze Śląska Opolskiego czy poezji księdza Konstantego Damrota. Na przełomie lipca i sierpnia 1939 roku ukazał się ostatni przedwojenny numer pisma, który wyszedł jako zeszyt potrójny poświęcony w całości terenom Zaolzia – ziemiom dawnego księstwa cieszyńskiego, które w 1938 r. powróciły w granice Rzeczypospolitej.

Dzieje pisma w latach 1945-1948

Po latach wojny i okupacji hitlerowskiej wznowiono wydawanie pisma, którego wydawcą nadal był katowicki Instytut Śląski. Czasopismo tylko formalnie było kwartalnikiem, w latach 1945-1948 ukazało się zaledwie osiem zeszytów periodyku. Zachowano ciągłość numeracji roczników „Zarania Śląskiego” i zrezygnowano z programowego regionalizmu pisma znanego z poprzednich lat. Periodyk został zdominowany przez problematykę historyczną i historycznoliteracką, w artykułach podejmowano także zagadnienia narodowościowe, pisano o Ziemiach Odzyskanych i procesach związanych z integracją wszystkich ziem polskich.

W latach 1945-1948 redaktorem naczelnym „Zarania Śląskiego” był Roman Lutman członek redakcji czasopisma od 1934 roku. Obowiązki sekretarza redakcji pełnili kolejno: Julian Lewański (w latach 1945-1946) i Zdzisław Hierowski (w latach 1947-1948). Początkowe roczniki w wyraźny sposób nawiązywały do przedwojennych numerów czasopisma, zarówno poprzez okładki, jak i bardzo bogaty materiał ilustracyjny zamieszczony wewnątrz pierwszych trzech numerów. Od rocznika osiemnastego z 1947 roku okładki poszczególnych zeszytów były pozbawione ilustracji, a reprodukcje wewnątrz pojawiały się tylko okazjonalnie.

W dziejach czasopism istotne miejsce ma rok 1948. Wtedy to opracowano nową formułę tematyczną kwartalnika, nadal regionalną ale humanistycznie wszechstronną, obejmującą swym zasięgiem cały Śląsk w najszerszym historycznie i geograficznie rozumieniu. Należy zwrócić uwagę na to, iż już w pierwszym zeszycie z roku 1948 roku pojawiła się zapowiedź „reorganizacji Instytutu Śląskiego”, która w rzeczywistości okazała się być równoznaczna z jego zamknięciem, a jej następstwem była likwidacja „Zarania Śląskiego”.

„Zaranie Śląskie” - organ Śląskiego Instytutu Naukowego w Katowicach (1957-1979)

Wydarzenia związane z październikiem 1956 roku okazały się mieć ogromne znaczenie dla dalszej historii „Zarania Śląskiego”. Zmiana polityki kulturalnej w Polsce doprowadziła do powołania Śląskiego Instytutu Naukowego w Katowicach, który w bezpośredni sposób nawiązywał do tradycji Instytutu Ślaskiego zlikwidowanego w 1948 roku. Wraz z powstaniem tej instytucji już po raz trzeci reaktywowane zostało „Zaranie Śląskie”, które stało się organem Śląskiego Instytutu Naukowego. Wznowiony periodyk dookreślony został podtytułem „Kwartalnik Literacki”. W bezpośredni sposób nawiązano do przeszłości pisma poprzez zachowanie tytułu (co miało służyć podkreśleniu ciągłości rozwoju życia kulturalnego i naukowego na Śląsku), jak i poprzez kontynuację numeracji roczników.

W latach 1957-1958 „Zaraniem Śląskim” kierował Komitet Redakcyjny (w składzie Ludwik Brożek, Zdzisław Hierowski i Stanisław Zięba), który opracował nową koncepcję periodyku. Kwartalnik był w tym czasie pismem popularnonaukowym, podejmującym przede wszystkim zagadnienia z zakresu historii, historii literatury i socjologii. W roku 1959 redaktorem naczelnym pisma został Zdzisław Hierowski. Jednocześnie powołano Radę Redakcyjną, będącą organem kontrolo-doradczym, której członkowie byli związani z Śląskim Instytutem Naukowym (m.in. Henryk Rechowicz, Józef Chlebowczyk, Jacek Koraszewski, Antoni Gładysz czy Kazimierz Popiołek) bądź współpracowali z czasopismem w poprzednich latach (np. Ludwik Brożek).

W początkowych numerach „reaktywowanego” pisma zadbano o ciekawą szatę graficzną poszczególnych numerów: na okładkach znaleźć można drzeworyty Edwarda Biszowskiego i Pawła Stellera. W 1959 roku współpracę z „Zaraniem Śląskim” rozpoczął artysta malarz Wiesław Lange, który do 1968 roku projektował wszystkie okładki kwartalnika. Dla każdego rocznika przygotowywał osobny projekt, a poszczególne numery różniły się kolorystyką. Jego pracę kontynuował Tadeusz Grabowski, w którego projektach powstających od 1969 roku zauważyć można dominację motywów geometrycznych i matematycznych.

