Przejęcie Górnego Śląska przez Polskę w 1922 roku

Autor: Marcin Wieloch

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 8 (2021)

W latach 1919-1921 rozstrzygnęła się sprawa przynależności państwowej Górnego Śląska. Po plebiscycie i powstaniach śląskich region ten został podzielony pomiędzy Polskę i Niemcy. Przejęcie polskiej (wschodniej) części Górnego Śląska nastąpiło latem 1922 roku. Państwo polskie już wcześniej, na mocy ustawy z 15 lipca 1920 roku, zagwarantowało, że polskie województwo śląskie otrzyma specjalny status samorządowy (zwany popularnie autonomią śląską).

Przepisy Konwencji Genewskiej o Górnym Śląsku dotyczące szkolnictwa mniejszości narodowych

Geneza podziału Górnego Śląska w 1922 roku

Ogłoszenie o wyborach do Sejmu Śląskiego I kadencji

Wiosną 1921 roku, po plebiscycie na Górnym Śląsku, perspektywa przyznania Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego Niemcom, jak również niekorzystne dla Polski propozycje podziału Górnego Śląska przedstawiane przez Międzysojuszniczą Komisję Rządzącą i Plebiscytową, skłoniły Wojciecha Korfantego do podjęcia decyzji o rozpoczęciu III powstania śląskiego w nocy z 2 na 3 maja. Po prawie dwóch miesiącach walk, dzięki zabiegom Komisji Międzysojuszniczej, zakończyły się walki na froncie polsko-niemieckim i rozpoczęły się pertraktacje w sprawie zawieszenia broni. 5 lipca obie walczące strony pod kontrolą wojsk sojuszniczych opuściły obszar plebiscytowy. Po miesiącu bezowocnych rokowań dotyczących podziału Górnego Śląska, Francja zwróciła się do Rady Ligi Narodów z prośbą o rozstrzygnięcie tej kwestii. Ostateczne rozstrzygnięcie zapadło 12 października 1921 roku. Na mocy tej decyzji, ogłoszonej 20 października przez Radę Ambasadorów mocarstw alianckich, Rzeczpospolita Polska otrzymała 29% obszaru z niecałym 1 mln ludności, a Niemcy pozostałą część, z nieco ponad 1 mln obywateli. Po stronie polskiej znalazło się 260 tys. ludzi opowiadających się za Niemcami, a po niemieckiej około pół miliona Ślązaków, posługujących się gwarą lub językiem polskim. Choć pod względem terytorialnym zyskali Niemcy, to gospodarczo wzmocniła się Polska. Właśnie na jej ziemiach znalazła się przeważająca większość zasobów węgla kamiennego oraz 3/4 zakładów przemysłowych. Natomiast w Niemczech zostało prawie 90% górnośląskich elektrowni.

Polsko-Niemiecka Konwencja Górnośląska (konwencja genewska)

Wejście wojsk polskich na Górny Śląsk w czerwcu 1922 r. oraz powitanie na rynku w Katowicach gen. Szeptyckiego

