Rolnictwo województwa śląskiego

Rolnictwo to działalność produkcyjna związana z zagospodarowaniem ziemi w celu wytworzenia produktów roślinnych i zwierzęcych dla zaspokojenia potrzeb żywnościowych ludności oraz zaopatrzenia przemysłu w surowce rolnicze. W tradycyjnie ukształtowanym podziale pracy rolnictwo należy do sektora produkcji pierwotnej, która wykorzystuje naturalne zasoby środowiska o charakterze egzystencjalnym (gleby, rośliny, zwierzęta). Rolnictwo różni się zasadniczo od innych działów wytwórczości człowieka, gdyż specyfika wynika z odmienności jego natury uwarunkowanej procesami biologicznymi. Stąd rolnictwo jest też definiowane jako świadoma działalność gospodarcza polegająca na ingerowaniu w życie biologiczne roślin i zwierząt. Tak rozumiana działalność pojawiła się później i stopniowo wypierała pierwotne formy pozyskiwania pożywienia jak: zbieractwo, łowiectwo czy rybołówstwo. Rolnictwo stanowi najbardziej zróżnicowany podsystem gospodarki narodowej województwa śląskiego, gdyż oprócz dużej zmienności warunków przyrodniczych, przyczyną są uwarunkowania historyczne i związane z tym odmienne tradycje rozwoju społeczno-gospodarczego.

Warunki przyrodnicze

Duża zmienność cech środowiska geograficznego tworzy urozmaicony układ warunków przyrodniczych dla rolnictwa, wśród których najbardziej znaczący wpływ mają gleby, a w mniejszym stopniu rzeźba terenu i klimat. Różnorodność i odmienne właściwości skał macierzystych stanowią główny czynnik w procesie powstania określonych typów gleb, co bezpośrednio wpływa na rolniczą ich przydatność, a pośrednio na strukturę, wielkość i jakość produkcji rolnej. W strukturze skał glebotwórczych przeważają utwory piaszczyste – 39%, a mniejszy udział mają gliniaste – 16% i lessowe – 13%. Znaczący 10% udział mają silnie zwietrzałe różne skały masywne starszego pochodzenia, przeważnie utwory wapienne (8%) oraz piaskowce i łupki. Na aluwiach rzecznych wytworzyło się 8%, a na utworach pochodzenia organicznego w dolinach i obniżeniach terenowych ponad 6% gleb rolniczych. Niższy odsetek w strukturze skał macierzystych zajmują utwory pyłowe wodnego pochodzenia – 5% i ilaste – 3%. Gleby obejmują 7 głównych typów genetycznych w powierzchni użytków rolnych z najwyższym udziałem 45,3% gleb brunatnych i 24,3% gleb pseudobielicowych. Niższy odsetek w strukturze mają gleby: bagienne – 8,2%, mady – 7,9%, rędziny – 6,9% i czarne ziemie zdegradowane – 6,3%, a najniższy udział – 1,1% gruntów zajmują najlepsze w produkcji rolnej czarnoziemy zdegradowane.

Najmniej przydatne w produkcji rolnej są gleby wytworzone na piaskach słabo gliniastych i luźnych ze względu na małą zasobność w składniki pokarmowe, a zwłaszcza w fosfor, potas i mikroelementy. Charakteryzuje je niższy stopień kultury rolnej, a korzystnym elementem jest jedynie łatwość uprawy. Zazwyczaj są zaliczane do 6 – żytniego słabego i 7 – żytniego bardzo słabego oraz 9 – zbożowo-pastewnego słabego kompleksu rolniczej przydatności gleb, które razem zajmują największą powierzchnię – 160 tys. ha gruntów ornych, a niewielka część użytków zielonych jest zaliczana do kompleksu 3z – użytki słabe i bardzo słabe pod względem przydatności rolniczej. Gleby wytworzone z piasków zdecydowanie przeważają w środkowej i w północnej części województwa tworząc zwarte kompleksy w Obniżeniu Małej Panwi, Liswarty i Górnej Warty oraz w Niecce Włoszczowskiej, a nieco mniejsze powierzchnie zajmują w Kotlinie Raciborskiej w dolinie Rudy i na Równinie Pszczyńskiej oraz w górnym odcinku doliny Kłodnicy.

