Zlewnia Kłodnicy

Autorzy: prof UŚ dr hab. Mariusz Rzętała, dr Robert Machowski

Wstęp

Rys. 1. Użytkowanie terenu w zlewni Kłodnicy: 1 – granica województwa śląskiego, 2 – granica zlewni, 3 – cieki, 4 – zbiorniki wodne, 5 – tereny zurbanizowane, 6 – lasy i zadrzewienia, 7 – obszary zagospodarowane rolniczo.

Kłodnica odwadnia środkowo-zachodnią część województwa śląskiego. Rzeka wypływa z kilku źródeł położonych na wysokości około 350 m n.p.m., zlokalizowanych w Brynowie – dzielnicy Katowic. Całkowita długość Kłodnicy wynosi 75,3 km, z czego około 57 km znajduje się w granicach województwa śląskiego. Kłodnica opuszcza teren województwa śląskiego w gminie Rudziniec, a do Odry uchodzi w 94 km jej biegu w Kędzierzynie-Koźlu. Rzeka odwadnia obszar o powierzchni 1 084,8 km2, z czego w granicach województwa śląskiego znajduje się większa część jej zlewni o powierzchni ponad 923 km2.

W użytkowaniu terenu zlewni Kłodnicy, w granicach administracyjnych województwa śląskiego, największy udział przypada na tereny wykorzystywane w rolnictwie, które stanowią 51,3% (474,6 km2) ogólnej powierzchni zlewni (rys. 1). Około połowę mniejszą powierzchnię zajmują lasy i zadrzewienia, które w zlewni stanowią udział rzędu 24,2% (223,2 km2). Porównywalny obszar w zlewni Kłodnicy (na obszarze województwa śląskiego) zajmują tereny zurbanizowane, na które przypada udział wynoszący 22,9% (211,20 km2). Najmniejszy odsetek w wielkości 1,6% (14,3 km2) powierzchni zlewni przypada na wody stojące.

Grunty rolnicze w zlewni Kłodnicy dominują w północnej części tych terenów, na linii pomiędzy Tarnowskimi Górami, Gliwicami i Toszkiem. Znaczne powierzchnie wykorzystywane w rolnictwie znajdują się także przy zachodniej granicy zlewni, na obszarze pomiędzy Mikołowem i Gliwicami. Lasy i zadrzewienia zasadniczo tworzą większe skupiska. Obszar źródliskowy Kłodnicy znajduje się na tego typu gruntach. Duże tereny porośnięte lasem znajdują się w górnym biegu Kłodnicy, na terenach powszechnie uważanych za miejskie – w Katowicach i Rudzie Śląskiej. Skupiska leśne występują również pomiędzy Bytomiem i Tarnowskimi Górami a także na północ od Gliwic. Lasy powszechnie znajdują się w dolnej (zachodniej) części zlewni Kłodnicy, w okolicy wsi: Ligota Toszecka, Paczyna, Pławniowice, Kleszczów, Kozłów, Bojszów, Rudno i Rudziniec. Tereny zurbanizowane zasadniczo skupiają się w górnej (wschodniej) części zlewni Kłodnicy po profil w Pyskowicach. Na terenie tym znajdują się takie duże ośrodki miejskie jak: Katowice, Ruda Śląska, Zabrze, Gliwice, Bytom, Tarnowskie Góry oraz mniejsze: Mikołów, Gierałtowice i Pyskowice. W dolnej (zachodniej) części zlewni tereny zabudowane zasadniczo ograniczają się jedynie do wymienionych wyżej wsi a z miast wymienić należy Toszek. Cechą charakterystyczną zlewni Kłodnicy jest występowanie licznych zbiorników wodnych. Dominują zbiorniki małe, które zasadniczo znajdują się w zurbanizowanej części zlewni. Jednak największa powierzchnia przypada na kilka wyrobiskowych zbiorników położonych w zachodniej części zlewni, gdzie zlokalizowane są takie zbiorniki jak Dzierżno Duże, Pławniowice i Dzierżno Małe, a także zaporowy zbiornik Słupsko funkcjonujący na Potoku Toszeckim.

Wody powierzchniowe

Fot. 1. Kłodnica poniżej zbiornika Dzierżno Duże (fot. M. Rzętała).