Na niemieckim Górnym Śląsku pozostała duża liczba Polaków, a w polskiej części sporo Niemców. By uregulować zasady mniejszości narodowych, które pozostały po obydwu stronach nowej granicy, oba państwa zostały zobowiązane do zawarcia specjalnego porozumienia, gwarantującego prawa mniejszości narodowych. Ta Polsko-Niemiecka Konwencja Górnośląska (zwana także „konwencją genewską”) została podpisana przez rządy obu państwa 15 maja 1922 roku i miała obowiązywać przez 15 lat. Niemcy i Polska wiążąco zaakceptowały przepisy prawa materialnego, które obowiązywało w chwili podziału obszaru Górnego Śląska. Dotyczyły one m.in.: górnictwa, przemysłu, handlu, ubezpieczeń społecznych, ustawodawstwa pracy itp. Konwencja porządkowała również tzw. mały ruch graniczny i konkretyzowała wzajemne zobowiązania obu państw dotyczące mniejszości narodowych po obu stronach granicy. Na polskim Górnym Śląsku ustawodawstwo niemieckie (pruskie) miało obowiązywać w wielu sferach życia społecznego, co z perspektywy czasu miało swoje dobre i złe strony dla mieszkańców województwa śląskiego. Pozytywnie spoglądano na te zapisy legislacji pruskiej, które dawały rozwiązania korzystniejsze niż w pozostałej części Polski (np. w kwestii ubezpieczeń społecznych), a negatywne odbierano ograniczenie kompetencji państwa polskiego (np. w sprawach szkolnictwa). Konwencja genewska często była w Polsce widziana jako utrudniająca integrację z Polską, a także wewnętrzną unifikację województwa śląskiego (części cieszyńskiej oraz górnośląskiej). Większość przepisów konwencji (liczyła ponad 600 artykułów) traktowała o sprawach gospodarczych i socjalnych. Ponadto porządkowała kwestie związane ze stanowieniem prawa dotyczącego mniejszości narodowych, ochrony praw nabytych, obywatelstwa, a także kwestii wyznaniowych, szkolnych i językowych. Powołano specjalne organy mające sprawować pieczę nad wykonaniem konwencji. Od ich decyzji można było odwołać się do Rady Ligi Narodów (na Górnym Śląsku działały specjalnie powołane organy kontrolujące wykonywanie konwencji: Górnośląska Komisja Mieszana w Katowicach i Górnośląski Trybunał Rozjemczy w Bytomiu). W związku z tym województwo śląskie, jako jedyny w Polsce region, w dawnej części pruskiej poddawało się ingerencji czynników zewnętrznych (identyczne ograniczenia dla rządu Rzeszy Niemieckiej miała administracja na niemieckiej części Górnego Śląska – w Prowincji Górnośląskiej).

Przejmowanie Śląska przez Polskę i utworzenie województwa śląskiego

Tereny, które w latach 1920-1921 przyznano Polsce, wchodzące w skład zarówno dawnego pruskiego Górnego Śląska, jak i Śląska Cieszyńskiego, na mocy ustawy z 15 lipca 1920 roku uzyskały w RP specjalny status województwa samorządowego, później zwanego popularnie autonomicznym województwem śląskim. Latem 1922 roku część cieszyńska już od prawie dwóch lat należała do RP.

Zanim przystąpiono do przejęcia przydzielonej RP części dawnego pruskiego Górnego Śląska, polskie władze najpierw desygnowały komisarzy mających zająć mienie i urzędy państwowe. Oprócz Wiktora Hinze, będącego komisarzem państwowym, powołano również 17 tzw. głównych komisarzy, którymi w większości byli naczelnicy wydziałów Naczelnej Rady Ludowej (NRL). Koordynatorem prac przygotowujących polskich urzędników administracji państwowej do przejęcia zadań w województwie śląskim został Stanisław Koncewski, delegat Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. 12 czerwca 1922 roku rząd polski wyznaczył członków Tymczasowej Śląskiej Rady Wojewódzkiej, a następnie wydziały NRL zmieniono na wydziały Urzędu Wojewódzkiego Śląskiego. Kilka dni później Józef Rymer został wojewodą śląskim, a jego zastępcą mianowano Zygmunta Żurawskiego. Te nominacje oznaczały oficjalne rozpoczęcie akcji przejmowania terenu górnośląskiego przez państwo polskie, która trwała do początku lipca 1922 roku.

W momencie utworzenia województwa śląskiego w życie wszedł Statut Organiczny (tak nazywano ustawę Sejmu Ustawodawczego z 15 lipca 1920 roku), określający ogólną organizację i kompetencje władz administracyjnych w województwie śląskim. Zgodnie ze Statutem wojewoda stawał się zwierzchnikiem administracji państwowej, natomiast Tymczasowa Śląska Rada Wojewódzka (tymczasowa do czasu zebrania się Sejmu Śląskiego) organem administracyjnym o samorządowym charakterze. Wojewoda był przedstawicielem rządu centralnego, ale pełnił też funkcję szefa administracji samorządowej. Prawo do jego mianowania oraz odwołania na wniosek Rady Ministrów posiadał Prezydent RP. Jako reprezentant polskich władz wojewoda dysponował prawem inicjatywy ustawodawczej w przyszłym śląskim parlamencie. Mógł również mianować, przenosić oraz odwoływać średnich i niższych urzędników w województwie śląskim. Będąc przewodniczącym Śląskiej Rady Wojewódzkiej, mógł ją zwoływać, ale zbierała się ona również na wniosek trzech członków Rady. Wojewoda śląski był zobowiązany do realizacji uchwał Sejmu Śląskiego, ale nie był przed nim odpowiedzialny i regionalny parlament nie mógł go odwołać.