Lepsze właściwości produkcyjne mają gleby powstające na utworach gliniastych, których cechy fizyczno-chemiczne charakteryzuje dosyć duża zmienność w zależności od składu mechanicznego. Bardzo znaczącą rolę w produkcji odgrywają wytworzone przeważnie z glin średnich gleby brunatne, zaliczane do 4 – żytniego bardzo dobrego, a także 2 – pszennego dobrego lub 8 – zbożowo-pastewnego mocnego kompleksu rolniczej przydatności. Ze względu na większą zasobność w składniki pokarmowe i korzystne cechy agrotechniczne pozostają w dobrej kulturze. Gleby te występują w zachodniej części regionu obejmującej powiaty gliwicki, lubliniecki i kłobucki, gdzie zajmują podstawową część rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Z glin piaszczystych i lekkich wykształciły się przeważnie gleby pseudobielicowe, które odznaczają się łatwością w uprawie i na ogół są zaliczane do 5 – żytniego dobrego lub 6 – żytniego słabego kompleksu rolniczej przydatności. Na terenach górskich z utworów fliszowych o składzie glin ciężkich i średnich wytworzyły się przeważnie gleby brunatne, które charakteryzuje średnia zasobność w składniki pokarmowe, lecz ze względu na ciężki skład mechaniczny i gorsze stosunki powietrzno-wodne oraz deniwelacje terenu są trudniejsze w uprawie. Przydatność w produkcji rolnej jest bardzo zróżnicowana, gdyż połowa z nich należy do 12 – zbożowo-pastewnego, a w dalszej kolejności do najmniej wartościowego w górach 13 – owsiano-pastewnego lub lepszego 11 – zbożowego górskiego kompleksu rolniczej przydatności.

Najlepsze pod względem produkcyjnym w regionie są wytworzone na lessach gleby brunatne lub pseudobielicowe oraz czarnoziemy zdegradowane, które zalicza się do 1 – pszennego bardzo dobrego lub 2 – pszennego dobrego, a wytworzone na lżejszym podłożu lessowym do 3 – pszennego wadliwego lub rzadziej do 4 – żytniego dobrego albo 8 – zbożowo-pastewnego mocnego kompleksu rolniczej przydatności. Ze względu na dużą lub średnią zawartość składników pokarmowych, cechuje je wysoka przydatność w produkcji rolnej, chociaż mankamentem jest większa podatność na erozję wodną. W regionie śląskim występują dwa zwarte obszary gleb wytworzonych na lessach: większy obejmuje Płaskowyż Głubczycki i południową część Płaskowyżu Rybnickiego oraz Kotlinę Oświęcimską, a mniejszy jest położony na Progu Lelowskim przylegającym od wschodu do Wyżyny Częstochowskiej. Z utworów pyłowych wodnego pochodzenia powstały wartościowe gleby bielicowe zaliczane przeważnie do 4 – żytniego bardzo dobrego kompleksu rolniczej przydatności i wykorzystywane między innymi w produkcji ogrodniczej. Większą powierzchnię zajmują w gminach Mykanów, Rędziny i Kłomnice, a niewielkie płaty występują w rejonie Piekar Śląskich i Tych. Na obszarze Pogórza Śląskiego występują wytworzone z pyłów gleby brunatne, bielicowe lub czarne ziemie zdegradowane, które należą do wartościowych gleb najczęściej zaliczanych do 10 – pszennego górskiego lub 11 – zbożowo górskiego kompleksu rolniczej przydatności. Na silnie zwietrzałych utworach wapiennych wytworzyły się rędziny, które w zależności od położenia w terenie i rodzaju skał wapiennych, przedstawiają różną wartość w produkcji rolnej. Ujemną cechą płytkich lub średnich rędzin jest zawartość części szkieletowych, okresowe niedobory wilgoci i przesuszenie położonych na stokach gleb oraz duża zwięzłość, która powoduje trudności w uprawie. Występujące w północnej części Wyżyny Śląskiej rędziny triasowe są średnio głębokie lub głębokie i posiadają dosyć wysoką zasobność w składniki pokarmowe. Na wapieniach jurajskich Wyżyny Częstochowskiej powstały najczęściej płytkie, z niewielką zawartością próchnicy rędziny szkieletowe, często wymieszane z piaskami wodnolodowcowymi i mniej wartościowe w produkcji rolnej. Prawie połowa powierzchni rędzin triasowych i jurajskich jest zaliczana do 3 – pszennego wadliwego, a pozostałe najczęściej do 6 – żytniego słabego lub lepiej wykształcone, głębokie do 2 – pszennego dobrego kompleksu rolniczej przydatności. Z wapieni i margli kredowych powstały najbardziej wartościowe w produkcji rędziny czarnoziemne, które zazwyczaj tworzą 2 – pszenny dobry kompleks rolniczej przydatności. Przeważnie głębokie, bogate w składniki pokarmowe w formie niewielkich kompleksów pojawiają się w Niecce Włoszczowskiej, a większe powierzchnie zajmują na Pogórzu Śląskim, gdzie występują w czystej formie lub wymieszane z materiałem pyłowym. W zależności od lokalnych warunków są zaliczane do wszystkich 10 – 13 kompleksów rolniczej przydatności gleb górskich. Piaskowce i łupki pochodzenia karbońskiego stanowią podłoże dla części gleb położonych w środkowej i we wschodniej części Wyżyny Śląskiej, gdzie ze względu na silne zurbanizowanie obszaru w większości są wyłączone z produkcji rolnej.