Fot. 2. Drama u ujścia do zbiornika Dzierżno Małe (fot. M. Rzętała).

300px|thumb|right| Fot. 3. Zbiornik Dzierżno Duże – widok od strony urządzeń zrzutowo-upustowych zbiornika (fot. M. Rzętała).

Plik:EWS 2018 - Zlewnia Kłodnicy - fot. 4.jpg

Fot. 4. Zbiornik Pławniowice (fot. M. Rzętała).

Plik:EWS 2018 - Zlewnia Kłodnicy - fot. 5.jpg

Fot. 5. Zbiornik Dzierżno Małe (fot. M. Rzętała).

Plik:EWS 2018 - Zlewnia Kłodnicy - fot. 6.jpg

Fot. 6. Na Kanale Gliwickim powyżej śluzy Dzierżno (fot. M. Rzętała).

Układ sieci rzecznej

Kłodnica na odcinku od źródeł po Zabrze płynie niemal równoleżnikowo ze wschodu na zachód, a następnie zmienia swój bieg na północno-zachodni. Na odcinku tym rzeka otrzymuje kilka dłuższych dopływów. Na terenie Katowic z większych do Kłodnicy uchodzi jedynie Kokociniec oraz Ślepiotka. Na obszarze Rudy Śląskiej rzekę zasilają zasadniczo jej lewobrzeżne dopływy z największymi Jamną i Żabnicą. Kolejny nieco większy dopływ to Promna, która uchodzi do Kłodnicy z jej lewej strony. W rejonie Zabrza rzekę zasila kilka kolejnych nieco dłuższych cieków, są to: Potok Ornontowicki wraz z Jasienicą (Potok Chudowski) a także Kochłówka nazywana Potokiem Bielszowickim. Na terenie Gliwic do Kłodnicy zgodnie z biegiem rzeki z większych uchodzą prawobrzeżne: Czerniawka, Potok Guido, Bytomka wraz z Potokiem Mikulczyckim (Rokitnica) oraz lewobrzeżne: Ostropka i Kozłówka. Tuż po połączeniu z Kozłówką Kłodnica wpada do zbiornika Dzierżno Duże, pośrednio zasilając także Kanał Gliwicki (fot. 1). W strefie hydrowęzła Kłodnicy do rzeki bezpośrednio lub za pośrednictwem poszczególnych zbiorników uchodzą wody takich rzek jak: Drama (fot. 2), Potok Pniowski i Potok Toszecki. Koryto Kłodnicy ponownie odgałęzia się z Kanału Gliwickiego nieco poniżej zbiornika Pławniowice. Dalej rzeka płynie w naturalnym korycie, które na skutek prac hydrotechnicznych zostało wyprostowane poprzez odcięcie licznych meandrów.

Istotnym elementem powierzchniowej sieci hydrograficznej w zlewni Kłodnicy są sztuczne zbiorniki wodne. Szczególnie dużo jest zbiorników w nieckach osiadania oraz basenów różnego typu i o różnym znaczeniu gospodarczym. Największe zbiorniki w zlewni, to poeksploatacyjne jeziora antropogeniczne: Dzierżno Duże (fot. 3), Pławniowice (fot. 4), Dzierżno Małe (fot. 5). W zlewni Kłodnicy znajduje się Kanał Gliwicki (fot. 6), który łączy Odrę z portem śródlądowym w Gliwicach. Kanał Gliwicki oddany do użytku w 1938 roku, przejął funkcje wybudowanego w latach 1792-1822 i użytkowanego do I połowy II wieku XX wieku Kanału Kłodnickiego. Parametry techniczne Kanału Gliwickiego przedstawiają się następująco: głębokość – 3,5 m, szerokość – 37 m, powierzchnia przekroju – ok. 91 m2, różnica poziomów między skrajnymi odcinkami drogi wodnej – 43,6 metrów. Pokonanie drogi wodnej na odcinku Port w Koźlu – Port w Gliwicach jest możliwe dzięki śluzom wybudowanym w: Kłodnicy, Nowej Wsi, Sławięcicach, Łanach, Dzierżnie i Łabędach.

Stany wody i przepływy

Stosunki hydrologiczne w zlewni Kłodnicy uległy antropogenicznym przemianom. Stąd też obecnie istotne znaczenie w kształtowaniu wielkości przepływów w rzekach odgrywa gospodarcza działalność człowieka prowadzona w zlewni. Dodatkowo gospodarka wodna sterowana jest także za pomocą antropogenicznych zbiorników wodnych oraz sztucznej drogi wodnej, którą w zlewni jest Kanał Gliwicki. W związku z obecnością wód obcych na tym terenie Kłodnica jest dosyć zasobna w wodę. Przepływy generalnie wzrastają wraz z biegiem rzeki, chociaż na odcinku pomiędzy posterunkami w Gliwicach i Łanach Małych jest niewielkie odstępstwo od tej reguły. Nieco mniejsze przepływy w dolnym odcinku rzeki wynikają z zasilania przez Kłodnicę Kanału Gliwickiego. Średnie roczne przepływy w drugiej połowie XX wieku w górnym biegu rzeki kształtowały się na poziomie nieco ponad 0,8 m3/s (tab. 1). Na posterunku w Gliwicach średni roczny przepływ Kłodnicy był o 5 m3/s większy. Natomiast tuż przed opuszczeniem województwa śląskiego rzeką średniorocznie płynęło nieco mniej wody niż w Gliwicach, a przepływ kształtował się na poziomie 5,15 m3/s. W dolnym biegu Kłodnicy (poza terenem województwa) zasobność rzeki w wodę wzrasta, o czym świadczy średni roczny przepływ wynoszący blisko 7 m3/s na posterunku w Lenartowicach (tab. 1).

W zlewni Kłodnicy odpływ jest na wyrównanym poziomie, jedynie w niewielkim stopniu przeważa odpływ półrocza zimowego, który stanowi 53-54% odpływu rocznego. W zlewni Bytomki odpływ zimowy jest jeszcze niższy i wynosi zaledwie 52% odpływu rocznego. W ciągu roku zaznacza się jedno maksimum przepływu, które pojawia się w marcu. Na Bytomce w Gliwicach osiąga 111% średniego rocznego przepływu, a w odniesieniu do Kłodnicy są to nieco wyższe wartości stanowiąc na posterunku Kłodnica 117% a w Gliwicach 124% średniego rocznego przepływu. Najniższe przepływy zasadniczo notowane są we wrześniu, gdy przepływ Kłodnicy wynosi 83%, a Bytomki 92% wartości średniego rocznego przepływu. W czasie wezbrań i niżówek zasobność rzek w wodę ulega drastycznym zmianom. Ekstremalnie wysokie stany wody i przepływy Kłodnicy na posterunku Kłodnica odnotowano 8 lipca 1997 r. W tym dniu stan wody wynosił 296 cm i odpowiadał mu przepływ wynoszący 42,2 m3/s. W tym samym czasie w Gliwicach Kłodnicą maksymalnie płynęło 88,1 m3 w ciągu jednej sekundy. Natomiast maksymalne stany wody w tym miejscu na poziomie 405 cm zanotowano 1 czerwca 1940 r. W przypadku Bytomki ekstremalnie wysokie wartości stanów i przepływów (odpowiednio 315 cm i 20,6 m3/s) pomierzono 9 lipca 1997 r. Najniższe stany wody Kłodnicy na poziomie zaledwie 13 cm zmierzone na posterunku Kłodnica miały miejsce dwukrotnie 13 i 15 września 1997 r. W tym czasie korytem płynęło zaledwie 0,1 m3/s. W Gliwicach ekstremalnie niskie stany wody zmierzono pod koniec pierwszej dekady XX w. W 1908 i 1909 r. stwierdzono stan wody Kłodnicy na poziomie 36 cm. Najniższe przepływy rzeki wynoszące 1,5 m3/s pomierzono w tym miejscu 15, 21 i 26 sierpnia 1963 r. Minimalne stany wody Bytomki na poziomie 150 cm wystąpiły 13 lipca 1956 r. Natomiast absolutne minimum przepływu zmierzono 19 czerwca 1964 r. kiedy to korytem płynęło 0,97 m3/s. Pomimo występowania zmienności zarówno przepływów, jak i stanów wody w rzekach zlewni Kłodnicy to jednak współcześnie ich reżim ma wybitnie antropogeniczne podłoże. Bardzo dobrym wskaźnikiem w tym zakresie jest współczynnik nieregularności (tab. 2).

Rzeka	Posterunek wodowskazowy	Kilometr biegu rzeki	Powierzchnia zlewni	Przepływ średni SSQ		Średnie stany wody (H śr.)i amplitudy wahań stanów wody (H)
Kłodnica	Kłodnica	63,8	72,9	1956-1990	0,84	1961-1986	242,5	204
Bytomka	Gliwice	2,7	136,0	1956-1990	2,52	1961-1987	181,9	129
Kłodnica	Gliwice	46,2	444,0	1957-2007	5,84	1961-1987	101,1	280
Kłodnica	Łany Małe	23,4	867,2	1971-1986	5,15	1961-1986	188,7	233
Kłodnica	Lenartowice	7,4	1054,6	1947-1990	6,97	-	-	-

Objaśnienia: (–) – brak danych

Tabela 1. Średnie roczne przepływy i średnie roczne stany wody oraz amplitudy wahań stanów wody w wybranych latach hydrologicznych w zlewni Kłodnicy.

Rzeka - profil	XI	XII	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	λ
Kłodnica – Kłodnica	0,86	0,97	1,03	1,06	1,17	1,16	1,03	1,04	0,99	0,94	0,83	0,89	422
Bytomka – Gliwice	0,96	1,01	1,03	1,09	1,11	1,04	0,98	0,99	1,00	0,97	0,92	0,93	21
Kłodnica – Gliwice	0,90	1,02	1,02	1,15	1,24	1,12	0,97	0,99	1,01	0,89	0,83	0,85	59

Tabela 2. Średnie miesięczne współczynniki przepływu oraz współczynniki nieregularności λ.

Stan jakościowy wody

Kłodnica odwadnia zlewnię, która odznacza się największymi zmianami wywołanymi oddziaływaniem silnej antropopresji w całym województwie śląskim. Dotyczy to zwłaszcza górnej części zlewni tej rzeki po profil w Gliwicach. Poniżej do Kłodnicy uchodzą cieki odwadniające tereny w głównej mierze użytkowane rolniczo, jak ma to miejsce w przypadku Dramy i Potoku Toszeckiego. Stan jakościowy wód w zlewni Kłodnicy kształtowany jest obecnością wielu zanieczyszczeń, przez co wody te nie odpowiadają standardom jakościowym wód powierzchniowych. Antropopresja miejsko-przemysłowa występuje na terenach zlewni dopływów Kłodnicy. Duże ilości zanieczyszczeń odprowadzane są do Kłodnicy m.in. za pośrednictwem Potoku Bielszowickiego, który odwadnia południowe dzielnice Rudy Śląskiej oraz Bytomki zbierającej wody z Bytomia i Zabrza. Poza wymienionymi do Kłodnicy uchodzi szereg mniejszych zanieczyszczonych cieków. Wieloletnia działalność gospodarcza prowadzona przez człowieka w zlewni Kłodnicy sprawiła, że cieki przepływające przez ten teren prowadzą wody silnie zanieczyszczone. W zbiornikach wodnych retencjonowane są wody podlegające procesowi eutrofizacji. Na podstawie badań wykonanych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach w 2016 roku w oparciu o Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2016 roku w sprawie klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych można stwierdzić, że ocena stanu jakościowego środowiska wodnego w zlewni Kłodnicy jest wybitnie zła. Tak negatywna ocena jest pochodną ponadnormatywnych stężeń badanych substancji, które wykorzystywane są przy ocenie stanu ekologicznego, który w poszczególnych częściach zlewni Kłodnicy jest słaby a nawet zły. Jeszcze gorzej wygląda sytuacja w odniesieniu do klasyfikacji stanu chemicznego, który w całej zlewni został określony jako poniżej dobrego.

Wody podziemne

Zlewnia Kłodnicy położona jest w zasięgu śląsko-krakowskiego (XII) regionu hydrogeologicznego. Wody podziemne w górnej (wschodniej) części zlewni tworzą trzy piętra wodonośne, takie jak: czwartorzędowe, triasowe i karbońskie. W dolnej (zachodniej) części zlewni, poza wymienionymi wyżej, wydzielono dodatkowo neogeńskie piętro wodonośne.

W opisywanej zlewni do ujścia Bytomki najpłycej od powierzchni terenu zalegają wody podziemne tworzące czwartorzędowe piętro wodonośne, w którym wydzielono dwa poziomy. Pierwszy z nich występuje na głębokości od 6,8 m do 7,2 m, taką miąższość (0,4 m) posiada również strefa zawodnienia, która obejmuje porową formację zbudowaną z piasków i żwirów. Zwierciadło wody w tym poziomie ma swobodny charakter. Wyniki badań wskazują, że pod względem chemicznym są to wody o typach odbiegających od naturalnych, takie jak: wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowe (HCO3SO4Ca), wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowo-magnezowe (HCO3SO4CaMg), siarczanowo-wodorowęglanowo-wapniowe (SO4HCO3Ca), siarczanowo-wodorowęglanowo-magnezowo-wapniowe (SO4HCO3MgCa) oraz siarczanowo-chlorkowo-wapniowo-sodowe (SO4ClCaNa). Drugi pozom wodonośny wydzielony w piętrze czwartorzędowym obejmuje piaski i żwiry, w którym zwierciadło wody częściowo ma swobodny charakter, a w części jest napięte. Głębokość występowania warstw wodonośnych zawiera się w przedziale 20,0-84,5 m, miąższość strefy zawodnienia zmienia się w granicach od 4,2 m do 72,0 m. Podobnie jak w pierwszym poziomie wodonośnym pod względem chemicznym występują tylko typy odbiegające od naturalnych i reprezentowane są przez wody: wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowe (HCO3-SO4-Ca), siarczanowo-wodorowęglanowo-wapniowe (SO4HCO3Ca), siarczanowo-wodorowęglanowo-magnezowo-wapniowe (SO4HCO3MgCa).

Triasowe piętro wodonośne to kolejna formacja hydrogeologiczna, która została stwierdzona w zasięgu tej części zlewni Kłodnicy. Wody wypełniają skały zbudowane z wapieni, dolomitów, margli i piaskowców. Z uwagi na wykształcenie litologiczne formacji wodonośnej odznacza się ona szczelinowo-krasowo-porowym charakterem. Zwierciadło wody miejscami ma swobodny charakter, a częściowo jest napięte. Głębokość występowania warstw wodonośnych poziomu zmienia się w dosyć szerokim przedziale od 33,8 m do 177,0 m. Miąższość warstwy zawodnionej wynosi od 6,0 m do 132,7 m. Typy chemiczne wód reprezentowane są przez wody naturalne takie jak: wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowe (HCO3CaMg) oraz odbiegające od naturalnych, jest to typ: wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowo-magnezowy (HCO3SO4CaMg) oraz wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowy (HCO3SO4Ca).

Na obszarze górnej części zlewni Kłodnicy, w górnokarbońskich piaskowcach wydzielono szczelinowo-porowe karbońskie piętro wodonośne. Zwierciadło wody miejscami ma swobodny charakter, a częściowo jest napięte. Warstwy wodonośne występują na głębokościach 48,2-54,0 m, miąższość zawodnionej strefy zmienia się w dosyć szerokim przedziale od około 5,8 m do 70 m. Z uwagi na istotne zaburzenia stosunków hydrogeologicznych wieloletnią podziemną eksploatacją surowców mineralnych wody podziemne tego piętra pod względem chemicznym reprezentują wyłącznie typy odbiegające od naturalnych. Są to wody: wodorowęglanowo-siarczanowo-sodowe (HCO3SO4Na), wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowo-sodowo-magnezowe (HCO3SO4CaNaMg), siarczanowo-wodorowęglanowo-sodowo-magnezowe (SO4HCO3NaMg) oraz wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowo-magnezowe (HCO3SO4CaMg) .

Dolna część zlewni Kłodnicy pod względem hydrogeologicznym dosyć istotnie różni się od części górnej, dlatego też wymaga odrębnej charakterystyki. W czwartorzędowym piętrze wodonośnym wydzielone zostały dwa samodzielne poziomy. Pierwszy z nich obejmuje warstwę zbudowaną z piasków i żwirów o porowym charakterze w obrębie, których ukształtowane zwierciadło wody jest swobodne. Głębokość występowania warstw wodonośnych zmienia się w zakresie 1,8-21,8m, a miąższość strefy zawodnienia kształtuje się w granicach od 0,4 m do 17,2 m. Drugi poziom wodonośny także obejmuje serię porowatych piasków i żwirów, jednak z uwagi na znaczną głębokość występowania warstw wodonośnych (19,3-63,4 m) miejscami zwierciadło wody jest napięte, ale zasadniczo ma swobodny charakter. Miąższość warstwy wynosi od 1,5 m do 39,7 m. Z uwagi na parametry chemiczne wydzielono tu jeden typ wód naturalnych, reprezentowany przez wody wodorowęglanowo-wapniowe (HCO3-Ca). Częściej zalegają wody o typach odbiegających od naturalnych, są to wody: wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowe (HCO3-SO4-Ca) oraz siarczanowo-wodorowęglanowo-wapniowe (SO4-HCO3-Ca).

Również w porowych piaskach i żwirach wyodrębniono kolejne piętro wodonośne w tej części zlewni Kłodnicy. Tego typu osady wypełnione są wodami tworzącymi neogeńskie piętro wodonośne w obrębie, którego zwierciadło zasadniczo jest swobodne a tylko lokalnie znajduje się pod napięciem. Głębokość występowania warstw wodonośnych zmienia się w przedziale od 12,6 m do 106,0 m, natomiast miąższość warstwy wodonośnej wynosi 1,0-20,0 m. Pod względem chemicznym są to wody o typach zaliczanych do naturalnych, takie jak: wodorowęglanowo-wapniowe (HCO3Ca) oraz wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowe (HCO3CaMg).

Triasowe piętro wodonośne to kolejna formacja hydrogeologiczna, którą wydzielono na opisywanym terenie. Dodatkowo w jej obrębie znajdują się dwa odrębne poziomy wodonośne. Pierwszy z nich obejmuje środkowotriasowe wapienie, dolomity i margle o szczelinowo-krasowym charakterze wodonośca. W obrębie tej formacji hydrogeologicznej ukształtowane zwierciadło wód podziemnych jest swobodne a miejscami ma napięty charakter. Głębokość występowania warstw wodonośnych wynosi od 12,5 m do ponad 300 m, a miąższość warstw wodonośnych kształtuje się na poziomie 5,0-208,4 m. Kolejny poziom wodonośny tego piętra obejmuje porowate piaskowce wieku dolnotriasowego. Również w tym przypadku zwierciadło wody jest swobodne a miejscami napięte. Głębokość występowania warstw wodonośnych zawiera się w przedziale od 38,6 m do ponad 65 m, a jej miąższość kształtuje się na poziomie od około 13,8 m do 20 m. Pod względem chemicznym w opisywanym piętrze zalegają wody o typach naturalnych i odbiegających od naturalnych. Pierwsze reprezentowane są przez wody: wodorowęglanowo-wapniowe (HCO3Ca) i wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowo-magnezowe (HCO3SO4CaMg). Do drugiej grupy chemicznej zaliczono wody: chlorkowo-wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowe (ClHCO3SO4Ca) i wodorowęglanowo-chlorkowo-siarczanowo-wapniowo-sodowe (HCO3ClSO4CaNa).

Najgłębiej znajduje się karbońskie piętro wodonośne w obrębie, którego wydzielono dwa poziomy. Pierwszy z nich obejmuje porowe górnokarbońskie piaskowce. Charakter zwierciadła wody jest napięty. Głębokość występowania warstw wodonośnych zmienia się w przedziale od 42,8 m do ponad 54,0 m, a miąższość strefy zawodnienia wynosi od około 5,8 m do 70 m. Kolejny poziom wodonośny obejmuje dolnokarbońskie piaskowce odznaczające się szczelinowo-porowym charakterem wodnośca. Miąższość warstwy wodonośnej zmienia się w zakresie od 12,0 m do ponad 48,0 m. Zwierciadło wody ma dualnych charakter, miejscami jest swobodne a lokalnie znajduje się pod napięciem. Głębokość występowania warstw wodonośnych zawiera się w przedziale od 36,0 m do ponad 98,0 m. Pod względem chemicznym rzadziej są to wody naturalne reprezentowane przez typ wodorowęglanowo-wapniowy (HCO3-Ca). Częściej występują wody w typach odbiegających od naturalnych, takie jak: wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowo-magnezowe (HCO3SO4CaMg), wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowe (HCO3SO4Ca) oraz wodorowęglanowo-chlorkowo-siarczanowo-wapniowo-sodowe (HCO3ClSO4CaNa).

Wody podziemne w zlewni Kłodnicy zasilane są wodami infiltracyjnymi (z opadów atmosferycznych) bezpośrednio w strefach wychodni poszczególnych formacji hydrogeologicznych. W obrębie okien hydrogeologicznych następuje pionowy przepływ wód pomiędzy poszczególnymi piętrami wodonośnymi, natomiast w strefie dolin kopalnych ma miejsce pozioma migracja wód podziemnych. Skomplikowana sytuacja tektoniczna przejawiająca się w obecności zrębów i uskoków tektonicznych sprzyja migracji wód pomiędzy poszczególnymi formacjami geologicznymi. Naturalną bazę drenażu wód podziemnych stanowi dolina Kłodnicy oraz jej dopływy. Przepływ wód podziemnych o charakterze regionalnym następuje w kierunku zachodnim ku dolinie Odry. Na opisywanym obszarze odbywa się wieloletni antropogeniczny drenaż wód podziemnych związany z odwadnianiem górniczym, a także funkcjonowaniem dużych ujęć komunalnych. Kontakt hydrauliczny sprawia, że wszystkie piętra wodonośne są drenowane w ten sposób, a nie tylko piętro karbońskie, gdzie prowadzi się odwodnienia. Kilkusetletnia eksploatacja surowców mineralnych przyczyniła się do uformowania na opisywanym obszarze regionalnego leja depresji. Negatywnie na wody podziemne oddziałuje również ich pobór na cele komunalne i przemysłowe. Wody podziemne w zlewni Kłodnicy pomimo istotnych zagrożeń wynikających z negatywnej w skutkach działalności człowieka, odznaczają się stosunkowo dobrą jakością. Na podstawie badań przeprowadzonych w 2016 r. w piętnastu punktach pomiarowych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska z siedzibą w Katowicach cztery razy stwierdzono wody w II klasie, dziesięciokrotnie były to wody odpowiadające parametrom charakterystycznym dla III klasy a tylko raz wodę zaliczono do IV klasy jakości.

Użytkowanie wód

Wody w zlewni Kłodnicy zawsze miały znaczenie użytkowe. Najczęściej wykorzystywano spadek wód w rzekach do poruszania kół wodnych montowanych głównie w młynach i tartakach. Tego typu urządzeniom hydrotechnicznym często towarzyszyły sztuczne zbiorniki wodne, w których gromadzono wody rzeczne do napędzania kół wodnych. Rozbudowany system zbiorników i kół wodnych funkcjonował w drugiej połowie XVIII w. m.in. na górnej Kłodnicy i praktycznie na całej Bytomce. Współcześnie wody w zlewni w pewnym aspekcie spełniają również funkcje energetyczne. Wody Kłodnicy wykorzystywane są w niewielkiej hydroelektrowni o mocy 75 kW, która została wybudowana w korycie rzeki tuż przed jej ujściem do zbiornika Dzierżno Duże.

Wody w zlewni Kłodnicy posiadają dosyć istotne znaczenie na terenie województwa śląskiego w żegludze śródlądowej. W 1938 r. do użytku oddano Kanał Gliwicki, który łączy śródlądowy port w Gliwicach z Odrą w Kędzierzynie-Koźlu. Do poprawy warunków żeglugowych kanału wykorzystywane są także zretencjonowane wody w zbiornikach: Dzierżno Duże, Dzierżno Małe oraz Pławniowice. Współcześnie Kanał Gliwicki poza ograniczonym obecnie znaczeniem transportowym odgrywa również rolę turystyczno-rekreacyjną. Po kanale odbywają się zorganizowane rejsy statkami w różnych wariantach, od krótkich wycieczek trwających nieco ponad godzinę, po całodzienne wyprawy na trasie Gliwice – Kędzierzyn-Koźle – Gliwice. Największą atrakcją kanału są liczne śluzy, które pokonuje się w czasie rejsu.