Organem pomocniczym wojewody był Urząd Wojewódzki Śląski (UWŚl.). Powstał na fundamentach poszczególnych wydziałów NRL. Początkowy kształt Urzędu został opracowany na mocy rozporządzenia wojewody Józefa Rymera oraz Tymczasowej Rady Wojewódzkiej z 17 czerwca 1922 roku. Pierwotnie istniało ponad 10 wydziałów, kierowanych przez naczelników. Wśród nich można wyróżnić m.in.: administracyjno-samorządowy, przemysłowo-handlowy, spraw wyznaniowych, pracy i opieki społecznej. Pierwszą siedzibą UWŚl. był w latach 1922-1929 budynek Szkoły Rzemiosł Budowlanych w Katowicach (dzisiaj Akademia Muzyczna), a potem, w latach 1930-1939, przeniesiono go do nowego gmachu przy ul. Jagiellońskiej 25 w Katowicach (dzisiaj siedziba Wojewody Śląskiego, Marszałka Województwa Śląskiego i Sejmiku Województwa Śląskiego). W tych samych budynkach obradował także Sejm Śląski.

22 czerwca tego roku zaczęła funkcjonować polska administracja województwa śląskiego. Od tego dnia na przyznane Polakom tereny górnośląskie zaczęły wkraczać pierwsze jednostki Wojska Polskiego. Już 20 czerwca do Katowic weszły oddziały z gen. broni Stanisławem Szeptyckim i gen. brygady Kazimierzem Horoszkiewiczem na czele. Witały je tłumy mieszkańców, wśród których znaleźli się m.in. poseł Wojciech Korfanty, konsul generalny Rzeczypospolitej w Opolu hr. Daniel Kęszycki, prezydent miasta Alfons Górnik oraz reprezentant duchowieństwa katolickiego ks. prałat Jan Kapica.

Dla Polski nowe województwo nabrało ogromnego znaczenia w rozumieniu gospodarczym. W głównej mierze dzięki potencjałowi Górnego Śląska II RP mogła zrealizować swoje aspiracje rozwojowe przekształcenia kraju rolniczego w rolniczo-przemysłowy.

Główne uroczystości zjednoczeniowe odbyły się 16 lipca w Katowicach. Przybyło na nie pięciu ministrów i marszałek Sejmu Ustawodawczego RP Wojciech Trąmpczyński. Naczelnika Państwa reprezentował Minister Spraw Wewnętrznych Antoni Kamiński.

Sejm Śląski – pierwsze wybory i ukonstytuowanie się organu władzy

Artykuł 13. Statutu Organicznego przewidywał przeprowadzenie wyborów do Sejmu Śląskiego I kadencji w ciągu 80 dni od chwili objęcia Śląska przez władze polskie. Sejm miał zostać wybrany w głosowaniu równym, powszechnym, tajnym, bezpośrednim i stosunkowym. Wybory odbyły się 24 września 1922 roku na mocy dekretu o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego z końca listopada 1918 roku, uzupełnionego o rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 lipca 1922 roku, dotyczące ordynacji do Sejmu Śląskiego. Czynne prawo wyborcze posiadały wszystkie osoby bez względu na płeć, mające co najmniej 21 lat, posiadające obywatelstwo polskie oraz zamieszkałe na Śląsku w momencie przejęcia go przez polskie władze, czyli na początku lipca tego roku. Natomiast bierne mieli obywatele, którzy ukończyli 25 lat. Do Sejmu Śląskiego nie mogli kandydować urzędnicy oraz sędziowie, jeżeli swoje obowiązki pełnili na terenie okręgu, gdzie mieli ubiegać się o mandat poselski. Ów przepis nie dotyczył funkcjonariuszy śląskich urzędów centralnych. Obszar województwa podzielono na trzy okręgi: pierwszy obejmował powiat cieszyński, bielski, pszczyński, rybnicki oraz miasto Bielsko, a jego siedziba znajdowała się w Cieszynie; drugi miasto Katowice i powiat katowicki i rudzki, miał siedzibę w Katowicach; trzeci Królewską Hutę (od 1934 roku Chorzów), powiat świętochłowicki, lubliniecki oraz tarnogórski z siedzibą w Królewskiej Hucie.