Z osadów rzecznych w zależności od podłoża i składu mechanicznego powstały bardzo zróżnicowane pod względem rodzajowym mady, których większość jest okresowo nadmierne uwilgotniona, co powoduje, że są wykorzystane zarówno jako bardzo dobre jak i bardzo słabe użytki rolne. Mady średnie i lekkie powstały się w dolinach rzecznych w środkowej i w północnej części regionu, a zasobne w składniki pokarmowe ciężkie mady czarnoziemne o wysokiej urodzajności tworzą większe kompleksy w szerokich dolinach Wisły i Odry, gdzie są intensywnie wykorzystywane w produkcji wymagających upraw, zwłaszcza warzyw, w rejonie Raciborza i Pszczyny. Mady o korzystnych warunkach powietrzno-wodnych są zaliczane do 2 – pszennego dobrego lub 10 – pszennego górskiego, a także 8 – zbożowo-pastewnego mocnego i 4 – żytniego bardzo dobrego kompleksu rolniczej przydatności.

Tab. 1 Klasy bonitacyjne użytków rolnych w województwie śląskim.

Na podłożu organicznym, w dolinach rzek i w obniżeniach terenowych, wytworzyło się kilka typów genetycznych obejmujących najczęściej gleby torfowe, mułowo-torfowe, organogeniczne i murszowe, które razem określa się również jako gleby bagienne. Cechą ich jest stałe lub okresowe, nadmierne uwilgotnienie, co zazwyczaj determinuje wykorzystanie jako słabe lub po regulacji stosunków wodnych, średniej jakości użytki zielone. Miejscem większej ich koncentracji jest północno-wschodnia część województwa. Skałą macierzystą dla stosunkowo niewielkiej części gleb rolniczych są utwory ilaste, na których wytworzyły się zasobne w składniki pokarmowe gleby brunatne lub czarne ziemie zdegradowane o różnej przydatności dla rolnictwa. Płaskie położenie i nieprzepuszczalne podłoże powodują trwałe, nadmierne uwilgotnienie, a w przypadku uregulowanych stosunków powietrzno-wodnych znajdują się w dobrej kulturze i są zaliczane do 2 – pszennego dobrego, a w górach do 11 – zbożowego górskiego i 10 – pszennego górskiego kompleksu rolniczej przydatności. Ocena warunków rozwoju rolnictwa za pomocą kompleksów przydatności rolniczej gleb obejmuje zespoły różnych typów gleb o zbliżonych właściwościach produkcyjnych dla rolnictwa. Stanowią pewnego rodzaju typy siedliskowe rolniczej przestrzeni produkcyjnej, z którymi jest związany odpowiedni dobór roślin uprawnych. Przydatność rolnicza 88,3%, gleb województwa obejmuje kompleksy gleb nizinnych i wyżynnych, a 11,7% stanowią kompleksy ziem górskich. Dosyć zdecydowanie przeważają kompleksy żytnie – 59,7%, a niższy udział – 16,1% mają kompleksy pszenne. Najliczniej reprezentowane są: 6 – żytni słaby (20,0%), 5 – żytni dobry (19,0%), a podobny udział niewiele ponad 10% mają 2 – pszenny dobry, 4 – żytni dobry oraz 7 – żytni bardzo słaby. Kompleks przydatności rolniczej 1 – pszenny bardzo dobry zajmuje zaledwie 1,5% powierzchni gruntów ornych. Bardzo niekorzystny jest wysoki 38,0% udział gleb kompleksów żytnich słabych i zbożowo-pastewnych słabych, które najczęściej są eliminowane z produkcji rolnej i odłogują lub podlegają zalesieniu. Użytki zielone w większości (56,1%) zalicza się do kompleksu 2z średniej jakości, wobec 42,4% w grupie 3z – użytków zielonych słabych i bardzo słabych oraz sporadycznie występującego kompleksu 1z – bardzo dobrych z udziałem 1,5% wśród gleb użytków zielonych.

