Przemysł województwa śląskiego

Przemysł jest działem gospodarki, którego działalność polega na wydobywaniu, pozyskiwaniu surowców mineralnych, roślinnych i zwierzęcych oraz ich mechaniczno-chemicznym przetwarzaniu w celu uzyskania wyrobów gotowych lub półproduktów. Głównymi cechami działalności przemysłowej jest używanie maszyn w toku przetwarzania surowców, podział pracy, masowość produkcji oraz koncentracja działalności wytwórczej na stosunkowo nie dużej powierzchni (hale produkcyjne).

Przemysł województwa śląskiego na tle kraju

Województwo śląskie należy do najlepiej rozwiniętych województw w Polsce. Jego udział w tworzeniu produktu krajowego brutto w 2011 wynosił 13,0% i ustępował jedynie mazowieckiemu (22,3%). Sytuacja ta nie uległa zmianie od momentu wprowadzenia nowego podziału administracyjnego (1999). Również pod względem ogólnej liczby pracujących, która w 2011r. wyniosła 1648,1 tys. osób, co stanowiło 11,8% pracujących w Polsce, województwo śląskie ustępowało jedynie mazowieckiemu (16,2%).

Spośród wszystkich województw w Polsce, województwo śląskie wyróżnia się najwyższą liczbą zatrudnionych w przemyśle, która w 2011r. wynosiła 472,7 tys. osób, co stanowiło 17,4% zatrudnionych w przemyśle Polski. W przeliczeniu na 1000 mieszkańców, wskaźnik ten wyniósł 102, co stawia województwo śląskie na pierwszym miejscu w kraju. Województwo śląskie należy również do czołówki (drugie miejsce po województwie mazowieckim) pod względem wielkości produkcji sprzedanej przemysłu, która w 2011 roku wynosiła 207,0 mld zł tj. 18,2% produkcji przemysłowej Polski. Także pod względem nakładów inwestycyjnych na przemysł województwo zajmuje pierwsze miejsce wśród województw z wartością 13,5 mld zł, co stanowiło 17,6% nakładów na przemysł w Polsce. Również najwyższa była wartość brutto środków trwałych w przemyśle województwa śląskiego stanowiąca 18,0% ogólnej wartości brutto środków trwałych przemysłu Polski. Przedstawione mierniki wskazują, że województwo śląskie jest najsilniej uprzemysłowionym regionem w Polsce, a proces jego intensywnej industrializacji trwa nieprzerwanie od końca XVIII w. W procesie rozwoju przemysłu wykształciły się na obszarze Śląskiego cztery okręgi przemysłowe: częstochowski, górnośląski, rybnicki i bielski. Dominowały w nich tradycyjne gałęzie przemysłu (tab. 1).

Tab. 1. Okręgi przemysłowe województwa katowickiego w 1957r. (Źródło: M. Grabania 1963, s. 270.).

W okresie transformacji ustrojowej, czyli po roku 1989, okręgi przemysłowe o tradycyjnych gałęziach wytwórczości znalazły się w szczególnie trudnej sytuacji. Urynkowienie gospodarki spowodowało drastyczne ograniczenie popytu na niekiedy niskiej jakości produkty tradycyjnych gałęzi, wymuszając konieczność likwidacji bądź zmian profilu produkcyjnego niektórych nierentownych zakładów. Rozpoczął się proces restrukturyzacji przemysłu wiążący się z całkowitą, bądź częściową likwidacją wyeksploatowanych kopalń, przestarzałych technologicznie hut oraz powiązanych z nimi produkcyjnie zakładów przetwórczych. Również przemysł włókienniczy nie sprostał wymogom rynkowym i międzynarodowej konkurencji i został poddany restrukturyzacji.

W okresie pierwszych lat istnienia województwa śląskiego (2000-2006) udział tradycyjnych wyrobów przemysłowych pozostał znaczący (tab. 2).

Tab. 2. Produkcja ważniejszych wyrobów przemysłowych w województwie śląskim, dane za 2004 r. (Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Województwa Śląskiego (2001, 2007)).

Województwo należało do czołowych producentów węgla kamiennego, mimo spadającej wielkości produkcji krajowej. Spośród tradycyjnych wyrobów w latach 2000-2006 nastąpił wzrost produkcji oraz udziału w produkcji krajowej stali surowej, wyrobów walcowanych na gorąco, cementu i wapna. Wśród innych wyrobów wyróżniających się bardzo wysokim udziałem w produkcji krajowej należy wymienić produkcję samochodów (tab. 2). Znaczący udział w produkcji krajowej mają także produkty przemysłu spożywczego, jak tłuszcze, wędliny, piwo. Analiza wybranych produktów o wysokim i znaczącym udziale w gospodarce kraju wskazuje na rozwój tych dziedzin wytwórczości, które posiadają orientację rynkową (samochody, materiały budowlane, spożywcze, obuwie). Niepokojącą tendencją był wzrost produkcji wyrobów o charakterze surowcowym, który wskazuje na petryfikację starych struktur przemysłowych.

Struktura pracujących i produkcji sprzedanej przemysłu

Tendencje zmian w przemyśle odzwierciedla struktura pracujących i struktura produkcji sprzedanej przemysłu. Dostępne dane statystyczne Urzędu Statystycznego dotyczące przemysłu umożliwiają jego analizę w ramach trzech sekcji tj. górnictwa i kopalnictwa, przetwórstwa przemysłowego oraz wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz i wodę. Z tej ostatniej sekcji w nowej klasyfikacji gospodarki narodowej wyodrębniono sekcję: Dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami, rekultywacja.

Likwidacja niektórych zakładów bądź wydziałów, a także lokowanie nowych obiektów przemysłowych, wywarły istotny wpływ na stan zatrudnienia w przemyśle województwa. Ogólna liczba pracujących w przemyśle, w zakładach zatrudniających, powyżej 9 osób obniżyła się w latach 2000-2011 z 494,1 tys. do 448,3 tys. Najwyższy spadek miał miejsce w sekcji górnictwo, w której liczba pracujących obniżyła się o 38 tys., tj. o 24,3%. Obniżenie liczby pracujących w sekcji przetwórstwo przemysłowe oraz wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę było niewielkie (tab. 3) a udział przetwórstwa przemysłowego w strukturze pracujących wykazał tendencje wzrostowe (tab. 3).

Szczegółowa analiza pracujących w przemyśle w sektorze przedsiębiorstw wskazuje, że w całym okresie istnienia woj. śląskiego dominującym działem jest górnictwo i wydobywanie, mimo spadku pracujących o blisko jedną czwartą (tab. 3). Spośród działów przetwórstwa przemysłowego największy wzrost pracujących nastąpił w dziale produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep. W 2011r. w tym dziale pracowało blisko 50 tys. osób, co stanowiło 11,1% ogółu pracujących w przemyśle. Drugim działem, który wykazał dużą dynamikę wzrostu pracujących była produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych. Liczba pracujących wzrosła w tym dziale w latach 2000-2011 o blisko 8 tys. Wzrost pracujących w tym dziale wiąże się ściśle z produkcją komponentów do produkcji samochodów, jak również zastępowaniem coraz częściej wyrobów metalowych wyrobami z tworzyw sztucznych. Trzecim działem o wysokiej dynamice pracujących była produkcja wyrobów z metali. Liczba pracujących wzrosła o prawie 6 tys. Niewielki wzrost o 0,5 tys. nastąpił w dziale produkcja urządzeń elektrycznych. Pozostałe działy charakteryzowały się spadkiem pracujących. Największy spadek miał miejsce w produkcji maszyn i urządzeń – o blisko 23 tys. (tab. 3).