Ludność śląska wiązała duże nadzieje z regionalnym sejmem. Pokazała to, stawiając się liczniej przy urnach wyborczych do Sejmu Śląskiego (75%) niż do Sejmu RP (65%). Głosowanie do autonomicznego śląskiego parlamentu miało być miernikiem popularności poszczególnych ugrupowań na obszarze polskiego Śląska. Odbywało się ono za pomocą kart zawierających tylko numer listy kandydatów, na którą wyborca oddawał swój głos. Zwycięstwo odniósł polski Blok Narodowy (łączący polityków chadeckich i endeckich), uzyskując ponad 33% poparcia. Na następnych miejscach uplasowały się Polska Partia Socjalistyczna (PPS) z prawie 17% głosów oraz Narodowa Partia Robotnicza z 14%. Inauguracyjne posiedzenie Sejmu Śląskiego nastąpiło 10 października 1922 roku. Miało ono uroczysty charakter, m.in. z racji otwarcia obrad przez premiera Juliana Nowaka w imieniu Naczelnika Państwa. Prezes Rady Ministrów wygłosił również krótkie przemówienie o pomocy, jaką rząd RP będzie udzielał województwu śląskiemu oraz bezstronności władz w stosunku do wszystkich jego mieszkańców. Wybrano także prezydium Sejmu. Marszałkiem Sejmu Śląskiego I kadencji został Konstanty Wolny, należący do Chrześcijańskiej Demokracji, a wicemarszałkami Józef Biniszkiewicz z PPS i Eduard Pant reprezentujący mniejszość niemiecką.

Bibliografia

1. Bobek W., Działalność Naczelnej Rady Ludowej na Górnym Śląsku w okresie poprzedzającym bezpośrednio przejęcie Górnego Śląska przez Polskę 1921-1922 r. [w:] Księga pamiątkowa X-lecia Związku Urzędników Państwowych, Samorządowych i Komunalnych na Województwo Śląskie . z. z. w Katowicach, Katowice 1934.
2. Hawranek F., Encyklopedia powstań śląskich, Opole 1983.
3. Hitze G., Carl Ulitzka (1873-1953) oder Oberschlesien zwischen den Weltkriegen (albo Górny Śląsk pomiędzy dwoma wojnami światowymi), Düsseldorf 2002.
4. Janicki S., Dziesięć lat przynależności Śląska do Rzeczypospolitej, Katowice 1932.
5. Jędruszczak T., Powstania śląskie, Katowice 1966.
6. Pabisz J., Wyniki wyborów parlamentarnych (do Senatu i Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej oraz do Sejmu Śląskiego) na terenie województwa śląskiego w latach 1919-1939 [w:] Studia i materiały z dziejów Śląska, t. VII, Wrocław 1966.
7. Rechowicz H., Sejm Śląski, Katowice 1971.
8. Serafin F., Województwo śląskie (1922-1939). Zarys monograficzny, Katowice 1996.
9. Szczepański A., Górny Śląsk w świetle wykonania konwencji genewskiej, Warszawa 1929
10. Ten Śląsk przychodzi do Polski. Czerwiec-lipiec 1922 roku, red. R. Kaczmarek, J. Malicki, Katowice 2012

Źródła online

Gmach Akademii Muzycznej

Katowice, gmach województwa i Sejmu Śląskiego

Śląski Urząd Wojewódzki

Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach