Metropolia

Współczesne wyzwania życia miejskiego omówione zostały w rozdziale poświęconym urbanizacji. Warto jednak przyjrzeć się dokładnie metropolii ze względu na rosnące znaczenie procesów metropolizacyjnych w dyskursie dotyczącym form osadnictwa. Wyróżnić można dwa porządki określania układów wielkomiejskich: morfologiczne (aglomeracje, konurbacje i obszary zurbanizowane) oraz funkcjonalne (obszary metropolitalne i zespoły miejskie).Definiując metropolię, Stanisław Liszewskiwskazuje na szeroki organizm: „obszar metropolitalny złożony z dwóch biegunów o różnej skali przestrzennej i znaczeniu funkcjonalnym: z centrum (lub centrów) koncentrującego funkcje metropolitalne oraz z obszaru zewnętrznego, w którym dokonuje się proces intensywnej urbanizacji”.Funkcjonalnie definiowana metropolia składa się z obszaru metropolitalnego, czyli wielkomiejskiego układu osadniczego, obejmującego duże miasto lub zwarty obszar miejski (miasto centralne lub rdzeniowe; ośrodek metropolitalny) oraz powiązanej z nim funkcjonalnie strefy, zwanej strefą metropolitalną. Jak piszą Bohdan Jałowiecki i Marek S. Szczepański, wyłonienie metropolii następuje w oparciu o kryterium ilościowe (liczbę ludności większą niż pół miliona mieszkańców w warunkach polskich, 1 mln na świecie) oraz jakościowe, które za Michelem Bassandem (1997) definiują jako „doskonałość usług, instytucji i wyposażenia, potencjał innowacyjnych w zakresie technicznym, ekonomicznym, społecznym, politycznym i kulturalnym; wyjątkowość i specyfika miejsca”. Panayotis Soldatos (1987) wypisał dziesięć cech świadczących o metropolitalności, z których większość dotyczy działalności na międzynarodową skalę (przyjmowanie i eksportowanie czynników produkcji, inwestycji, kapitał ludzki; goszczenie siedzib międzynarodowych firm, instytucji, uniwersytetów, placówek dyplomatycznych, środków masowego przekazu; posiadanie bezpośrednich międzynarodowych połączeń transportowych i intensywna komunikacja międzynarodowa; rozwinięty sektor usług kierowanych na zagranicznych odbiorców; regularne organizowanie wydarzeń na skalę międzynarodową; posiadanie zdolności paradyplomatycznych, jak np. członkostwo w organizacjach międzynarodowych, stowarzyszeniach). Z porównania przeprowadzonego w 2009 roku, nawet Warszawa nie spełniała wszystkich kryteriów.

Proces metropolizacji prowadzi do przewartościowania relacji między miastem centralnym a jego zapleczem, co oznaczać może np. osłabienie „związków gospodarczych z jego regionalnym zapleczem i zastąpieniem ich przez kontakty z innymi metropoliami w skali kontynentalnej lub światowej”. Zacieśnienie współpracy z innymi metropoliami kosztem współpracy z regionem nazywa się polaryzacją. W wyniku sporego i stałego napływu ludności, związanego z poszukiwaniem lepszych warunków życia, powstają megamiasta, natomiast efektem niekontrolowanego rozrostu np. rozwoju podmiejskich stref mieszkalnych i okalających je usług aż pobliskie miasta zetkną się granicami, powstaje megalopolis, czyli „supermiasto”.

Wybrane wyzwania światowej metropolizacji

Metropolia jest obszarem miejskim (składającym się z rdzenia, strefy metropolitalnej oraz obszaru oddziaływania) sporych rozmiarów, sporej liczby ludności i zagęszczenia, dysponuje znaczącym potencjałem gospodarczym, naukowym, innowacyjnym, stanowi węzeł komunikacyjny oraz siedzibę licznych i istotnych organizacji (Castellsowski węzeł przepływów) oraz przede wszystkim sprawuje funkcje kontrolne w skali krajowej i międzynarodowej. Metropolie porządkowane są w hierarchie najważniejszych w skali świata ośrodków – popularnym rankingiem miast jest podział na miasta Alfa, Beta, Gamma (Globalization and world cities research Network, GaWC). Porównywanie metropolii możliwe jest dzięki stosowaniu wspólnych definicji delimitacyjnych – na terenie Unii Europejskiej funkcję taką pełni podział na Funkcjonalne Obszary Miejskie (FUA), które wyróżnia się w oparciu o liczbę ludności ale także funkcjonalność w skali regionu czy kraju, np. w wymiarze gospodarczym w tym innowacyjnym. Natomiast Europejskie Metropolitalne Obszary Wzrostu (MEGA) są próbą hierarchizacji ośrodków europejskich podług cech: wielkości (liczba ludności i wielkość PKB), konkurencyjności (PKB na mieszkańca, lokalizacja siedzib 500 największych firm), dostępności (liczba pasażerów w portach lotniczych, stopień rozwoju transportu mulitmodalnego) oraz stopnia rozwoju gospodarki opartej na wiedzy (wykształcenie mieszkańców i udział pracujących w działalności badawczo-rozwojowej). Wynika z tego podział na miasta globalne, europejskie metropolie (MEGA1), silne metropolie (MEGA2), potencjalne metropolie (MEGA3), słabo wykształcone metropolie (MEGA4).

Przeszkodą w rozwoju metropolii są anachroniczne modele urbanistyczne, a wyzwaniem nowa definicja miejskości. Jedną z szeroko dyskutowanych koncepcji jest idea smart cities, czyli tzw. miast inteligentnych, wprowadzająca ideę zrównoważonego rozwoju w przestrzeń miejską. W praktyce chodzi tu o sprytne, błyskotliwe rozwiązania technologiczne, wprowadzające większą oszczędność i efektywność funkcjonowania miejskich systemów: od komunikacji, turystyki przez transport po usługi komunalne. Saskia Sassen opisuje miasto smart jako „będące beneficjentem technologii, służących przede wszystkim mieszkańcom”. Chodzi zatem nie o stosowanie technologii dla samej siebie, ale o adaptację technologii tak, by była realnie użyteczna w poprawie jakości życia miejskiego i dbaniu o nieodnawialne zasoby. „Technologie smart są najbardziej wydajne wtedy, kiedy integrują liczne aspekty miejskiej aktywności w jeden zwarty system zbierający dane”– monitorowanie i porządkowanie danych z różnych systemów (transportowych, komunalnych, administracyjnych) jest szansą na zwiększenie efektywności w wykorzystaniu zasobów. W smart metropoliach lokuje się klasa kreatywna i nowocześni nomadzi. Dominacja mobilności i elastyczności rodzi popularność couchsurfingu (usługa oferowania miejsca noclegowego), co-workingu (współpracy lub pracy w wspólnej przestrzeni), płatności bezgotówkowych, kolaboratywnej konsumpcji (np. carsharing, czyli współdzielenie samochodu, pożyczanie sukien ślubnych, instytucja roweru miejskiego) oraz banków czasu. Zamiast „mieć” dominuje funkcja „używać”. Negatywne zjawiska dotyczące jakości życia w metropoliach często łagodzone są przez oddolną działalność (ruch obywatelski). Są to często działania skupiające się na walce z przestrzeniami niczyimi, zanieczyszczeniem wizualnym, troszczące się o miejską estetykę, czystość środowiska naturalnego, zachowanie architektonicznego i kulturowego autentyku, odbudowy lokalnych relacji społecznych czy wprowadzania sztuki w przestrzeń miasta. Ze względu na rozwinięty kapitał ludzki w metropoliach oraz gromadzące się w nich siedziby najważniejszych instytucji, w tym artystyczne i naukowe, łączy się z metropoliami określenie technopolie (technopole, określające ośrodki rozwoju naukowego, miasta nauki), pojawiają się analizy nowej klasy metropolitalnej (obejmującej wysokiej klasy specjalistów, żyjących w szybkim tempie, podróżujących, żyjących w luksusie, operujących najnowocześniejszą technologią), klasy kreatywnej czy „klasy światowej”.

W analizach dotyczących sytuacji miast polskich obok metropolii pojawia się termin aglomeracji. W przeciwieństwie do pierwszego, drugi termin pobawiony jest jakościowych komponentów dotyczących relacji wewnętrznych i zewnętrznych obszaru. Jednocześnie, aglomerację można traktować jako obszar metropolitalny lub jego rdzeń, jeśli występują powiązania funkcjonalne, szczególnie dotyczące usług wyższego rzędu. Samo pojęcie aglomeracji oznacza zwarty zespół „wzajemnie powiązanych, chociaż odrębnych z administracyjnego punktu widzenia, jednostek osadniczych (duże miasto wraz z otaczającym obszarem), powstały w wyniku procesów koncentracji. Aglomeracja policentryczna, mająca formę skupienia wokół kilku jąder osadniczych nosi nazwę konurbacji”. Aglomeracja, czyli „gromadzenie” (por. łac. agglomeratio), prowadzi do koncentracji sporej liczby przedsiębiorstw, instytucji oraz niezbędnej dla ich funkcjonowania infrastruktury, efektem czego jest zagęszczony rynek pracy oraz niższe koszty korzystania z wspólnego zaplecza (szczególnie, że w decyzji dot. lokacji przedsiębiorstwa istotna jest minimalizacja kosztów, np. poprzez dostęp do rynków, obecność siły roboczej oraz surowców).

Wybrane wyzwania polskiej metropolizacji

Metropolizacja po polsku boryka się z wieloma problemami – terminologia jest jednym z nich. Jak punktuje Marta Lackowska (2009), wśród wyzwań ulokować należy delimitację obszarów metropolitalnych (rozbieżność delimitacji administracyjnej i funkcjonalnych relacji, co w konsekwencji powoduje niedopasowanie funkcjonalno-przestrzenne struktur zarządzających), brak umocowania prawnego dla idei metropolii (brak regulacji prawnych rodzi utrudnienia na gruncie gospodarki), zaszczepienie i realizacja idei governance (rozumianego tu jako elastyczny wzorzec zarządzania publicznego, w którym istotną rolę odgrywają sektor prywatny, grupy mieszkańców i organizacje pozarządowe). Nie bez znaczenia jest brak jednolitej polityki miejskiej czy popularyzacja budżetu partycypacyjnego. Rola obszarów metropolitalnych w dynamizowaniu rozwoju wydobyta została w raporcie Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, gdzie podkreśla się, że inwestowanie w sprawne funkcjonowanie miast i obszarów metropolitalnych ma realny wpływ na rozwój pozostałych obszarów kraju (utwierdzając powtarzany w wielu analizach i dokumentach pogląd o metropoliach jako „lokomotywach rozwoju”). Z jednej strony istotna jest dyfuzja, rozprzestrzenianie metropolitalnych wpływów na region, ale nie wyklucza to polaryzacji, czyli wyróżnienia i dynamizacji najważniejszych ośrodków miejskich w kraju. Porządek delimitacji uściśla Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju z 2030, gdzie dominuje perspektywa funkcjonalna – dokument proponuje sposób wyznaczania obszarów funkcjonalnych, które będą delimitowane na różnych poziomach zarządzania (krajowym, regionalnym, funkcjonalnym), m.in.: miejskie obszary funkcjonalne, obszary funkcjonalne ośrodków regionalnych, obszary funkcjonalne ośrodków subregionalnych, ośrodki lokalne, wiejskie obszary funkcjonalne. W 2013 roku Ministerstwo Rozwoju Regionalnego zaprezentowało Założenia Krajowej Polityki Miejskiej mające ukrócić brak jednolitej polityki miejskiej w Polsce. Obok propozycji zdefiniowania krajowej polityki miejskiej jako celowego, ukierunkowanego terytorialnie działania państwa na rzecz zrównoważonego rozwoju miast i ich obszarów funkcjonalnych oraz wykorzystania ich potencjałów w procesach rozwoju kraju, przedstawiono główny cel polityki miejskiej, czyli wzmocnienie zdolności miast i obszarów zurbanizowanych do kreowania wzrostu gospodarczego i tworzenia miejsc pracy oraz poprawa jakości życia mieszkańców.

W polskiej debacie o metropolizacji istotny głos należy do Unii Metropolii Polskich, organizmu powstałego w 1990 r. mającego na celu m.in. wspieranie rozwoju samorządności terytorialnej i gospodarczej, promocję inicjatyw i działań związanych z tworzeniem i funkcjonowaniem struktur regionalnych i lokalnych, w szczególności powstających na obszarach metropolitalnych oraz współpraca z organami państwa, organizacjami ogólnopolskimi i międzynarodowymi dla zwiększenia roli metropolii w państwie i integracji europejskiej. W UMP udziela się 12 polskich ośrodków miejskich (Białystok, Bydgoszcz, Gdańsk, Katowice, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań, Rzeszów, Szczecin, Warszawę i Wrocław). W ramach działalności UMP istotną rolę odgrywa przygotowywanie opracowań i analiz poświęconych zagadnieniom związanym z procesami metropolizacji.

Metropolizacja miast województwa śląskiego ze szczególnym uwzględnieniem Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego

Funkcjonalne połączenia, które wytworzyły się na przestrzeni kilkuset lat, a które wyostrzyły się w wieku XIX, by ich ukoronowaniem stał się okres rozkwitu przemysłu w wieku XX nie osłabły wraz z upadkiem gospodarki ekstensywnej. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, problematyzacja socjologiczna miast Górnośląskich i Zagłębiowskich dotyczyła głównie transformacji systemowej oraz wynikających z niej przekształceń gospodarczych, przemian w warstwie społecznej, kulturowej czy ekologicznej. Sturm und drang zmiany systemów pozostawił w regionie z jednej strony klęskę ekologiczną, chaos przestrzenny, zaniedbanie infrastrukturalne, zacofanie gospodarcze, szerokie spektrum wyzwań społecznych (od problemów z strukturą zatrudnienia po wykorzenienie kulturowe), z drugiej – napływ zagranicznego kapitału, pojawienie się inwestycji, raptowne stosowanie narzędzi chroniących środowisko przed dalszą degradacją oraz niskie bezrobocie na tle kraju. Reforma administracyjna z 1998 roku doprowadziła do scalenia dawnych województw katowickiego, bielsko-bialskiego, częstochowskiego w jedno wspólne województwo śląskie. Konieczne było wypracowanie nowych metod funkcjonowania (co było trudne przez na „utracone przywileje” Częstochowy i Bielska-Białej) oraz także nowych wzorców kulturowych ze względu na różnorodność ziem, które zakwalifikowano pod szyld „śląskie”. W konsekwencji zmian, w procesie metropolizacji regionu dominują Katowice, jako centrum wiodącego obszaru o znaczeniu europejskim (stolica województwa, port lotniczy). Jednocześnie, w wymiarze regionalnym rozwój obszarów i funkcji metropolitalnych rozkłada się równomiernie we wszystkich czterech subregionach. Wobec aglomeracji katowickiej wyróżnia się trzy komplementarne obszary: bielsko-bialski (węzeł strefy transgranicznej; tendencja rozwoju monocentrycznego oraz rozwoju osadnictwa w korytarzach transportowych łączących Bielsko-Białą z Aglomeracją Górnośląską, Aglomeracją Krakowską, Republiką Czeską i Republiką Słowacką), częstochowski (tendencja rozwoju monocentrycznego oraz rozwoju osadnictwa w korytarzach transportowych łączących Częstochowę z Aglomeracją Górnośląską) i rybnicki (tworzona przez: Rybnik, Jastrzębie Zdrój,Żory, Wodzisław Śląski, Pszów, Radlin i Rydułtowy; tendencje do rozwoju policentrycznego z ośrodkiem w Rybniku i do wzrostu liczby mieszkańców aglomeracji, a także do rozwoju osadnictwa w korytarzach transportowych łączących aglomerację z Republiką Czeską i Aglomeracją Ostrawską). W Koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju 2030 Aglomeracja Górnośląska (definiowana jako Katowice oraz miasta GZM) wchodzą w skład podstawowych węzłów sieci powiązań funkcjonalnych miast, natomiast Częstochowa i Bielsko-Biała stanowią węzły regionalne będące ważnym elementem równoważenia rozwoju kraju.

Na sporą konkurencyjność miast Górnego Śląska i Zagłębia zwracają uwagę rankingi porównujące najważniejsze polskie miasta-metropolie, skupiając się czy to na Katowicach, połączeniu całej metropolii (w rankingu siły metropolitalnej miast Metropolia Silesia znalazła się na 5 miejscu, po Warszawie, Krakowie, Wrocławiu i Poznaniu a przed Trójmiastem) lub traktując miasta oddzielnie [na 26 przytoczonych w rankingu miast, Katowice były w pierwszej trójce (miejsce 2), ale nie zabrakło też Gliwic (miejsce 17), Zabrza (21), Sosnowca (25) i Bytomia (26)].

W stronę metropolii: przykłady współpracy

Współczesny stan miast Górnego Śląska i Zagłębia jest konsekwencją stopniowo zacieśniającej się współpracy. Z perspektywy historycznej, warto przypomnieć Górnośląski Okręg Przemysłowy: północną część Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, jeden z największych w Polsce okręgów przemysłowych, graniczący z Rybnickim Okręgiem Przemysłowym. Obszar ten, będący funkcjonalnym spoiwem dla gmin Górnego Śląska i Zagłębia „obejmuje 14 dużych miast skupionych w środkowej części województwa (konurbacja górnośląska): Katowice, Sosnowiec, Bytom, Gliwice, Zabrze, Ruda Śląska, Tychy, Dąbrowa Górnicza, Chorzów, Jaworzno, Mysłowice, Piekary Śląskie, Będzin, Świętochłowice i otaczające je obszary przemysłowe”. Rozwój przemysłu wpływał na rozwój infrastruktury transportowej, mieszkaniowej, usług – miasta rozrastały się, powstawały nowe ośrodki (Tychy), tworząc z czasem spójną tkankę miejską, naznaczoną jednak nieporządkiem przestrzennym (przemieszanie strefy mieszkalnej z przemysłową, usługową, funkcjonalną). Spośród przykładów kooperacji ponadmiejskiej, będących szansą przećwiczenia możliwości miast oraz możliwości regionalnej i krajowej polityki w wymiarze współpracy międzygminnej, dwa z najbardziej symbolicznych dotyczą komunikacji. Pierwszy to Komunikacyjny Związek Komunalny Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego będący związkiem komunalnym obejmującym 25 gmin, powołanym w 1991 roku w celu wspólnego wykonywania zadań publicznych, przekraczających możliwości jednego ośrodka.Ponadmiejska integracja komunikacji zbiorowej to ułatwienie dla pasażerów (unia biletowa: wspólna taryfa oraz bilety we wszystkich miastach). „Dziennie na linie KZK GOP wyjeżdża około tysiąca autobusów i 250 tramwajów, które przewożą ponad milion pasażerów na dobę”. Drugim przykładem jest Drogowa Trasa Średnicowa Katowice Gliwice, która stanowi odpowiedź na intensywny ruch drogowy w miastach Górnego Śląska i Zagłębia, a kształt trasy wyznaczył dominujący w potokach ruchu kierunek wschód-zachód. Celem DTS jest obsłużenie ruchu wewnętrznego aglomeracji. Powstanie trasy DTS korzystnie wpłynęło na odciążenie centrów miast w wymiarze komunikacji drogowej (szczególnie tranzytu), zwiększenie prędkości komunikacyjnej i oszczędność czasu.

Eksperyment: GZM czyli Metropolia Silesia

Eksperyment z wprowadzeniem Metropolii Silesia rozpoczął się wraz z powołaniem związku komunalnego GZM. W skład Górnośląskiego Związku Metropolitalnego wchodzi 14 miast na prawach powiatu: Bytom, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy oraz Zabrze. Wymienione miasta stanowią węzłową część szerszej Aglomeracji Górnośląskiej (obejmującej 24 miasta). Warto wspomnieć, że do GZM pierwotnie należeć miało 19 ośrodków (dodatkowo jeszcze Czeladź, Będzin, Knurów, Mikołów i Tarnowskie Góry). Prawne uznanie GZM-u rozpoczęło się 13.01.2007 podpisaniem wniosku o rejestrację, która dokonana została 8.06.2007 (Rejestr Związków Międzygminnych, pozycja 284), natomiast statut GZM-u został opublikowany Dzienniku Urzędowym Wojewody Śląskiego 28.06.2007. W związku z powstaniem Metropolii Silesia dopracowano szereg dokumentów strategicznych, mających wspierać rozwój nowego podmiotu: Raport o stanie Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia, Strategia Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia do 2025 oraz Strategia promocyjna Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia”.

Związek miast cechuje się silnymi powiązaniami gospodarczo-społecznymi, przestrzenno-funkcjonalnymi i infrastrukturalnymi, co rodzi potrzebę uporządkowania priorytetów rozwojowych oraz ich strategicznego realizowania w wielu płaszczyznach zarządzania miastem (gospodarka, komunikacja, środowisko naturalne, nauka, kultura, usługi, jakość życia). Instytucja GZM, czyli późniejsza Metropolia Silesia ma za zadanie porządkować działalność miast w zakresie wspólnej strategii rozwoju, pozyskiwania środków finansowych z krajowych, zagranicznych i unijnych, zarządzania drogami, aktywizacji rynku pracy, wyrażania opinii dotyczących procesów legislacyjnych i decyzyjnych w sprawach objętych przedmiotem zainteresowania Związku oraz współdziałania z jednostkami samorządu terytorialnego, w tym społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw, a także organami administracji rządowej.

Konkurencyjność Metropolii Silesia widoczna jest w skali krajowej głównie poprzez kapitał ludzki. W 2011 liczba ludności województwa to 4 626 357, zaś w GZM lokowało się 1 927 787 ludzi, co stanowiło 41,6% wszystkich mieszkańców województwa. W województwie, liczba ludności w wieku produkcyjnym w 2011 r była równa 2998,1 tys., czyli prawie 65% ogółu ludności. Jednocześnie, bezrobocie w woj. śląskim wynosiło w 10,2% na tle 12,5% kraju. Osoby pracujące w podmiotach GZM stanowiły w 2011 aż 48,7% pracujących w województwie śląskim, tu też gromadziło się prawie 72% studiujących w województwie śląskim. Raport o stanie Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia korzystnie ocenia metropolitalne możliwości inwestycyjne: obok wysokiej specjalizacji przemysłu (dominują dziedziny górnictwa, hutnictwa, przemysłu samochodowego, chemicznego, maszynowego i wojskowego), lokuje się tu prawie 10% potencjału badawczo-rozwojowego kraju (po Warszawie to drugi wynik).

Badania poświęcone społecznej recepcji idei metropolii prowadzono kilkakrotnie. W 2009 roku Krzysztof Bierwiaczonek wnioskował, że „pytanie o metropolię Górny Śląsk i Zagłębie jest pytaniem o nieznany respondentom problem” ” i mimo sympatii wobec zagadnienia, „wraz z ogólnym poparciem pojawiały się komentarze o braku szerszej wiedzy na ten temat”. Wśród problemów, z jakimi borykał się GZM od swojego powstania wyróżnić należy: brak umocowania prawnego dla metropolii, nieumiejętność lokalnych włodarzy do myślenia kategoriami dobra publicznego oraz negocjacji rozwiązań ważnych z perspektywy wszystkich miast; zaś tym, co GZM i przyszłą metropolię uwierało najbardziej to problem nazwy, symboliki oraz odpowiedniego wyważenia akcentów między innymi ważnymi miastami województwa.

Tab. 1. Stopień identyfikacji z nazwami regionalnymi i związków miejskich. Za: Wycisk A. , Jak się promować? Kreowanie marki miejskiej i jej społeczna recepcja. Przykład Metropolii Silesia, Warszawa 2012.

Również w 2009 roku miały miejsce badania dot. opinii mieszkańców Górnośląskiego Związku Metropolitalnego nt. utworzenia metropolii. Badania wykazały sporą społeczną świadomość względem metropolii: 66% badanych posiadała jakiekolwiek informacje o projekcie, przy czym blisko połowa wykazała sporą (27,5%) lub umiarkowaną (34%) sympatię względem projektu, jedna piąta badanych wyraziła niezdecydowanie, a dezaprobatę wyraził co dziesiąty badany. W badaniach szczegółowo pytano zarówno po górnośląskiej jak i zagłębiowskiej stronie o to, jak powinna się nazywać metropolia, co powinno być jej symbolem i jakie dokładnie miasta powinny wchodzić w jej skład. Mimo mniejszych lub większych niezgodności w powyższych zagadnieniach, respondenci wykazali się jednomyślnością w postrzeganiu utworzenia metropolii jako szansy na wzrost konkurencyjności regionu (blisko 80% odpowiedzi zdecydowanie i raczej tak). Zdania na temat stanu stosunków górnośląsko-zagłębiowskich po utworzeniu metropolii były podzielone: niecałe 27% uważało, że metropolia polepszy relacje Górnego Śląska i Zagłębia, niecałe 25%, że nie będzie to miało wpływu, co dziesiąty badany wyraził dezaprobatę, a pozostali określili, iż trudno powiedzieć.

Od 2010 roku funkcjonuje nazwa Metropolia Silesia oraz jej identyfikacja wizualna. W 2011 roku we wszystkich 14 miastach przeprowadzono badania poświęcone społecznej recepcji Metropolii Silesia oraz jej kampanii promocyjnej. Badania eksperckie potwierdziły tezę, że powołanie Metropolii Silesia to tworzenie nowej nazwy do starego, dobrze znanego, okrzepłego i funkcjonującego układu miast. Wśród problemów najważniejszymi były (1) brak jednoznacznego wyjaśnienia sytuacji prawnej dla powstania metropolii, przez co brakuje skutecznych narzędzi działania oraz (2) współpraca miast, szczególnie w wymiarze strategicznym, wymagająca długoterminowego planowania, kosztów i kompromisów, które zwracają się dopiero po latach i są trudne do realizacji w systemie kadencyjnym. Działalności nie ułatwia fakt, że metropolia posiada swoje centrum (w związku równorzędnych miast Katowice wybijają się na ośrodek prymarny), a co ciekawe, obawa przed hegemonią Katowic jest równie mocna po obu stronach Brynicy. Wskazywano również na możliwość glajszachtowania kultury, co jednak nie wydaje się jawnym zagrożeniem przy silnej tożsamości kultury górnośląskiej oraz tożsamości zagłębiowskiej.

Sondaż pokazał, iż stopień wiedzy o Metropolii kształtował się w 2011 roku stosunkowo wysoko: o GZM (Górnośląski Związek Metropolitalny?) słyszało 79,4% badanych i aż 68% potrafiło wytłumaczyć, czym jest. Na analogiczne pytanie Czy słyszał/a Pan/i o Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolia Silesia? twierdząco odpowiadało 60,4 % respondentów, wyjaśnić czym jest Metropolia Silesia potrafiła blisko połowa (49,5%). Stopień akceptacji dla powstawania związków międzygminnych tworzy przyjazną atmosferę dla działalności metropolii: blisko 40% badanych w pełni akceptuje pomysł, by miasta zawiązywały związki i działały w przestrzeni społecznej jako jeden aktor, zaś akceptację z pewnymi zastrzeżeniami zgłosiło niecałe 52%. Mniej lub bardziej wyraźne formy sprzeciwu dotyczyły mniej niż co dziesiątego badanego. Powołanie nowego związku nie wywołało rewolucji w wymiarze tożsamościowym.

W konsekwencji, tylko 10% respondentów stwierdziło, że odpowiadając na pytanie Skąd jesteś? zadane przez kogoś spoza regionu lub zza granicy użyłby/łaby określenia: Jestem z Metropolii Silesia. Wśród powodów sprzeciwu używania tej nazwy jest (tu widać błędne koło) fakt, ze nikt tej nazwy nie używa (20%), preferowane są określenia kulturowe (11%) lub miejskie (7%), nazwa jest odbierana jako sztuczna (8%), występuje brak identyfikacji (8%). Jak można wnioskować w oparciu o wyniki badań, to właśnie z nazwą był największy problem. Dwuczłonowa „Metropolia Silesia” jest skrótem z pełnej nazwy Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia Silesia. Uważny czytelnik dostrzeże tu co najmniej trzy niejasności: (1) intencją nazwy jest poszanowanie dwóch głównych tożsamości kulturowych w metropolii: górnośląskiej i zagłębiowskiej, jednak w nazwie wciąż pozostał nierówny stosunek „śląskości” („górnośląsko” oraz „Silesia” to 2:1 wobec „zagłębiowskiej”) a w nazwie stanowiącej markę: Metropolia Silesia nie ma nic o Zagłębiu; (2) określenie „metropolia” jest terminem funkcjonalnym, który słusznie opisuje relacje miast Górnego Śląska i Zagłębia, jednak w wymiarze morfologicznym związek ten jest bardziej aglomeracją (czasem też określaną konurbacją) i te określenia, zwyczajowo używane, wydają się naturalnym odniesieniem; wreszcie emocje wzbudzała sama (3) Silesia, czyli słowo z obcego porządku językowego. Kulturowe różnice miedzy Górnym Śląskiem i Zagłębiem są dostrzegane przez ponad połowę respondentów z różnym natężeniem: pewną różnicę dostrzega 29% badanych, dużą różnicę: 22%, bardzo dużą: 18%. Na komplementarne pytanie jak postępować w obliczu różnicy, blisko połowa respondentów stwierdziła iż warto podkreślać cechy wspólne (54%) lub pozostać neutralnym (26%).

Appendix: Wizerunek metropolii na tle wizerunku województwa śląskiego

Punktem wyjścia dla promocji Metropolii Silesia było zmierzenie się z dotychczasowym wizerunkiem miast, chodziło zatem o odczarowanie stereotypu zacofanego regionu i ukazanie jego różnorodności, w tym innowacyjności gospodarki. Istotne było także uzmysłowienie odbiorcy faktu, iż miasta Górnego Śląska i Zagłębia mimo policentrycznego charakteru tego obszaru, są spójnym i dążącym do współpracy organizmem. Kampania promocyjna w 2010 i 2011 roku miała charakter wizerunkowy, informacyjny, oswajający z powstaniem Metropolii Silesia. Logo Metropolii Silesia oceniło pozytywnie blisko 65% badanych, jednak podobnego zdecydowania zabrakło w przypadku claimu marki Pełnia życia: blisko 40% respondentów wyraziła niezdecydowanie, i ponad 20% objawiło dezaprobatę, przy niecałych 30% reakcji sympatycznych. Ogół działań promocyjnych ponad 53% uznało za raczej lub bardzo niezadowalające, raczej zadowolonych było niecałe 24%. Jednocześnie, prawie 87% wierzyła, że promocja może zmienić sposób postrzegania miast Górnego Śląska i Zagłębia. Marka Metropolii Silesia budowana była na pomyśle różnorodności: wiele różniących od siebie miast proponuje szeroki wachlarz możliwości. Konsekwentnie, claim Pełnia życia wskazywał na możliwość spełniania się w pełni różnorodnych doświadczeń. Komunikat ten jest spójny z akcentującą wielowymiarowość promocją marki wojewódzkiej: Śląskie. Pozytywna energia. Seria kampanii marketingu wojewódzkiego zdołała zbudować markę regionu pełnego energii, w którym można podejmować zróżnicowane aktywności: od inwestycji po turystykę (górską, sportową, przemysłową). Skuteczność tej działalności potwierdzają nie tylko nagrody dla kampanii czy produktów turystycznych (np. Industriada, Szlak Zabytków Techniki) ale również badania ewaluacyjne wskazujące realne zmiany w postrzeganiu województwa i porzucaniu szkodliwych stereotypów.

Autor:Aleksandra Wycisk

Bibliografia

1. Adamowicz Paweł, Metropolie w polaryzacyjno-dyfuzyjnym modelu rozwoju Polski i Europy [w:] Jak uczynić regiony motorami rozwoju i modernizacji Polski [red.] Szomburg Jan, Gdańsk 2009.
2. Bassand Michel, Métropolisation et inégalités sociales, Lausanne 1997.
3. Bierwiaczonek Krzysztof, Między entuzjazmem a sceptycyzmem. „Metropolia śląsko-zagłębiowska” w świetle badań socjologicznych z lat 2006-2008 [w:] Sposób na metropolię. Idee a społeczne oczekiwania wobec projektu utworzenia śląsko-zagłębiowskiej metropolii, [red.] Pyka Robert, Katowice 2010.
4. Bierwiaczonek Krzysztof, Wybrane wymiary regionalnego ładu przestrzennego i ich społeczne oceny [w:] Chaos oswojony? Województwo śląskie i jego społeczne metamorfozy, [red.] Szczepański Marek S., Zagała Zbigniew, Katowice 2009.
5. Castells Manuel, Kwestia miejska, Warszawa 1982.
6. Cichoński Marcin, Jankowska Agata, Najmłodsze miasta górą, [w:] „Przekrój”, 9.11.2010, nr 45/3411.
7. Dictionary of the Social Sciences, [red.] C. Calhoun, Oxford 2002.
8. Eckardt Wolf von, The Challenge of Megalopolis, Washington, D.C. 1964.
9. Gawroński Grzegorz, Kłoskowicz Małgorzata, Stawowa Anna, Wycisk Aleksandra, Zygmunt Agata, Metropolia w świetle opinii mieszkańców GZM. Raport z badań [w:] Sposób na metropolię. Idee a społeczne oczekiwania wobec projektu utworzenia śląsko-zagłębiowskiej metropolii, [red.] Pyka Robert, Katowice 2010.
10. Górnośląski Okręg Przemysłowy [w:] Wielka Encyklopedia PWN, t. 10, [red.] Wojnowski Jan, Warszawa 2002.
11. Hannerz Ulf, Odkrywanie miasta. Antropologia obszarów miejskich, Kraków 2006.
12. International Encyclopedia of Sociology, vol. 1, [red.] F. N. Magill, London, Chicago 1995.
13. Jałowiecki Bohdan, Metropolie, Białystok 1999.
14. Jałowiecki Bohdan, Miasta w sieciach [w:] Kształtowanie ładu przestrzennego polskich metropolii w procesie transformacji ustrojowej III RP, [red.] Kołodziejski Jerzy, Warszawa 2001.
15. Jałowiecki Bohdan, Szczepański Marek S., Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Warszawa 2009.
16. Lackowska Marta, Zarządzanie obszarami metropolitalnymi w Polsce. Między dobrowolnością a imperatywem, Warszawa 2009.
17. Libura Hanna, Percepcja przestrzeni miejskiej, Warszawa 1990.
18. Liszewski Stanisław, Formy i struktury przestrzenne wielkich skupisk miejskich, [w:] Geografia urbanistyczna, [red.] Idem, Łódź 2008.
19. Lynch Kevin, Obraz miasta, Kraków 2011.
20. Majer Andrzej, Socjologia i przestrzeń miejska, Warszawa 2010.
21. Malikowski Marian, Socjologiczne badanie miasta. Problemy pojęciowe, teoretyczne i metodologiczne, Rzeszów 1992.
22. Mapa trendów. Smart Cities [w:] “F5. Trendbook”, nr 4, październik 2012.
23. Markowski Tadeusz, Marszał Tadeusz, Metropolie. Obszary metropolitalne. Metropolizacja. Problemy i pojęcia podstawowe, Warszawa 2006.
24. Markowski Tadeusz, Zarządzanie rozwojem miast, Warszawa 1999.
25. Obwieszczenie Wojewody Śląskiego z dnia 27 czerwca 2007, Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego, Nr 108 poz. 2163.
26. Przemiany miasta. Wokół socjologii Aleksandra Wallisa, [red.] Jałowiecki Bohdan, Majer Andrzej, Szczepański Marek S., Warszawa 2005.
27. Raport o stanie Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia, GZM 2008.
28. Rewers Ewa, Post-polis. Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta, Kraków 2005.
29. Rybicki Paweł, Społeczeństwo miejskie, Warszawa 1972.
30. Sassen Saskia, The global city: New York, London, Tokio, Oxford 2001.
31. Simmel Georg, Mentalność mieszkańców wielkich miast [w:] Idem, Socjologia, Warszawa 2005.
32. Smętkowski M., Jałowiecki B., Gorzelak G., Obszary metropolitalne w Polsce: problemy rozwojowe i delimitacja. Raporty i analizy EUROREG 1/2009.
33. Strategia promocyjna Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia”, Kraków 2009.
34. Strategia Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia do 2025 r.
35. Struktury i procesy społeczno-demograficzne w regionie katowickim: praca zbiorowa, [red.] Rykiel Zbigniew Wrocław 1989.
36. Szczepański Marek S.: Górnicy Górnośląscy: Ludzie zbędni, ludzie luźni? Osobowościowe uwarunkowania restruktyrzacji górnictwa węglowego [w:] Górnicy Górnośląscy: Ludzie zbędni, ludzie luźni? Szkice socjologiczne, [red.] Idem, Kraków – Katowice 1994.
37. Tuan Yi-Fu, Przestrzeń i miejsce, Warszawa 1987.
38. Wallis Aleksander, Informacja i gwar. O miejskim centrum, Warszawa 1979.
39. Wallis Aleksander, Socjologia wielkiego miasta, Warszawa 1967.
40. Wirth Louis J., Urbanism as a Way of Life, [w:] “The American Journal of Sociology” Vol. 44, no 1, July 1938.
41. Wycisk Aleksandra, Jak się promować? Kreowanie marki miejskiej i jej społeczna recepcja. Przykład Metropolii Silesia, Warszawa 2012.
42. Wycisk Aleksandra, Konflikt bez konfliktu – Górny Śląsk i Zagłębie Dąbrowskie w opinii młodych mieszkańców Metropolii Silesia, [w:] „Górnośląskie Studia Socjologiczne. Seria Nowa. T. 3”, [red.] Szczepański Marek S., Śliz Anna, Katowice 2010.

Źródła online

European Urban Charter II. Manifesto for a new urbanity. Adopted by the Congress on the occasion of its 15th Plenary Session in Strasbourg on 29 May 2008; dostęp 1.03.2013. Górnośląski Związek Metropolitalny, Statystyczne Vademecum Samorządowca 2012, Katowice 2012; dostęp: 25.09.2013. Górnośląski Związek Metropolitalny. Statystyczne Vademecum Samorządowca, Katowice 2012; dostęp 23.09.2013. Izdebski Hubert, Dylematy ustawy metropolitalnej. Referat na konferencji "Polskie metropolia - dokonania i kierunki rozwoju", Poznań 19.04.2012; dostęp 27.09.2013. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie; dostęp 22.05.2013. Nordea Metrox.2010, [red.] Grociak Przemysław, Poznań 2010;dostęp 23.09.2013.Raporty na temat wielkich miast Polski. Katowice, PriceWatehouseCoopers 2011; dostęp 25.09.2013. Strategia rozwoju województwa śląskiego „Śląskie 2020", Katowice 2010; dostęp 27.09.2013. The European Urban Charter. Standing Conference of Local and Regional Authorities of Europe. Council of Europe Press; dostęp 23.09.2013. Województwo Śląskie, Statystyczne Vademecum Samorządowca 2012, Urząd Statystyczny w Katowicach, GUS; dostęp: 25.09.2013. Zaktualizowana koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju, Warszawa 2005; dostęp: 26.09.2013. Założenia Krajowej Polityki Miejskiej do roku 2020, Warszawa 2013; dostęp: 25.09.2013.