Polski ruch narodowy na Śląsku Austriackim

Geneza polskiego ruchu narodowego na Śląsku Austriackim wpisuje się w ogólne przemiany polityczne i społeczne Wiosny Ludów 1848 r. Podobnie jak na wielu innych pograniczach, także na Śląsku Austriackim siłą napędową aktywizacji politycznej słowiańskich mieszkańców regionu były również nowoczesne procesy narodotwórcze, które w swojej pierwszej fazie charakteryzowały się wzrostem znaczenia języka macierzystego i obejmowały swym zasięgiem początkowo głównie bogate chłopstwo.

Przełom Wiosny Ludów

Po wybuchu rewolucji wiedeńskiej w marcu 1848 r. na Śląsku Austriackim doszło do wystąpień na rzecz równouprawnienia autochtonicznej polskojęzycznej ludności katolickiej i ewangelickiej, przeważającej liczebnie i zamieszkałej prawie wyłącznie we wschodniej części tego regionu, na Śląsku Cieszyńskim. Ruch ten wywodził się w pierwszych kilku latach głównie ze środowisk słowianofilskich, spośród aktywnych już od 1842 r. w propagowaniu literatury polskiej w ramach kółka samokształceniowego „Złączenie Polskie” byłych uczniów gimnazjum ewangelickiego w Cieszynie, przede wszystkim Pawła Stalmacha i Andrzeja Cinciały, a także morawian: Ludwika Kluckiego, Arnošta Plucara, pastora Jana Winklera. Kontakty z ruchem słowiańskim w Preszburgu (Bratysławie) i Wiedniu utwierdziły Stalmacha w chęci podjęcia działań na rzecz likwidacji kulturowych kompleksów ludności chłopskiej wobec Niemców i konieczności rozbudzania wśród niej polskiej świadomości narodowej. W 1847 r. wraz z Cinciałą odbył pieszą wyprawę do Krakowa po polskie książki. W tym samym roku Cinciała założył w gimnazjum ewangelickim „Towarzystwo uczących się języka polskiego”.

Podczas Wiosny Ludów cieszyńscy słowianofile przeciwstawiali się tzw. nurtowi frankfurckiemu, głoszącemu konieczność zjednoczenia ziem niemieckich, do których Niemcy zaliczali również obszar austriackiego Śląska, gwarantując ludności polskiej i czeskiej jedynie uprawnienia językowe w życiu publicznym. 6 V 1848 r. z inicjatywy Stalmacha, Cinciały i Kluckiego- polskich „budzicieli” narodowych, ukazało się pierwsze na Śląsku Cieszyńskim pismo w języku polskim „Tygodnik Cieszyński”, propagujące, wbrew „frankfurtczykom”, koncepcje austroslawizmu. Po pewnym czasie pismo przyjęło opcję narodowo- polską. Głównym celem polskich narodowców stało się pełne równouprawnienie językowe ludności polskojęzycznej z panującymi politycznie i kulturalnie Niemcami. Odpowiedzią obozu frankfurckiego było wydawanie od lipca 1848 r. „Nowin dla ludu wiejskiego”, które w języku polskim zwalczały rodzący się polski ruch narodowy, twierdząc, że o przynależności narodowo-państwowej nie decyduje język, lecz kwestie cywilizacyjne. W czerwcu 1848 r. podczas obradującego w Pradze zjazdu słowiańskiego Stalmach i Andrzej Kotula nie zgodzili się na członkowstwo w zjazdowej sekcji czesko-słowiańskiej i zostali włączeni do sekcji polsko-rusińskiej. Podczas obrad domagali się przyłączenia Śląska Cieszyńskiego do Galicji. W tym samym roku władze wprowadziły język polski do szkół ludowych uczęszczanych przez dzieci polskojęzyczne, usuwając podręczniki czeskie. Większą aktywnością w polskim ruchu narodowym wykazywali się wówczas ewangelicy, posiadający starsze tradycje samorządowości i walki o równouprawnienie wyznaniowe.

