Nowy Śląsk

Autor: Prof. UŚ dr hab. Dariusz Nawrot

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 3 (2016)

Nowy Śląsk (Neues Schlesien) to zachodnia część Małopolski, która w wyniku trzeciego rozbioru Rzeczypospolitej w 1795 roku znalazła się w Królestwie Prus, w którym pozostawała do 1807 roku.

Terytorium i ludność

W podpisanej 24 października 1795 roku konwencji rozbiorowej między Austrią, Rosją i Prusami postanowiono, że liczące 2230 km² ziemie województwa krakowskiego włączone zostaną do monarchii Hohenzollernów. Nowy nabytek Prus to ziemie byłego księstwa siewierskiego oraz okręg pilicki (część dawnych powiatów: lelowskiego, krakowskiego i książskiego), które teraz nazwano Nowym Śląskiem, świadomie nawiązując do przynależności księstwa siewierskiego do Śląska w okresie średniowiecza. Zachodnią granicę Nowego Śląska wyznaczała granica wschodnia Górnego Śląska, która biegła od południa wzdłuż rzek Czarna Przemsza, Brynica i dalej z okolic Zendka na północ, a kończyła się milę na południe od Częstochowy. Południowa granica Nowego Śląska zaczynała się przy ujściu Białej Przemszy do Czarnej Przemszy i biegła na wschód, a potem na północ wzdłuż Białej Przemszy, aż do ujścia rzeki Centurii, dalej przechodziła między Podzamczem i Ryczowem, na wschód od Pilicy i przez Szczekociny, aż do Koniecpola. Na północy zaczynała się od granicy Śląska, w odległości jednej mili od Częstochowy i biegła na wschód do rzeki Pilicy.

Nowy Śląsk został włączony do pruskiej prowincji Śląsk i podzielony został na dwa powiaty siewierski oraz pilicki. Na obszarze Nowego Śląska znajdowało się 17 miast i 264 wsi oraz 36 przysiółków o 10 576 dymach. W powiecie siewierskim było to 102 wsie oraz 22 przysiółki i 9 miast: Będzin, Koziegłowy, Modrzejów (w 1801 roku utracił prawa miejskie), Mrzygłód, Niwki (w 1801 roku utraciły prawa miejskie), Olsztyn, Siewierz, Sławków i Czeladź. Wszystkie miasta powiatu były miastami królewskimi. W powiecie pilickim było to 162 wsie oraz 14 przysiółków i 8 miast: Janów, Kormołów, Lelów, Ogrodzieniec, Pilica, Szczekociny, Włodowice, Żarki, z tego 6 prywatnych. Obszar Nowego Śląska według danych z 1796 roku zamieszkiwało 74 634 osób, a w 1805 roku – 74 276 osób. Na wsi mieszkało 57 787 osób, a w miastach 16 489 osób. Dla powiatu siewierskiego było to odpowiednio: 37 603 mieszkańców, z czego w miastach żyło 8 116 osób (prawie 22%), a we wsiach 29 467 (ponad 78%). Natomiast dla powiatu pilickiego było to: 36 673 mieszkańców, z czego w miastach żyło 8 373 osób (prawie 23%), a we wsiach 28 300 (ponad 77%). Natomiast w 1803 roku w obu powiatach żyło 71 826 mieszkańców, a powiaty razem liczyły wówczas 10 577 dymów.

Na Nowym Śląsku, żyło kilkaset rodzin szlacheckich, wśród których dominowała liczbą uboga szlachta, bardzo często spełniająca obowiązki oficjalistów i sług na dworach zamożnych posesjonatów. Na Nowym Śląsku zaledwie stu kilkunastu obywateli posiadało około 170 jednostek majątkowych. Był to jednak jeszcze u schyłku Rzeczypospolitej obszar o średnim rozwarstwieniu ziemiaństwa. Zaledwie kilka rodzin szlacheckich lokowało się w grupie senatorsko-dygnitarskiej. Na obszarze powiatu pilickiego około 40 rodzin szlacheckich zaliczyć można do grupy posesjonatów, a dominowała w nim rodzina Męcińskich herbu Poraj. W powiecie siewierskim około 20 rodzin posiadało co najmniej jedną wieś, a dominowała w nim rodzina Mieroszewskich herbu Ślepowron. Przejęcie Nowego Śląska przez Prusy przyniosło zakup królewszczyzn i dóbr prywatnych na tym obszarze przez pruskich wojskowych i urzędników. Na przykład dobra sieleckie przejął generał major Christian Ludwig Schimmelpfennig von der Oye, szef 6. regimentu huzarów.

Pod rządami pruskimi uległa zmianie sytuacja prawna ludności poddańczej. Zniesiono bowiem poddaństwo osobiste i sądowe, pozostawiając przywiązanie do ziemi. Chłopom przyznano prawo pozywania panów przed sąd państwowy. Wprowadzono zakaz włączania do folwarku gospodarstw chłopskich, łączenia kilku gospodarstw w jedno oraz zmniejszania ich areału. Na przykład we wsiach należących do Męcińskich dominowali kmiecie. Pojawili się już jednak także półkmiecie. Drugą grupą ludności chłopskiej byli zagrodnicy. Chałupników w ogóle nie było, a komornicy stanowili stosunkowo niewielki odsetek ludności. Do elity wiejskiej zaliczali się młynarze i karczmarze.

Do stanu mieszczańskiego zaliczono osoby, które z urodzenia nie mogły należeć do stanu szlacheckiego, ani włościańskiego. Wśród ludności mieszkającej w miastach wyróżniono trzy grupy: mieszczan właściwych, posiadających prawo miejskie „obywateli”, osoby stanu miejskiego mieszkające w miastach i poza nimi oraz tak zwanych miejscowych, nie mieszczących się w dwóch pierwszych grupach. W wielu miastach na Nowym Śląsku żyła ludność żydowska. Do 1800 roku na obszarze byłego księstwa siewierskiego nie wolno się było osiedlać Żydom. Natomiast na terenie powiatu lelowskiego mieszkało ich niemal 3 tysiące. Początkowo ludność żydowską obowiązywał Statut Generalny dla Żydów z 1797 roku. Ale nowy król Prus, Fryderyk Wilhelm III w edykcie "Przepis względem Urządzenia Żydowstwa w Cyrkule Pilickim i Siewierskim. De dato w Berlinie dnia 5-tego Września 1800", zezwolił na osiedlanie się ludności żydowskiej między innymi na ziemi siewierskiej. Prawa te dotyczyły jednak tylko Żydów mieszkających na obszarze Nowego Śląska w chwili przejęcia tej ziemi przez Prusy. Gwarantowały przy tym Żydom swobodę wszelkich praktyk religijnych, ale ludność przestawała podlegać tylko wykonywanej przez rabinów jurysdykcji. Nowych rabinów zatwierdzała kamera. Bez jej zgody nie można było tworzyć kahałów, otwierać nowych szkół żydowskich oraz wznosić nowych bożnic. Regulowano przy tym zajęcia ludności żydowskiej, zakazując pokątnej lichwy. Celem dokumentu było „wypolerowanie Żydów na dobrych i pożytecznych poddanych”, chociaż w praktyce nie zrównywano Żydów z resztą ludności. W Lelowie i Pilicy ludność żydowska stanowiła wówczas blisko 1/3 mieszkańców tych miast, w Będzinie prawie 2/5 mieszkańców, ale były też miasta wolne od ludności żydowskiej, na przykład Czeladź czy Koziegłowy .

Administracja

Ziemie Nowego Śląska traktowane były przez Prusaków, jako integralna część Prowincji Śląskiej. Poddano je władzom administracyjnym prowincji, czyli królewsko-pruskim kamerom wojennej i dominialnej z siedzibą we Wrocławiu. Kamery zajmowały się sprawami podatkowymi, zarządem dóbr dominialnych, lasów, ceł, kontrolowały handel i działalność przemysłową oraz doglądały zakwaterowania i zaopatrzenia wojsk. Fryderyk II pozostawił Śląskowi pewną autonomię, między innymi powołując najwyższy urząd dla prowincji, ministra dla spraw Śląska, który był też władzą zwierzchnią dla dwóch powiatów Nowego Śląska. Był on również zwierzchnikiem całej administracji. Natomiast wyjęte spod jego kompetencji były sprawy sądowe, które należały do osobnego ministra sprawiedliwości dla Śląska. Przy obejmowaniu ziem polskich zaprowadzono również sądy pruskie, ale zachowano niższe sądy polskie. W powiatach władzę przejęli landraci ściśle podporządkowani kamerom. Landratom podlegały wszystkie sprawy administracyjno-finansowe powiatów, z wyjątkiem spraw miejskich. Pierwszym landratem siewierskim został mianowany Wilhelm Heinrich Friedrich Freiherr von Sass, a pilickim pułkownik Adam August von Heppen. Natomiast miasta oddano pod nadzór specjalnych radców podatkowych (Kriegs-und Steuer Räthe). Na Nowym Śląsku był nim radca von Below, a potem Wilhelm Frandorf.

Na czele miast stanęły magistraty, które zastąpiły dawne rady miejskie. W skład magistratu wchodziło jednak mniej osób, które teraz pełniły swe funkcje dożywotnio (łamano zasadę wyborów z czasów Rzeczypospolitej) i były wynagradzane za swą pracę, co było nowym rozwiązaniem. Kamera mianowała także burmistrza. W tym czasie ograniczano również samorząd w miastach prywatnych, które podporządkowywano radcom podatkowym i tak zwanym burmistrzom policyjnym. Pojawili się oni również w miastach królewskich. Z jednej strony, działania te ukróciły rządy starych elit miejskich, z drugiej strony, przekształciły niezależne władze miejskie w urzędy państwowe. Zmalała też rola cechów. Od 1 września 1797 roku na obszarze Nowego Śląska wprowadzono przepisy Powszechnego Prawa Krajowego dla Państw Pruskich, tak zwany Allgemeines Landrecht.

Po wcieleniu Nowego Śląska do Prus rozwiązania wymagała kwestia zwierzchności kościelnej, którą do tej pory na tym obszarze sprawowało biskupstwo krakowskie z biskupem Feliksem Pawłem Turskim. Rząd pruski podjął decyzję o włączeniu przejętych w rozbiorze ziem zachodniej Małopolski do diecezji wrocławskiej. 7 listopada 1797 roku departament spraw zagranicznych zadecydował o wcieleniu dekanatów częstochowskiego, pilickiego i siewierskiego do diecezji wrocławskiej. Przygotowano projekt separacji tych dekanatów, a 27 kwietnia 1798 roku zatwierdzono go we Wrocławiu. O podjętych działaniach biskup krakowski otrzymał oficjalne powiadomienie z rąk Fryderyka Wilhelma III 3 lutego 1798 roku. Turski natychmiast przekazał sprawę do kancelarii cesarskiej w Wiedniu. Ta 14 maja zgodziła się na żądania pruskie, o czym biskup krakowski powiadomił biskupa wrocławskiego Josepha Christiana Hohenlohe-Bertensteina, przekazując mu władzę nad spornym obszarem. Porozumienia międzypaństwowe i między biskupami nie miały jednak aprobaty Stolicy Apostolskiej.

Początkowo obszaru Nowego Śląska nie przyłączono do żadnego archidekanatu i poddano bezpośredniej władzy wrocławskiego wikariatu generalnego. 11 kwietnia 1799 roku biskup utworzył Komisariat Siewierski o charakterze prawnym oficjalatu okręgowego. Wikariuszem okręgowym mianowano proboszcza parafii Koziegłowy Stare, księdza doktora Marcina Siemieńskiego, kanonika kieleckiego. Rozwiązanie to nie zadowoliło władz pruskich, które chciały ściślejszego związania regionu z państwem, także w strukturze kościoła. Dlatego jeszcze w 1799 roku w Berlinie postanowiono rozpocząć negocjacje z Rzymem w sprawie trwałego przyłączenia dekanatów do diecezji wrocławskiej. 9 września 1800 roku papież Pius VII wydał brewe „Ad universam Dominici gregis”, w którym inkorporowano Komisariat Siewierski do diecezji wrocławskiej. Aktu inkorporacji dokonano 5 maja 1801 roku w kościele parafialnym w Żarkach. Dekanat siewierski złożony był z 16 parafii, a pilicki (lelowski) obejmował 21 parafii, 1 filię i 3 klasztory. Dekanaty w dużej części pokrywały się z granicami powiatów. Natomiast na całym Nowym Śląsku istniał tylko jeden zbór ewangelicki w Zarzeczu, w powiecie pilickim.

Gospodarka

W mało atrakcyjnym w sensie rolniczym, bo żytnio-owsianym obszarze Nowego Śląska, liczna grupa średnia szlachty (55% zbiorowości) uczestniczyła w 70% dochodu ziemiańskiego. Własność drobna liczyła 20% ogółu z 2% udziału w dochodzie. Natomiast ziemiaństwo bogate nie było zbyt liczne (około 4% zbiorowości, a jego udział w dochodach kształtował się na poziomie 22%). Osady wiejskie na Nowym Śląsku były zróżnicowane pod względem wielkości i własności. Były wsie wielkie, jak szlachecka Poręba w powiecie pilickim, licząca 126 chałup i małe, jak Skrajnica w powiecie siewierskim, licząca zaledwie 3 chałupy. Najwięcej było wsi średnich, liczących po kilkanaście chałup. Ze 102 wsi w powiecie siewierskim 44 należało do szlachty, 43 było własnością królewską, a 15 było w rękach Kościoła katolickiego. Natomiast w powiecie pilickim na 162 wsie 125 było własnością szlachecką, 23 królewską, 11 kościelną, a 3 miejską. Życie na wsiach toczyło się utartymi torami. Podstawową dziedziną gospodarki chłopskiej była produkcja roślinna, przede wszystkim uprawa żyta, owsa i jęczmienia. Na wsi dominowała trójpolówka ugorowo-zbożowa. Związane z nią było ogrodnictwo. Hodowano woły, konie, owce, trzodę chlewną, kozy i drób.

Miasta odgrywały istotną rolę w scentralizowanej monarchii Hohenzollernów. Dlatego z jednej strony władze pruskie zaprowadzając nową administrację sporo uwagi poświęcały uporządkowaniu spraw miejskich, bały również o rozwój handlu i rzemiosła. Z drugiej strony obciążyły miasta rujnującymi je podatkami. Zmuszone do tak licznych świadczeń miasta Nowego Śląska zaczęły się chylić ku upadkowi. Panowała bieda a nawet głód, szerzyły się choroby. Miasta na Nowym Śląsku nie były duże. Tylko pięć spośród nich miało więcej niż 200 domów. Liczba domostw w 1796 roku wynosiła w Sławkowie - 293, Koziegłowach - 267, w Żarkach - 265, w Siewierzu – 261, w Będzinie - 256. Modrzejów i Niwka liczyły zaledwie po 23-20 domów. Życie gospodarcze w omawianym okresie toczyło się więc w tych miastach, mimo usiłowań władz pruskich, dalej utartymi torami, a rolnictwo stanowiło podstawę egzystencji znacznej części mieszczan. Rzemiosłem trudniło się ok. 50% ludności miast Nowego Ślaska, 1% było urzędnikami oraz reprezentowało wolne zawody. W miastach Nowego Ślaska zaledwie 2% mieszczan było kupcami, mimo że przez ten region przebiegały stare szlaki handlowe i komunikacyjne: z Wrocławia do Krakowa przez Opole, Tarnowskie Góry, Siewierz, Olkusz, jeździła nim dwa razy w tygodniu, tam i z powrotem, poczta wozowa, zwana górnośląską; z Poznania do Krakowa przez Częstochowę, Koziegłowy, Siewierz, Olkusz; przez Czeladź i Będzin przebiegał trakt o mniejszym znaczeniu, biegnący w kierunku Bogucic i Siemianowic, a przede wszystkim do Bytomia; ważnym węzłem komunikacyjnym był w regionie Siewierz.

Rządy pruskie na Nowym Śląsku zapoczątkowały także industrializację, ponieważ obszar ten obfitował w złoża: węgla, rudy żelaza, galmanu i wapienia. W okresie istnienia Rzeczypospolitej surowce te nie miały większego znaczenia gospodarczego. Od 1795 roku Nowy Śląsk stał się przedmiotem zainteresowania pruskiego Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu, jako naturalne zaplecze surowcowe dla rozwijającego się przemysłu Górnego Śląska. Zabrane Rzeczypospolitej ziemie miały przysparzać skarbowi pruskiemu dochodów. Dlatego głównym celem urzędników było związanie nowych ziem z organizmem gospodarczym państwa Hohenzollernów oraz zapewnienie im warunków do rozwoju, przynoszącego zwiększone zyski. Z obszaru Nowego Śląska przywożono: drzewo, węgiel kamienny z kopalń w rejonie Będzina i Dąbrowy, rudę żelaza z Wojkowic Komornych, Rogoźnika, Dąbrowy, Zagórza, Sielca. W latach 1796-1797 pruski Urząd Górniczy w Tarnowskich Górach przejął pokłady węgla w Dąbrowie. Otwarto na tym terenie dwie rządowe kopalnie węgla kamiennego w systemie odkrywkowym: „Reden” w Dąbrowie w 1796 roku i rok później „Hoym” w Strzyżowicach.

Początkowo węgiel nadal wydobywano metodą odkrywkową, ale w 1798 roku rozpoczęto na „Redenie” budowę szybu upadowego i sztolni odwadniających. Równocześnie w całym rejonie rozpoczęto próbne wiercenia przygotowując się do uruchomienia kopalń w Ożarowicach i w Dańdówce. Prace poszukiwawcze surowców prowadzone były na całym obszarze między Przemszą a Pilicą.

Węgiel dostarczano do hut górnośląskich, początkowo do huty gliwickiej, a od 1802 roku do "Królewskiej Huty”, gdzie podjęto próby koksowania węgla ze Strzyżowic i Dąbrowy. Okres rządów pruskich to także czas wprowadzenia nowoczesnych metod wydobywczych. Do kopalń dostarczano z Górnego Śląsk narzędzia i maszyny, w tym pierwszą pompę mechaniczną i maszynę parową zainstalowaną w kopalni „Hoym”. Od 1796 roku rozpoczął się również napływ wykwalifikowanych robotników śląskich i saskich, którzy pracowali w kopalniach zagłębiowskich jako sztygarzy i rębacze. Była to jednak grupa nieliczna i resztę kilkudziesięcioosobowej załogi kopalń stanowili mieszkańcy Nowego Śląska. W praktyce Nowy Śląsk stał się dostawcą tanich surowców. Ich transport na Górny Śląsk był bardzo opłacalny, odbywał się bowiem mieszczańskimi i chłopskimi zaprzęgami, przyczyniając się do rozwoju w regionie furmaństwa. Pruskim inwestycjom państwowym towarzyszyły podobne działania indywidualnych przedsiębiorców. Generał Schimmelpfenig von der Oye rozpoczął poszukiwania górnicze zakończone budową kopalni w Sielcu. Pruskich inwestorów zaczęli naśladować polscy ziemianie. W 1806 roku hrabia Mieroszewski założył kopalnię węgla kamiennego w Bobrku.

Odłączenie od Prus

Po klęskach armii pruskiej w wojnie z Napoleonem I w 1806 roku już w pierwszych dniach listopada do Wielkopolski wkroczyły zwycięskie wojska cesarza Francuzów, a na ziemiach zaboru pruskiego zaczęło rozwijać się polskie powstanie, które objęło swoim zasięgiem także terytorium Nowego Śląska. Kiedy kampania 1807 roku dobiegała końca, pobici Prusacy nie zapomnieli o wartości Nowego Śląska i kiedy przygotowywano traktat prusko-francuski w Tylży w lipcu 1807 roku, tak skonstruowali jego artykuły, aby obfitujący w bogactwa obszar zachodniej Małopolski pozostał częścią składową Królestwa Prus. Polskie powstanie na Nowym Śląsku i ofiary poniesione w latach 1806 i 1807, zadecydowały, że Francuzi wsparli wbrew pretensjom Prus roszczenia władz polskich do spornego terytorium. Ostatecznie przy regulacji granic, w konwencji elbląskiej z 10 listopada 1807 roku, ziemie Nowego Śląska włączono do Księstwa Warszawskiego.

Bibliografia

1. Czempas J., Żydzi na Nowym Śląsku (1795-1807), Katowice 1990.
2. Janczak J., Ziemia siewierska w okresie pruskim (1795-1806/1807), w: Siewierz, Czeladź, Koziegłowy. Studia i materiały z dziejów Siewierza i Księstwa Siewierskiego, red. F. Kiryk, Katowice 1994.
3. Nawrot D., Powstanie na Nowym Śląsku w 1806 i 1807 roku. U źródeł zagłębiowskiej tożsamości, Czeladź 2016.
4. Wąsicki J., Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy południowe 1793-1806. Studium historyczno-prawne, Wrocław 1957.
5. Wlaźlak W., Komisariat Siewierski w diecezji wrocławskiej (1797-1818), „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2003, nr 3.

Źródła internetowe

Zimmermann F. A., Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Brieg 1796