Księstwo cieszyńskie

(ang. Duchy of Teschen, niem. Herzogtum Teschen)

Autor:dr hab. Wacław Gojniczek

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Herb księstwa cieszyńskiego

Księstwo cieszyńskie (Ducatus Tessinensis, Herzogtum Teschen, Těšínské knížectví) położone w południowo wschodniej części Śląska, ze stolicą w Cieszynie. Powstało około ostatniej dekady XIII wieku, na wskutek podziału Księstwo opolsko-raciborskiego pomiędzy synów księcia opolskiego Władysława (zm. 1282).

Powstanie i rozwój księstwa cieszyńskiego

Mapa ogólna księstwa cieszyńskiego

Pierwszym władcą księstwa cieszyńskiego i założycielem miejscowej linii książęcej z dynastii Piastów był książę Mieszko I (zm. między 1313 a 1317). Odziedziczona przez niego część dóbr ojca obejmowała terytorium rozciągające się pomiędzy Morawami na zachodzie i ówczesnym księstwem krakowskim na wschodzie. Już w 1315 roku doszło do kolejnego rozbicia terytorialnego i podziału na dwa księstwa: cieszyńskie i oświęcimskie. Podział ten na kilka stuleci ukształtował podstawę terytorialną księstwa cieszyńskiego. Przez pierwsze niepełne trzy dekady istnienia księstwo cieszyńskie pozostawało niezależnym bytem politycznym. Zmiana nastąpiła wraz złożeniem w 1327 roku przez księcia Kazimierza I (zm. 1358) hołdu królowi czeskiemu. Wówczas nad księciem pojawił się zwierzchnik, któremu książę cieszyński podlegał. Ponieważ podobny proces objął inne księstwa na Śląsku, dzielnica ta weszła w skład państwa królów czeskich. W pierwszej okresie zależności książąt Piastowskich od Czech, ich władza w sposób szczególnym nie pozostała osłabiona, a królowie z Pragi praktycznie nie ingerowali w wewnętrzne spawy poszczególnych księstw śląskich. Księstwa te w opisywanym okresie stanowiły luźną konfederację. Zmiany zaczęły się w drugiej połowie XV wieku, kiedy stopniowo następowała integracja Śląska, poprzez tworzenie ogólnośląskich instytucji tj. sejmu książęcego, trybunału książęcego. W efekcie zmiany dotknęły również i Piastów śląskich, którzy stali się pod koniec XV wieku stanem społecznym, wyjątkowym, dzierżącym najwyższą pozycję społeczną. Objęcie Królestwa Czeskiego w początkach XVI wieku przez Habsburgów przyspieszyło proces osłabiania pozycji politycznej książąt śląskich, poprzez rozbudowę praw królewskich i pozbawianie książąt ich regaliów, o ile te nie były jasno sformułowana w odpowiednich przywilejach. Ponadto zachodzące zmiany pozwalały królowi na ingerencję w wewnętrzne sprawy księstwa (podatki, pospolite ruszenie). Jednocześnie wymierały poszczególne linie śląskich Piastów i na znaczeniu zaczął zyskiwać król czeski, jako władca obumarłych księstw. Ustrój polityczny księstwa cieszyńskiego należy w tym okresie określić jako lenne księstwo stanowe, funkcjonujące w ramach większej struktury politycznej jakim był Śląsk, a Śląsk z kolei był sfederalizowany w ramach Królestwa Czeskiego. W połowie XVIII wieku doszło do trzech wojen tzw. śląskich (1740-1763) pomiędzy Habsburgami i Hohenzollernami, w wyniku których większa część Śląska przeszła pod panowanie pruskie. Księstwo cieszyńskie, wraz z częścią księstwa opawskiego, karniowskiego i nyskiego oraz południową częścią państwa bogumińskiego pozostało w rękach cesarzowej Marii Teresy (zm. 1780). W drugiej połowie XVIII wieku przeprowadzono szereg ważnych reform mających na celu unowocześnienia państwa Habsburgów. Wtedy też uformował się Śląsk Cieszyński, w skład którego weszły księstwo cieszyńskie, wydzielone z niego w XVI wieku państwa stanowe bielskie, frydeckie, frysztackie oraz austriacką część bogumińskiego, które nigdy nie wchodziło w skład księstwa cieszyńskiego. Od 1783 roku obszar ten podlegało obwodowi cieszyńskiemu, nowopowołanej jednostce administracyjnej.

Cieszyn w połowie XVIII wieku według F.B.Wernhera

Terytorium i granice

Księstwo cieszyńskie posiadało zwarte terytorium, zbliżone do prostokąta, którego granice wyznaczały rzeki oraz pasmo Beskidu Śląskiego. Granicę zachodnią z Morawami wyznaczały rzeki Ostrawica i Odra. Od północy granica biegła z górnośląskimi państwami stanowymi: Bogumin, Wodzisław i Pszczyna. Od wschodu granica z księstwem oświęcimskim, a od połowy XVI stulecia z Królestwem Polskim oddzielała rzeka Białka, a następnie szczyty gór. Południową granicę wyznaczały szczyty Beskidu Śląskiego, rozgraniczające Górny Śląsk od ówczesnych Węgier.

Księstwo cieszyńskie na mapie F.B. Wernhera z połowy XVIII wieku

W XIV i w pierwszej połowie XV wieku przez dłuższe lub krótsze okresy czasu własnością książąt cieszyńskich stawały się również inne fragmenty Śląska np. księstwo siewierskie (1337-1443). Największe nabytki terytorialne zyskali za sprawą księcia Przemysława I: część: księstwa głogowskiego (1384-1480), Strzelin (1385), Żory (1378-1382), Lubliniec, Olesno, Gorzów (1397), księstwo oświęcimskie (1405), Bytom górnośląski (1369-1459), 1402-1574 morawski Mistek, 1480-1517 Pszczynę i inne. W ciągu XV wieku stopniowo zmniejszała się ich własność, a największe zmniejszenie obszaru księstwa miało miejsce w latach 1573-1574, kiedy ze względu na brak funduszy na spłacenie zaciągniętych długów książę Wacław III Adam (zm. 1578) był zmuszony sprzedać większą część kamery książęcej.

Wacław Adam wydał w 1573 roku „Porządek krajowy księstwa cieszyńskiego” (Des Furstenthums Teschen Landes Ordnung), który regulował prawa i obowiązki szlachty, ale ze stanami szlacheckimi pod koniec życia, był w ostrym konflikcie

Ze sprzedanych kluczy powstały niezależne od księstwa cieszyńskiego, państwa stanowe niższego rzędu: bielskie, skoczowsko-strumieńskie, frydeckie i frysztackie. W skład księstwa cieszyńskiego powróciły w 1595 roku państwo skoczowsko-strumieńskie wykupione przez księcia Adama Wacława (zm. 1617) i jego żonę księżna Elżbietę Kurlandzką (zm. 1601). W tym kształcie księstwo pozostało aż do końca XVIII wieku, kiedy ponownie włączono w jego granice państwo frydeckie (1797).

Władcy

Odpis testamentu księcia Alberta Sasko-Cieszyńskiego z 16.06.1816 r., z uzupełnieniem z 1.06.1817 r.

Książęta piastowscy władali księstwem do połowy XVII wieku. Okres największej ich prosperity przypadł na XIV wiek, a najwybitniejszym przedstawicielem cieszyńskich Piastów był książę Przemysław I Noszak (zm. 1410), bliski współpracownik cesarza Karola IV. Ostatnim wybitnym władcą był książę Kazimierz II (zm. 1528), ale już w ostatnich latach jego rządów wystąpiły poważne problemy finansowe, które ciążyły później jego potomkom. Następujące po Kazimierzu II trzy ostatnie pokolenia Piastów z linii cieszyńskiej, rządzące księstwem cieszyńskim w XVI i pierwszej połowie XVII wieku nie posiadały pozycji politycznej, społecznej i majątkowej, jaką mieli ich średniowieczni przodkowie. Właściwie nie uczestniczyli już w polityce ogólnośląskiej, a potencjał gospodarczy ich księstwa znacznie ustępował księstwom dolnośląskim, ponadto znaczne oddalenie od Wrocławia powodowało, że księstwo cieszyńskie było odległą śląską prowincją. W 1625 roku zmarł młody książę Fryderyk Wilhelm, ostatni męski przedstawiciel Piastów i na mocy zapisu testamentowego jego spadkobierczynią została jego siostra księżna Elżbieta Lukrecja, żona Gundakara Lichtensteina. Na mocy zawartej ugody cesarz zgodził się na oddanie księstwa cieszyńskiego na dożywocie księżnej, bez prawa dziedziczenia przez jej potomków. Po śmierci ostatniej z linii Piastów cieszyńskich księżnej Elżbiety Lukrecji (1653) księstwo cieszyńskie jako obumarłe lenno stało się własnością Habsburgów, noszących odtąd tytuł księcia cieszyńskiego. W 1653 roku księstwo cieszyńskie stało się własnością Ferdynanda III, króla Czech. Niebawem odstąpił księstwo w lenno swojemu synowi, Ferdynandowi IV, który zmarł w 1654 roku. Od tego momentu aż do 1722 roku książętami cieszyńskimi byli kolejni czescy królowie z dynastii Habsburgów. W 1722 roku zostało nadane w lenno Leopoldowi, księciu lotaryńskiemu, którego syn Franciszek I Stefan (zm. 1765) poślubił późniejszą cesarzową Marie Teresę. Kolejnym władcą księstwa został w 1765 roku jego syn Józef II Habsburg (zm. 1790). W 1766 roku księstwo cieszyńskie otrzymali w lenno córka cesarzowej Marii Teresy, Maria Krystyna (zm. 1798) i jej małżonek książę Albert Sasko-Cieszyński. Albert zmarł bezpotomnie w 1822 roku i księstwo cieszyńskie objął jego adoptowany syn Karol Ludwik Habsburg, którego potomkowie władali księstwem cieszyńskim do 1918 roku. Ostatnim księciem cieszyńskim był Fryderyk Habsburg (zm. 1936).

Po I wojnie światowej

Księstwo cieszyńskie przestało istnieć w 1918 roku wraz z upadkiem Monarchii Habsburgów po I wojnie światowej. Terytorium księstwa stało się przedmiotem sporu dwóch nowopowstałych państwa: Polski i Czechosłowacji. Działający wówczas na terenie księstwa polski organ władzy państwowej Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego był ostatnim urzędem posiadającym w nazwie termin księstwo cieszyńskie. Ostatecznie do podziału terytorium doszło w dniu 28 lipca 1920 roku w belgijskim kurorcie Spa, gdzie decyzją Rady Ambasadorów państw alianckich rozdzielono księstwo pomiędzy wspomniane dwa państwa. Kilka lat później na mocy wyroków sądów Polski i Czechosłowacji dobra Habsburgów na tym terenie zostały upaństwowione.

Bibliografia

1. Biermann Gottlieb: Geschichte des Herzogthums Teschen. Teschen 1894;
2. Zarys dziejów Śląska Cieszyńskiego, red. M. Borák, D. Gawrecki, Ostrawa-Praga 1992.
3. Ptak M., Ustrój polityczny i prawo Księstwa Cieszyńskiego, w: Przez tysiąclecia. Materiały ogólnopolskiej konferencji historyków prawa, Ustroń 17–20 września 2000, t. 1, red. A. Lityński, M. Mikołajczyk, Katowice 2001, s. 95–106;
4. Korbelářová I., Žáček R., Těšínsko - země Koruny české. Ducatus Tessinensis - terra Coronae Regnii Bohemiae. K dějinám knížectví od počátků do 18. století. Český Těšín 2008, w: Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych, red. I. Panic, T. 1-5, Cieszyn 2009-2013.

Źródła on-line

ŚBC:

Des Furstenthums Teschen Landes Ordnung, 1649

Odpis testamentu księcia Alberta Sasko-Cieszyńskiego z 16.06.1816 r., z uzupełnieniem z 1.06.1817 r.

Slama Frantisek, Déjiny Těšínska, Praha 1889

A. Nechay, Das Fürstenthum Teschen im k. k. Antheil Schlesien, 1813

BC UWr

Bernhard Friedrich Wernher, Opis księstwa cieszyńskiego (Silesia in Compendio seu Topographia das ist Praesentatio und Beschreibung des Herzogthums Schlesiens, Pars I, 1750