Ostateczne zniesienie pańszczyzny w Austrii we wrześniu 1848 r. oraz słabnięcie obozu frankfurckiego sprzyjało polskim narodowcom. W listopadzie 1848 r. z inicjatywy „Tygodnika Cieszyńskiego” delegacja chłopska przedstawiła władzom państwowym postulat wprowadzenia języka polskiego do urzędów i sądownictwa. W tym samym miesiącu powstała w Cieszynie Czytelnia Polska, prowadzona przez „Towarzystwo Cieszyńskie dla Wydoskonalenia się w Języku Polskim”. W marcu 1849 r. powstała w Cieszynie Biblioteka Polska dla Ludu Kraju Cieszyńskiego.

Zaostrzenie sytuacji politycznej końcem 1849 r. doprowadziło do wstrzymania wydawania „Tygodnika Cieszyńskiego”. Powstałe w lutym 1851 r. nowe polskie pismo „Gwiazdka Cieszyńska” nie publikowało już artykułów o treści politycznej. W okresie bachowskiego absolutyzmu wydano zarządzenie nie uznające języka polskiego i czeskiego za języki urzędowe, a w 1854 r. zlikwidowano polskie organizacje i instytucje. Pomimo tego, po Wiośnie Ludów wzrosła chłopska świadomość na rzecz likwidacji barier uniemożliwiających awans społeczny, bez konieczności przejścia do niemieckiego kręgu kulturowego.

Pierwsze polityczne sukcesy

Wydany przez władze 26 II 1861 r. patent gwarantował w Austrii podstawowe swobody obywatelskie. „Gwiazdka Cieszyńska” zaczęła prowadzić agitację w duchu narodowym. W sierpniu 1861 r. reaktywowano Czytelnię Polską. W tym samym roku w gimnazjum katolickim w Cieszynie wśród polskich uczniów powstało tajne Towarzystwo Narodowe, które 10 lat później połączyło się z powstałym w 1864 r. w gimnazjum ewangelickim podobnym stowarzyszeniem „Wzajemność”. Artykuły w „Gwiazdce Cieszyńskiej” uznawały wówczas przynależność Śląska Cieszyńskiego do Korony Czeskiej i popierały utworzenie państwa czeskiego w ramach monarchii licząc, że pomoże to w realizacji postulatu równouprawnienia. W marcu 1866 r. stanowisko pastora w Cieszynie objął Leopold Otto z Warszawy, który zaangażował się w działalność narodową, skupiając wokół siebie grupkę wywodzących się najczęściej z chłopstwa młodych działaczy takich jak pastor Franciszek Michejda oraz nauczyciel Jan Śliwka, autor pierwszych polskich podręczników dla szkół ludowych.

Walka Polaków o równouprawnienie narodowe nabrała tempa po powstaniu dualizmu austro-węgierskiego w 1867 r. Mimo gwarantowanego w konstytucji austriackiej równouprawnienia wszystkich narodowości, realizacja tych postanowień zależała jednak od zmian ustrojowych także w poszczególnych krajach koronnych, w przypadku Śląska Cieszyńskiego regionu politycznie zdominowanego przez Niemców. Przejawem tego, obok sprzeciwu wobec równouprawnienia, było również blokowanie reform działającego od 1861 r. Sejmu Krajowego w Opawie, do końca monarchii wybieranego kurialnie.

We wrześniu 1868 r. w Ropicy oraz w styczniu 1869 r. w Sibicy odbyły się pierwsze polskie zgromadzenia, tzw. zabawy ludowe. Wyrażano na nich poparcie dla czeskich planów przebudowy monarchii, przejawiano nadzieję na odbudowę państwa polskiego, lecz także powrócono do postulatu przyłączenia regionu do Galicji. W maju 1870 r. działacze polscy wysłali pismo do prezydenta krajowego z postulatem założenia polskiego seminarium nauczycielskiego w Cieszynie, wprowadzenia obowiązkowej nauki języka polskiego we wszystkich szkołach średnich oraz zmiany ordynacji wyborczej do Sejmu opawskiego.

W sierpniu 1871 r. podczas wyborów do Sejmu Krajowego obóz polski uzyskał trzy mandaty: dla rolników Jerzy CienciałaJerzego Cienciały, Józefa Dostala oraz adwokata Alojzego Eisenberga. Przyczyniła się do tego agitacja prowadzona przez kler katolicki, niezadowolony z antywatykańskiej polityki niemieckich liberałów oraz agitacja niektórych pastorów ewangelickich przeciwnych, wraz z częścią wiernych, nurtowi liberalnemu w doktrynach protestanckich, których propagatorem był zwłaszcza pastor Theodor Haase. Konserwatyzm cieszyńskiego chłopstwa sprzyjał rozwojowi polskiej tożsamości. Powstały dalsze organizacje: Towarzystwo Rolnicze (1869), Towarzystwo Naukowej Pomocy (1872), Towarzystwo Oszczędności i Zaliczek (1873), Towarzystwo Ewangelickiej Oświaty Ludowej (1881). Powiększyło się grono działaczy narodowych o takie osoby jak Hilary Filasiewicz i Antoni Dyboski z Galicji, miejscowy ks. katolicki Ignacy Świeży, pastor Jerzy Badura, nauczyciel i poeta Jan Kubisz, rolnik Jan Glajcar.

W 1873 r., dzięki współpracy przedstawicieli obu wyznań podczas kampanii wyborczej do Rady Państwa, pierwszym polskim posłem w Wiedniu został wybrany ewangelik J. Cienciała. Ustalono także, iż podczas kolejnych wyborów będzie wystawiany na przemian kandydat jednego i drugiego wyznania. Podnoszone przez Cienciałę w Wiedniu kwestie dotyczyły zaprzestania utrakwizacji polskich i czeskich szkół ludowych, wprowadzenia języka polskiego jako wykładowego do seminarium nauczycielskiego w Cieszynie, a czeskiego w Opawie, przyjmowania przez sądy dokumentów w języku macierzystym petentów.

W tym okresie pojawiły się jednak w obozie polskim nieporozumienia na tle wyznaniowym. Początkowo dotyczyły one sporów między Stalmachem a środowiskiem ewangelickim skupionym wokół Śliwki oraz Czytelni Ludowej na tle zasług dla rozwoju ruchu narodowego, co wpływało na zbliżenie „Gwiazdki Cieszyńskiej” z aktywizującym się politycznie polskim duchowieństwem katolickim. Stalmach wskazywał na ograniczanie działalności narodowej do wiejskiej ludności ewangelickiej, zaprzepaszczenie szansy pozyskania etnicznie polskiej, lecz asymilującej się z Niemcami lub indyferentnej narodowo inteligencji miejskiej, nie branie pod uwagę realiów wyznaniowych ziem zamieszkiwanych przez Polaków. Pod wpływem tych ataków oraz śmierci Śliwki w 1874 r. pastor Otto w następnym roku powrócił do Warszawy. Jego następcą w zborze cieszyńskim został Haase, który w wyborach pokonał kandydata propolskiego odłamu ewangelików Badurę. Jako działacz stronnictwa liberalnego Haase opowiadał się za asymilacją ludności polskojęzycznej w ramach narodowości niemieckiej, ale dystansował się od odgórnej germanizacji. W 1877 r. założył polskojęzyczny „Nowy Czas”, który miał przeciwdziałać polskiej agitacji narodowej. Dalsze osłabienie propolskiego obozu protestanckiego, w którym na czoło wysunął się teraz pastor F. Michejda i w ogóle całego polskiego ruchu narodowego nastąpiło w okresie kampanii wyborczej do Rady Państwa w 1879 r., gdy wielu ewangelików sprzeciwiło się kandydowaniu ks. Świeżego i pragnęło oddać swoje głosy ponownie na Cienciałę, mimo iż ten wezwał do uszanowania porozumienia z 1873 r. Ostatecznie Cienciała nie uzyskał mandatu. Jednak w 1880 r. Cienciała i Świeży skierowali memoriał do rządu, w którym domagali się wprowadzenia nauki języka polskiego w szkołach miejskich i średnich, nauki w tym języku w seminarium nauczycielskim w Cieszynie, a w Bielsku jego obowiązkowej nauki, używania przez urzędy i sądy języka polskiego jako języka zewnętrznego, oraz jego obowiązkowej znajomości przez urzędników. Dopiero rok później, po naciskach prasowych w Galicji, sprawą cieszyńską zajęło się wiedeńskie Koło Polskie umożliwiając delegacji ze Śląska Cieszyńskiego audiencję w radzie ministrów. W październiku 1882 r. minister sprawiedliwości Alois Pražák wydał rozporządzenie językowe dla Śląska Cieszyńskiego, zobowiązujące sądy do przyjmowania pism w języku polskim i czeskim. W opiniach polskich było to jednak pyrrusowe zwycięstwo gdyż język czeski został wprowadzony również na terenach, gdzie ludność czeska nie występowała, co tworzyło korzystne warunki dla migracji z głębi ziem czeskich.

Podziały, decentralizacja, konflikt polsko-czeski

Pierwsza połowa lat 80. XIX wieku przyniosła również trwały, jak się okazało, na wiele następnych, rozłam w polskim ruchu narodowym. Działacze katoliccy powołali latem 1883 r. stronnictwo polityczne Związek Śląskich Katolików. Poparcie kurii biskupiej we Wrocławiu, zaangażowanej w walkę z nurtami liberalnymi i laicyzacyjnymi dla tej inicjatywy, sprzyjało dalszej narodowej aktywizacji polskojęzycznego kleru. Już zresztą w 1873 r. powstało w Cieszynie Dziedzictwo bł. Jana Sarkandra dla ludu polskiego na Śląsku propagujące myśl katolicką poprzez wydawnictwa religijne, które jednak po pewnym czasie również weszło w orbitę polskiego ruchu narodowego.W odpowiedzi polscy działacze ewangeliccy powołali w kwietniu 1884 r. Polityczne Towarzystwo Ludowe. Miało ono jednak programowo charakter ponadwyznaniowy. Swoje poglądy PTL głosiło na łamach „Przyjaciela Ludu” i „Przeglądu Politycznego”. Taki charakter PTL wywołał ostrą polemikę ze strony ZŚK, prowadzoną od 1884 r. dodatkowo na łamach „Posła Związku Śląskich Katolików”, oraz ze strony Stalmacha, gdyż większość członków partii tzw. michejdowców tworzyli ewangelicy. Konflikt się zaostrzył, gdy ostatecznie w 1889 r. Stalmach przekazał „Gwiazdkę Cieszyńską” Katolickiemu Towarzystwu Prasowemu, w wyniku czego gazeta stała się organem prasowym ZŚK. Od 1890 r. jej redakcją kierował ks. Józef Londzin. W tym samym roku działacze ZŚK, wspierani przez Stalmacha, zaczęli tworzyć sieć odrębnych Katolickich Kółek Rolniczych z Czytelniami. Powstałą w obozie polskim sytuację starał się wykorzystać pastor Haase w celu większego związania ogółu protestantów z obozem proniemieckim.

Mimo nienajlepszej atmosfery w obozie polskim, w listopadzie 1885 r. powstała jednak ponadwyznaniowa Macierz Szkolna dla Księstwa Cieszyńskiego, pod prezesurą Stalmacha, której początkowym celem było założenie gimnazjum polskiego, a następnie prowadzenie prywatnych szkół polskich. Od 1886 r. w gimnazjach niemieckich Cieszyna działała tajna organizacja polskich uczniów „Jedność”. W 1887 r. powołano w Cieszynie Towarzystwo Domu Narodowego, choć osobny budynek powstał w 1901 r. W 1888 r. nauczyciel Jerzy Kubisz założył w Ustroniu Kółko Nadwiślańskie, rok później jako Polskie Kółko Pedagogiczne, które w 1896 r. przekształciło się w Polskie Towarzystwo Pedagogiczne. Od 1892 r. organem polskich pedagogów był „Miesięcznik Pedagogiczny”. W 1891 r. z inicjatywy narodowców obu wyznań powstało pierwsze gniazdo galicyjskiego Towarzystwa „Sokół”.

Przełomowy dla charakteru polskiego ruchu narodowego rok 1883 miał również symboliczne znaczenie w dziejach stosunków polsko-czeskich w regionie. Powstało wówczas w Cieszynie czeskie towarzystwo kulturalno – oświatowe „Snaha” (Dążność), zaś w Pradze czeski „budziciel narodowy” František Rieger rzucił hasło odzyskania Śląska przez szkoły dla Korony Czeskiej. Coraz większym problemem stał się także napływ kadr czeskich do węglowego Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego. Działacze polscy respektowali jednak nadal historyczne prawa Korony św. Wacława. Z drugiej strony, uspokajająco podziałały na obóz polski wyniki spisów ludności, które potwierdziły liczebną dominację ludności polskojęzycznej w regionie, gdzie jej liczba wzrosła z 58,7% w 1880 r. do 60,6% w 1890 r., nie mówiąc już o jej zdecydowanej przewadze na obszarze tzw. polskiego narodowego stanu posiadania, za który polscy narodowcy uznawali wówczas prawie ¾ obszaru Śląska Cieszyńskiego.

Konieczność nacisku na niemieckie władze w Opawie przyczyniła się do przezwyciężenia animozji wyznaniowych, w wyniku czego w wyborach do Sejmu Krajowego w 1890 r. z kurii wiejskiej zostali wybrani Cienciała, ks. Świeży oraz adwokat Jan Michejda, brat pastora F. Michejdy. W okręgu frydeckim zwyciężył popierany przez Polaków kandydat czeski Věnceslav Hrubý. Ks. Świeży został też pierwszym reprezentantem ludności słowiańskiej w Wydziale Krajowym. W następnym roku Świeży uzyskał mandat w wyborach do Rady Państwa, dzięki poparciu narodowców czeskich. Nie mogąc nadal liczyć na poparcie poselskiego Koła Polskiego, obawiającego się odwetowego poruszenia przez Niemców kwestii ukraińskiej w Galicji wschodniej, był zmuszony do szukania poparcia wśród Czechów. Dopiero w 1892 r. po poufnych rozmowach posłów galicyjskich z rządem Ministerstwo Oświaty wydało rozporządzenie, które wprowadzało w niemieckim seminarium nauczycielskim w Cieszynie kurs przygotowawczy dla uczniów narodowości polskiej. Choć pastor Haase taktycznie popierał w Sejmie Krajowym niektóre wnioski Polaków w sprawach nauczania języka polskiego w szkołach ludowych i średnich, to jednak, podobnie jak inni posłowie i działacze niemieccy, a także część polityków czeskich, wyrażał sprzeciw wobec założenia gimnazjum polskiego w Cieszynie, zdając sobie sprawę, iż byłaby to kuźnia inteligencji polskiej. Ostatecznie jednak, dzięki determinacji narodowców oraz poparciu nowego premiera Kazimierza Badeniego, pierwsze polskie gimnazjum na całym obszarze historycznego Śląska, na razie jako instytucja prywatna Macierzy Szkolnej, rozpoczęło działalność 10 X 1895 r. W październiku 1897 r. szkoła uzyskała status publiczny.

W 1897 r., po wprowadzeniu piątej, powszechnej kurii wyborczej w głosowaniu do Rady Państwa, w kurii wiejskiej zwyciężył ponownie ks. Świeży, jednak w nowej kurii Cienciałę pokonał czeski socjalista Petr Cingr, co było sygnałem, iż na Śląsku Cieszyńskim pojawiła się kolejna siła polityczna- zorganizowany ruch robotniczy. Czescy socjaliści początkowo dominowali politycznie także wśród polskich robotników w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim, w odróżnieniu od wschodniej części regionu, gdzie wśród polskich robotników najaktywniejszy był Związek Chrześcijańsko – Ludowy ks. Stanisława Stojałowskiego, który patronował także działającej od 1893 r. Macierzy Katolickiej oraz wydawaniu takich pism jak „Dzwon”, „Wieniec Polski”, „Pszczółka”, „Wieniec-Pszczółka” z periodycznymi dodatkami. Wkrótce jednak agitację wśród polskich robotników w Zagłębiu rozpoczęło jedyne ponadregionalne stronnictwo polskie na Śląsku Cieszyńskim - Polska Partia Socjalno – Demokratyczna Galicji i Śląska (początkowo jako Socjalno – Demokratyczna Partia Galicji i Śląska). Prowadził ją głównie przybyły z Galicji Tadeusz Reger, od 1897 r. wydający pismo robotnicze „Równość”, a od 1903 r. „Robotnika Śląskiego”. Od 1907 r. ukazywał się „Głos Kobiet” redagowany przez lekarza Ryszarda Kunickiego, potem Cingra, a następnie Dorotę Kłuszyńską.

Przewaga ekonomiczna i większa aktywność narodowa napływowego elementu czeskiego w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim prowadziła do czechizacji ubogich imigrantów galicyjskich, poddawanym dodatkowo szantażowi ekonomicznemu (np. praca za posłanie dziecka do czeskiej szkoły). Problemy te początkowo bagatelizowała propagująca głównie hasła socjalne PPSD, przez co była atakowana przez polskich narodowców, zwłaszcza z ZŚK, tym bardziej że oba ugrupowania zwalczały się dodatkowo na polu ideologicznym.

Na skutek internacjonalistycznych postaw PPSD główna rola w walce z postępującą czechizacją Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego przypadła wówczas radykalnym polskim działaczom z Frysztatu: Franciszkowi Friedlowi, Wacławowi Naake-Nakęskiemu i Wacławowi Seidlowi, którzy skupili się w Stronnictwie Radykalno-Narodowym, i wokół założonego przez siebie w styczniu 1897 r. „Głosu Ludu Śląskiego”. SRN przeciwstawiało się współpracy polsko –czeskiej, która, ich zdaniem, prowadziła do czechizacji. Natomiast przejawiający aktywność głównie w gminach rolniczych działacze ZŚK i PTL nie znali jeszcze bliżej problematyki robotniczej, kojarzonej poza tym z wojującym antyklerykalizmem. Pod egidą friedlowców od 1898 r. działało także Towarzystwo „Jedność” prowadzące działalność kulturalno-oświatową, które w 1907 r. połączyło się z Macierzą Szkolną.

Początkiem 1899 r. rząd w Wiedniu zgodził się, aby sądy śląskie załatwiały podania i odbywały rozprawy także w obu językach słowiańskich, a urzędy uwzględniały je w służbie wewnętrznej. Postawiło to w trudnej sytuacji socjaldemokratów, ponieważ nie byli oni w stanie przeciwstawić się nastrojom nacjonalistycznym, które ogarnęły szerokie rzesze ludności. PPSD zdecydowała się więc poprzeć postulaty upaństwowienia gimnazjum polskiego i przeprowadzenia równouprawnienia narodowego, co poparli także lokalni działacze socjaldemokratyczni czescy i niemieccy. Równocześnie PPSD odcinała się od czeskich praw historycznych w odniesieniu do Śląska Cieszyńskiego i negowała potrzebę wprowadzenia na tym obszarze języka czeskiego jako urzędowego. Kiedy w październiku 1899 r. nowy rząd odwołał uprawnienia językowe, sytuacja na ziemiach Korony Czeskiej uległa dalszemu zaostrzeniu.

W końcu XIX wieku ponownie także pogorzyły się stosunki między ZŚK a PTL. Podczas kampanii wyborczej do Rady Państwa w 1899 r. część działaczy ZŚK na czele z adwokatem Julianem Kreislem, sprzeciwiła się bowiem wystawieniu kandydatury J. Michejdy w kurii wiejskiej -mimo że wyraził na to zgodę ks. Świeży- motywując to posiadaniem przez ewangelików dwóch posłów w Opawie. Ostatecznie kierowany przez Świeżego polski komitet wyborczy zdecydował się wysunąć kandydaturę J. Michejdy w kurii czwartej i Jana Sztwiertni w kurii piątej. Decyzji tej nie zaakceptowali zwolennicy Kreisla. SRN wezwało do oddania głosów na J. Michejdę, a w kurii piątej na Cingra, który przychylnie odnosił się do równouprawnienia narodowego ludności polskiej. Ostatecznie zwyciężyli Michejda i Cingr, a w pozostałych kuriach tradycyjnie kandydaci niemieccy.

