Województwo śląskie

Autor: Tomasz Spórna

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Województwo śląskie – jednostka podziału administracyjnego, utworzona z dniem 1 stycznia 1999 roku, położona w południowej Polsce. Stolica województwa – Katowice. Kształtem nawiązuje do województwa katowickiego sprzed 1975 roku. Jest ono wydłużone wzdłuż kierunku północ-południe. Powstało z połączenia znacznej części obszarów byłych województw: bielskiego, częstochowskiego i katowickiego (por. ryc. 3). W 2012 roku zajmuję powierzchnie 12333 km² (12333309 ha), tj. 3,9% powierzchni kraju. Pod tym względem jest jednym z najmniejszych województw w kraju (14 pozycja). W roku 2012 zamieszkiwało je 4,61 mln mieszkańców, tj. 12,0% ludności kraju (2 pozycja, po woj. mazowieckim). Wśród wszystkich województw charakteryzuje się największym wskaźnikiem gęstości zaludnienia (374 osób/km²) oraz największą liczbą ludności zamieszkującej miasta (77,6%).

Ryc. 1. Podział administracyjny województwa śląskiego w 2013 roku – gminy.

Ryc. 2. Podział administracyjny województwa śląskiego w 2013 roku – powiaty.

Tab. 1. Położenie geograficzne województwa śląskiego w 2012 roku.

Tab. 2. Ludność, powierzchnia oraz gęstość zaludnienia powiatów województwa śląskiego w 2012 roku.

Ryc. 3. Województwo śląskie na tle granic byłego województwa bielskiego, częstochowskiego i katowickiego (granice gmin z 2013 roku).

Ryc. 4. Zmiany granic polityczno-administracyjnych na obszarze współczesnego województwa śląskiego.

Położenie geograficzne

Województwo śląskie zlokalizowane jest pomiędzy 49°23'38", a 51°05'58" szerokości geograficznej północnej oraz pomiędzy 18°02'05", a 19°58'26" długości geograficznej wschodniej. Rozciągłość południkowa województwa wynosi 1°42'20" (190 km), a równoleżnikowa 1"56'21" (138 km). Położenie oraz współrzędne najdalej wysuniętych punktów województwa śląskiego prezentuje tab. 1. Łączna długość granicy województwa śląskiego wynosi 1029 km, w tym 237 km to granica państwowa (23,0%), a 792 km to granice międzywojewódzkie (77,0%). Województwo śląskie graniczy:

• od północy, na odcinku 144 km, z województwem Łódzkim (powiaty: wieluński, pajęczański, radomszczański);
• od wschodu, na odcinku 117 km, z województwem Świętokrzyskim (powiaty: włoszczowski, jędrzejowski) oraz na odcinku 291 km, z województwem małopolskim (powiaty: miechowski, olkuski, chrzanowski, oświęcimski, wadowicki, suski);
• od południa, na odcinku 87 km, ze Słowacją oraz na odcinku 150 km, z Republiką Czeską;
• od zachodu, na odcinku 240 km, z województwem opolskim (powiaty: głubczycki, kędzierzyńsko-kozielski, strzelecki, oleski).

Obszar województwa śląskiego zarówno pod względem geograficzno-historycznym, jak i fizyczno-geograficznym jest regionem stykowym. Obejmuje ono fragmenty następujących regonów geograficzno-historycznych Polski (Krzysztofik, 2008):

• Śląska, a dokładniej Górnego Śląska, w tym (oraz) Śląska Cieszyńskiego;
• Małopolski, w tym: Ziemi Krakowskiej, Księstwa Siewierskiego, Zagłębia Dąbrowskiego i Ziemi Częstochowskiej;
• południowo-wschodniej Wielkopolski, a dokładniej Ziemi Wieluńskiej i Ziemi Sieradzkiej. Historyczny Śląsk obejmuje 49% powierzchni współczesnego województwa śląskiego.

Województwo przejawia się także zróżnicowaniem pod względem fizyczno-geograficznym. Na jego obszarze występują następujące jednostki fizyczno-geograficzne (Dulias, Hibszer 2004):

• Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, w tym Beskidy Zachodnie i Pogórze Zachodniobeskidzkie;
• Północne Podkarpacie, w tym Kotlinę Ostrawską i Kotlinę Oświęcimską;
• Wyżynę Śląsko-Krakowską, w tym Wyżynę Śląską, Wyżynę Woźnicko-Wieluńską, Wyżynę Krakowsko-Częstochowską;
• Wyżynę Małopolską, w tym: Wyżynę Przedborską, Nieckę Nidziańską;
• Niziny Środkowopolskie, w tym Nizinę Śląską.

Najwyższym punktem województwa są zbocza Pilska w gminie Jasienica (1534,1 m n.p.m.), natomiast najniżej położony punkt znajduje się w gminie Kuźnia Raciborska – jego wysokość wynosi 173,6 m n.p.m.. Maksymalna deniwelacja na obszarze województwa wynosi 1360,5 m. .

Podział administracyjny

Utworzone 1 stycznia 1999 roku, województwo śląskie swoim zasięgiem obejmuje znaczną część funkcjonującego w latach 1975–1998 województwa katowickiego (z wyjątkiem jego części wschodniej – 10 gmin), bielskiego (z wyjątkiem części wschodniej i północno-wschodniej – 23 gmin) oraz częstochowskiego (z wyjątkiem części zachodniej i fragmentów części północnej i wschodniej – 14 gmin) – por. ryc. 3. Reforma administracyjna wprowadzająca w roku 1999 trójstopniowy podział terytorialny Polski, województwo śląskie podzieliła na: 36 powiatów , w tym 19 miast na prawach powiatu (ryc. 2), 167 gminy, w tym: 49 miejskich, 22 miejsko-wiejskich oraz 96 wiejskich (ryc. 1). W 2012 r. na obszarze województwa śląskiego znajdowało się 71 miast, 1065 sołectw oraz 1298 miejscowości wiejskich.

Miasta na prawach powiatów tworzą na obszarze województwa śląskiego rdzenie aglomeracji miejskich, tj. konurbacji katowickiej, konurbacji rybnickiej oraz aglomeracji bielskiej i częstochowskiej. Ich przestrzennym uzupełnieniem są pozostałe, liczne miasta województwa.

W 2012 r. do gmin o największej liczbie ludności (powyżej 100 tys. mieszkańców) można zaliczyć: Katowice (307,2 tys.), Częstochowę (234,5 tys.), Sosnowiec (213,5 tys.), Gliwice (186,2 tys.), Zabrze (179,4 tys.), Bytom (174,7 tys.), Bielsko-Białą (174,4 tys.), Rudę Śląską (142,3 tys.), Rybnik (140,8 tys.), Tychy (129,1 tys.), Dąbrowę Górniczą (124,7 tys.), Chorzów (111,2 tys.). Natomiast pod względem powierzchni do największych powierzchniowo gmin (powyżej 150 km²), zaliczamy: Dąbrowę Górniczą (189 km²), gminę miejsko-wiejską Pszczyna (175 km²), gminę wiejską Jeleśnia (170 km²), Katowice (165 km²), Częstochowę (160 km²), gminę miejsko-wiejską Koziegłowy (160 km²), gminę wiejską Rudziniec (159 km²) oraz Jaworzno (153 km²) – (por. ryc. 1). Gminy o największej gęstości zaludnienia, powyżej 2000 os./km², w 2012 r. to: Świętochłowice (3935 os./km²), [Chorzów (3344 os./km²), Siemianowice Śląskie (2727 os./km²), Bytom (2516 os./km²), Sosnowiec (2345 os./km²), Zabrze (2232 os./km²), Czeladź (2036 os./km²). Wśród powiatów, największą liczbą ludności charakteryzują się miasta na prawach powiatu. Pierwsza piątka, pokrywa się z najbardziej zaludnionymi gminami miejskimi województwa. Natomiast pod względem powierzchni największymi powiatami są: częstochowski (1521 km²), żywiecki (1040 km²), zawierciański (1003 km²) – (por. zestawienie tab. 2).

Obszar powstałego w 1999 roku województwa śląskiego, w znacznej mierze pokrywa się z obszarem województwa katowickiego z lat 1950-1975 (por. ryc. 4). Od momentu utworzenia województwa śląskiego, do ważniejszych zmian administracyjnych oraz zmian nazw jego poszczególnych jednostek można zaliczyć (Spórna, 2012, s. 207-209): utworzenie gminy miejsko-wiejskiej Krzanowice (2001 r.), przyłączenie w 2002 roku gminy Sławków do powiatu będzińskiego (wcześniej gmina znajdowała się w powiecie olkuskim w woj. małopolskim) oraz zmiana nazwy powiatu tyskiego na bieruńsko-lędziński (2002 r.).

Bibliografia

1. Dulias R., Hibszer A., Województwo śląskie. Przyroda. Gospodarka. Dziedzictwo kulturowe, wyd. Kubajak, Kraków 2004.
2. Krzysztofik R., Podział administracyjny, w: Województwo śląskie. Zarys geograficzno-ekonomiczny, red. M. Tkocz, wyd. Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec 2008, s. 14-25.
3. Krzysztofik R., Położenie geograficzne, w: Województwo śląskie. Zarys geograficzno-ekonomiczny, red. M. Tkocz, wyd. Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec 2008, s. 11-13.
4. Mydel R., Balon J., Atlas Polski, t. 2, Województwa, wyd. Fogra, Kraków-Warszawa 2002.
5. Rechowicz H., Katowickie. Rozwój województwa w Polsce Ludowej, wyd. PWN, Warszawa 1970.
6. Spórna T., Modele przemian urbanizacyjnych w województwie śląskim, wyd. WNoZ, Sosnowiec 2012.