Ogromne znaczenie dla dalszych dziejów „Zarania Śląskiego” miał rok 1967. To wówczas zmarł redaktor naczelny pisma Zdzisław Hierowski, a swoją wieloletnią współpracę z kwartalnikiem zakończył Ludwik Brożek. W numerze jubileuszowym wydanym z okazji sześćdziesięciolecia „Zarania Śląskiego” swoje artykuły opublikowali zarówno dawni jak i ówcześni współpracownicy pisma. Antoni Gładysz, Danuta Meyza, Krystyna Heska, Kazimierz Popiołek, Władysław Zieliński, Jan Przewłocki, Janusz Gołębiowski i Dorota Simonides pisali o przeszłości bądź zawartości periodyku, zaś Ludwik Brożek, Kornel Filipowicz i Wilhelm Szewczyk wspominali początki swej współpracy z pismem. Ważnym dodatkiem do zeszytu jubileuszowego była bibliografia zawartości „Zarania” przygotowana przez jej ówczesnego sekretarza – Danutę Meyzę.

W 1968 roku zlikwidowano Pracownię Badań Historycznoliterackich w Śląskim Instytucie Naukowym i podjęto decyzję o zwróceniu większej uwagi na zagadnienia dotyczące dziejów politycznych Polski. Ten wyraźny zwrot ku historii najnowszej Polski zauważalny jest na kartach pisma, które odtąd miało charakter historyczno-regionalny. „Zaranie Śląskie” w latach 1968-1974 zostało zdominowane przez problematykę historyczną i socjologiczną, a w centrum zainteresowania redakcji znalazły się teraźniejszość i aktualne procesy polityczne, oraz przemiany dokonujące się w życiu społecznym, gospodarczym i kulturalnym PRL-u. W czasopiśmie tylko sporadycznie pojawiały się artykuły z zakresu historii literatury, folkloru i etnografii regionu śląskiego czy językoznawstwa.

W 1975 roku władze Śląskiego Instytutu Naukowego zadecydowały o zmianie charakteru „Zarania Śląskiego”, postanowiono, iż pismo ma stać się ponadregionalnym kwartalnikiem humanistycznym. Rezygnacja z dotychczasowego regionalizmu periodyku doprowadziła do jego marginalizacji na rynku wydawniczym, pismo nie potrafiło „odnaleźć się” na forum ogólnopolskim. Tematyka artykułów publikowanych w „Zaraniu Śląskim” skupiała się na zagadnieniach historycznych, politycznych i socjologicznych, inne tematy podejmowano rzadko. Opisując dokonujące się procesy starano się wychodzić poza teren ziemi śląsko-dąbrowskiej, zagadnienia dotyczące dziejów Śląska podejmowano sporadycznie.

Kolejne ewolucje „Zarania Śląskiego” przybierały w tym czasie kształt sinusoidy: raz było to pismo socjologiczno-historyczne, raz historyczno-politologiczne. Niewątpliwie w latach 1968-1979 uprzywilejowana została tematyka ruchów robotniczych, zaś literatura i folklor pojawiały się na łamach kwartalnika bardzo rzadko. Trzeba podkreślić, że kiedy pismem kierowali historycy: Kazimierz Popiołek (1968-1974) i Henryk Rechowicz (1975-1979), zostało ono zdominowane przez opracowania prezentujące wyniki badań nad najnowszymi dziejami regionu i kraju. W kwartalniku publikowali wówczas historycy związani z województwem katowickim, a także z innymi regionami Polski.

W 1977 roku „Zaranie Śląskie” świętowało jubileusz siedemdziesięciolecia swojego istnienia. Trzeba zauważyć, ze na łamach kwartalnika ukazał się tylko jeden artykuł nawiązujący do tej rocznicy Drogi i rozdroża Zarania Ślaskiego Witolda Nawrockiego, który stanowił próbę podsumowania przemian dokonujących się w periodyku od początku jego istnienia. Warto też zauważyć, że redakcja uczciła pamięć zmarłego Ludwika Brożka w artykule wspomnieniowym, który napisał Mirosław Fazan w 1976 roku.