Wkrótce ponownie nasiliły się także animozje polsko – czeskie. Wpłynęło na to także powstanie w 1898 r. w Cieszynie czeskiej Matice Osvěty Lidové (od 1908 r. Slezská Matice Osvěty Lidové), odpowiednika polskiej Macierzy Szkolnej, działającej głównie w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim i w pow. frydeckim. Poza tym, część działaczy czeskich traktowała ludność polskojęzyczną na Śląsku Cieszyńskim jako spolonizowanych Czechów lub Morawców. To obiektywnie fałszywe stanowisko utrwalał poeta ze Śląska Opawskiego Petr Bezruč (właść. Vladimír Vašek) pisząc o zniemczonych bądź spolszczonych 200 tys. Czechów. Chociaż przeprowadzony w 1900 r. kolejny spis ludności wykazał na Śląsku Cieszyńskim 60,7% ludności polskiej, region ten wkroczył w wiek XX z coraz silniej zarysowującym się antagonizmem polsko-czeskim w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim, spychając na drugi plan podobny konflikt polsko-niemiecki i czesko-niemiecki na tym obszarze.

W tym czasie wzrosło zainteresowanie Śląskiem Cieszyńskim ze strony polskich elit politycznych z trzech zaborów. Odnosiło się to szczególnie do narodowych demokratów, którzy traktowali ten obszar jako należący do polskiego stanu narodowego posiadania. Od 1894 r. na obszarze Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego i pogranicza morawsko-śląskiego działalność Macierzy Szkolnej wspierało galicyjskie Towarzystwo Szkoły Ludowej. Dzięki TSL w 1900 r. powstał budynek „Domu Polskiego” w Morawskiej Ostrawie. W tym samym roku, podczas konferencji we Frysztacie przedstawicieli wszystkich polskich stronnictw w regionie, także socjaldemokratów, mimo różnic politycznych uchwalono rezolucję, w której wskazywano na niebezpieczeństwo czechizacji. Powołano wówczas Komitet Obrony Kresów, który miał zapoznać społeczeństwo polskie we wszystkich zaborach z położeniem ludności polskiej na Śląsku Cieszyńskim. Szczególnie zasłużeni w organizowaniu pomocy materialnej dla polskiego ruchu narodowego okazywali się wówczas członkowie Komitetu Warszawskiego Macierzy: Nestor Bucewicz, Stanisław Hassewicz, Antoni Osuchowski, Henryk Sienkiewicz, a z miejscowych działaczy zwłaszcza rolnik i właściciel cegielni Franciszek Górniak. W 1902 r. dzięki inicjatywie ks. Stojałowskiego powstał „Dom Polski” w zdominowanym przez Niemców Bielsku.

Wzrost wpływów PPSD legł u podstaw większej aktywizacji ZŚK w kwestii robotniczej, co wynikało również ze zmian w ogólnym podejściu Kościoła katolickiego do kwestii socjalnej. Na Śląsku Cieszyńskim przejawiało się to m.in. w próbach tworzenia chrześcijańskich związków zawodowych, takich jak propagujący solidaryzm klasowy Polski Związek Zawodowy Chrześcijańskich Robotników, czy Stowarzyszenie Robotników Katolickich „Praca”. Z racji doktrynalnych, ZŚK odnosił się również z rezerwą do niektórych haseł społecznych głoszonych w bielskim okręgu przemysłowym przez ks. Stojałowskiego. Gdy w 1904 r. „michejdowcy” poparli wejście do zarządu Macierzy Szkolnej socjalistów, Londzin się wraz ze swoimi zwolennikami usunął się z jego składu.