Społeczno-gospodarcze znaczenie w zlewni Kłodnicy odgrywają również liczne sztuczne zbiorniki wodne, z największymi na czele. Wody stojące powszechnie wykorzystywane są jako miejsca uprawiania sportów wodnych: wędkarskiego połowu ryb, żeglowania oraz pływania łódkami i kajakami, a także w celów typowo relaksacyjnych jako kąpieliska. Wody w zlewni Kłodnicy odgrywają również znaczenie przemysłowe. Zbiornik Pławniowice położony w zlewni Potoku Toszeckiego służy do zaopatrywania w wodę gliwickiej huty. Jednak znacznie częściej powierzchniowa sieć wodna stanowi ogniwo w procesach technologicznych jako odbiornik zanieczyszczonych wód przemysłowych i górniczych. Ze względu na nieodpowiednie parametry fizyko-chemiczne wód powierzchniowych w zlewni Kłodnicy zaopatrzenie ludności i przemysłu w wodę bazuje na zasobach wód podziemnych oraz przerzutach wód czystych z innych zlewni.

Nie można również zapomnieć o typowo krajobrazowym i przyrodniczym znaczeniu wód powierzchniowych w zlewni Kłodnicy. Rzeki a także zbiorniki wodne stanowią miejsce rozrodu i bytowania wielu gatunków ryb, płazów, gadów i ptaków. Zdarza się, że są to gatunki rzadkie i cenne pod względem przyrodniczym.

Bibliografia

1. Absalon D., Jankowski A.T., Leśniok M., 2001: Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, Arkusze: Gliwice M-34-62-A, Chorzów M-34-62-B. Główny Geodeta Kraju, Warszawa.
2. Absalon D., Jankowski A.T., Leśniok M., 2003: Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, Arkusz Kuźnia Raciborska M-34-61-B. Główny Geodeta Kraju, Warszawa.
3. Absalon D., Jankowski A.T., Leśniok M., 2003: Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, Arkusz Kuźnia Raciborska M-34-61-B. Główny Geodeta Kraju, Warszawa.
4. Atlas hydrogeologiczny Polski, 1:500 000. B. Paczyński (red.), PIG, Warszawa 1995.
5. Czaja S., Zmiany stosunków wodnych w warunkach silnej antropopresji (na przykładzie konurbacji katowiciej), Wydawnictwo UŚ, Katowice 1999.
6. Kostecki M., Alokacja i przemiany wybranych zanieczyszczeń w zbiornikach zaporowych hydrowęzła rzeki Kłodnicy i Kanale Gliwickim, IPIŚ PAN, Zabrze 2003.
7. Machowski R., Noculak M., 2014: Anthropogenic change in water bodies in the southern part of the Silesian Upland. Limnological Review, (2014) 14,2: 93-100.
8. Mapa hydrograficzna w skali 1: 50 000, arkusz M-34-49-D Ujazd, Główny Geodeta Kraju, Warszawa, 2003.
9. Mapa hydrograficzna w skali 1: 50 000. Arkusze: M-34-62-B Chorzów, M-34-62-A Gliwice, M-34-50-C Pyskowice. Główny Geodeta Kraju, Warszawa, 2001.
10. Podział hydrograficzny Polski, Wyd. IMiGW, Warszawa 1983.
11. Rzętała M., Funkcjonowanie zbiorników wodnych oraz przebieg procesów limnicznych w warunkach zróżnicowanej antropopresji na przykładzie regionu górnośląskiego, Wydawnictwo UŚ, Katowice, 1999.

Źródła on-line

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2016 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. Dz.U. 2016 poz. 1187. [1] [2] [3] Rzętała M., Machowski R., Dorzecze Odry, "Encyklopedia Województwa Śląskiego" 2015, t. 2.

Zobacz też

Wody powierzchniowe Wody podziemne Dorzecze Odry Dorzecze Wisły