Dzieje pisma w latach 1980-1991

Lata 1980-1991 można właściwie uznać za zmierzch działalności czasopisma założonego w Cieszynie przez Ernesta Farnika. Trudna i skomplikowana sytuacja kwartalnika wynikała z szeregu przyczyn niezależnych od siebie takich jak: zmieniający się skład redakcji i brak jednoznacznej linii programowej, upraszczanie szaty graficznej czasopisma, trudności z „terminowym” wydawaniem kwartalnika od początku lat osiemdziesiątych spowodowane wydarzeniami historycznymi i trudnościami natury finansowej. W 1987 roku kwartalnik obchodził osiemdziesiąte urodziny, które uczczono sesją naukową „80-lecie „Zarania Śląskiego”. Przeszłość i teraźniejszość” ( Katowice 28-29 stycznia 1988 roku). Tematem konferencji była historia pisma, jego przemiany programowe oraz charakterystyka głównych nurtów problemowych.

„Zaranie Śląskie” a Instytut Górnośląski

Od początku lat dziewięćdziesiątych prawnym dysponentem „Zarania Śląskiego” był Instytut Górnośląski w Katowicach, który przejął wydawnictwo po likwidowanym Śląskim Instytucie Naukowym. Do roku 1996 ukazały się zaledwie trzy podwójne numery pisma, o charakterze monotematycznym. Pismo miało w tym okresie formułę humanistyczno-regionalną, a kolejne numery poświęcone zostały pamięci Wilhelma Szewczyka, wieloletniego współpracownika kwartalnika oraz tematyce cieszyńskiej i katowickiej.

W latach 2000-2007 czasopismo wydawał Instytut Górnośląski wspólnie z Filią Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie jako „Zaranie Śląskie. Seria Nowa”. W tym czasie wydano dwanaście numerów pisma (w tym cztery podwójne) z zachowaną numeracją rocznikową, nawiązującą do przeszłości kwartalnika. Zgodnie z deklaracjami redakcji „Zaranie Śląskie” miało być czasopismem naukowym o interdyscyplinarnym profilu humanistycznym.

Redaktorzy kwartalnika w latach 1959-2007

Kolejnymi redaktorami naczelnymi „Zarania Śląskiego” byli:

1. 1959-1967: Zdzisław Hierowski
2. 1968-1974: Kazimierz Popiołek
3. 1975-1979: Henryk Rechowicz
4. 1980: Władysław Lubaś
5. 1981: Mirosław Fazan
6. 1982-1984: Kazimierz Popiołek pełni obowiązki Przewodniczącego Rady Redakcyjnej
7. 1986-1990: Grzegorz Marian Gerlich
8. 1991-1994: Andrzej Brożek
9. 1994-1996: Urszula Zgorzelska
10. 2000-2007: Wiesława Korzeniowska

Bibliografia

1. Bibliografia zawartości „Zarania Śląskiego”, red.. D. Meyza, „Zaranie Śląskie” 1967, R. 30, z. 2, s. 331-409.
2. L. Brożek, Z dziejów „Zarania Śląskiego”, „Zaranie Śląskie” 1957, R. 20, z. 1-2, s. 3-25.
3. M. Fazan, Archiwum Ernesta Farnika, „Zaranie Śląskie” 1966, R. 29, z. 1, s. 122-132.
4. M. Fazan, Dr Ludwik Brożek (1908-1976), „Zaranie Śląskie” 1976, R. 39, z. 4, s. 743-754.
5. M. Fazan, Geneza „Zarania Śląskiego”, „Zaranie Śląskie” 1989, R. 52, z. 1, s. 9-23.
6. A. Gładysz, „Zaranie Śląskie” jako pierwsze pismo literackie Śląska, „Zaranie Śląskie” 1967, R. 30, z. 2, s. 185-201.
7. K. Heska-Kwaśniewicz, Zaranie Śląskie (1907-1939). Zarys monograficzny, Katowice 1979.
8. Z. Hierowski, D. Meyza, „Zaranie Śląskie” - pierwsze polskie pismo regionalne, „Roczniki Biblioteki Narodowej” 1969, t. 5, s. 191-214.
9. K. Marchaj, Dzieje Polski Ludowej w „Zaraniu Śląskim”, „Zaranie Śląskie” 1989, R. 52, z. 1, s. 130-149.
10. Materiały redakcji „Zarania Śląskiego”. 1908-1958” (APTL 33). Zob.: http://katalogi.kc-cieszyn.pl/index.php/wirtualny,tabela,892/
11. J. Zielińska, Zapomniana inicjatywa „Zarania Śląskiego”, w: Pieśni ludu polskiego na Śląsku, „Śląskie Miscellanea”, red. J. Malicki, K. Heska-Kwaśniewicz, t. 6, Katowice 1994, s. 77-81.

Źródła on-line

ŚBC

1. "Zaranie Śląskie”

BUWr

1. P. Musioł, „Zaranie Śląskie” - reprezentacyjne pismo regionalizmu śląskiego, „Polska Zachodnia” 1934, nr 198, s. 10