Na obszarze województwa przeważają gleby średniej jakości należące do IV klasy bonitacyjnej (tab. 1). W układzie przestrzennym najmniej korzystne warunki do produkcji występują w północnej części województwa oraz na południu w powiecie żywieckim, gdzie ponad połowę zajmują gleby słabe i bardzo słabe. W powiecie częstochowskim 60% stanowią gleby najsłabszych 6, 7 i 9 kompleksów, a niewiele lepsza sytuacja występuje w myszkowskim (53%) i zawierciańskim, gdzie 51% stanowią gleby najmniej przydatne dla rolnictwa. Najkorzystniejsza sytuacja występuje w powiecie raciborskim, gdzie prawie wszystkie gleby przedstawiają wysoką wartość, w tym 70% należy do najlepszych 1 i 2 kompleksów przydatności rolniczej.

Historia rozwoju

Od zarania dziejów do rewolucji przemysłowej podstawową rolę w gospodarce pełniło rolnictwo, które angażowało do 80% ludności. Zmieniło pierwotny wygląd i ukształtowało w znaczącym stopniu współczesny krajobraz wiejski w wyniku karczowania lasów oraz zajmowania pod uprawę lub pastwiska naturalnych zbiorowisk roślinnych. Początki rolnictwa na obszarze południowej Polski są związane z rewolucją neolityczną (4,5 – 1,8 tys. lat p.n.e.), kiedy to ludy naddunajskie przyniosły ze sobą umiejętności związane z chowem udomowionego na Bliskim Wschodzie bydła i owiec, a później świń oraz koni. Ślady działalności z tego okresu znaleziono między innymi w Makowie koło Raciborza. Sposobem na pozyskiwanie terenów leśnych pod uprawę była gospodarka żarowa (wypaleniskowa), która dominowała do czasów wczesnego średniowiecza, a później miała większe znaczenie na terenach dużych kompleksów leśnych, między innymi w Beskidach. Przy uprawie ziemi posługiwano się jedynym narzędziem, tj. kijem kopieniaczym (system odłogowy kopieniaczy). Przy małej gęstości zaludnienia, w uprawie były niewielkie areały ziemi stanowiące enklawy w krajobrazie puszczańskim. Przyspieszenie rozwoju na terenach Śląska i Małopolski nastąpiło w epoce brązu (1800-650 lat p.n.e.), kiedy zaczęto stosować radło, które umożliwiło przekształcenie systemów kopieniaczych w systemy odłogowe orne. Od zarania państwowości polskiej następował rozwój produkcji rolnej w wyniku przechodzenia do stałej uprawy za pomocą powszechnego w użyciu radła i stosowania systemu dwupolowego, w którym w danym roku uprawiano połowę pól, a druga część ugorowała w celu odzyskania naturalnej urodzajności. Uprawiano zboża podstawowe (jęczmień, pszenica, żyto, proso), rośliny strączkowe (groch, bób, soczewica, fasola) oraz rzepę, mak i len. Przy stałych osadach znajdowały się staranniej uprawiane ogrody, w których ziemię spulchniano motykami z częścią pracującą wykonaną z brązu lub żelaza. Wśród lasów powstawały polany z nietrwałymi zazwyczaj ziemiankami, co tworzyło duże rozproszenie działek uprawnych. Duże połacie pastwisk sprzyjały lokalizacji gospodarstw hodowlanych, o których istnieniu świadczą w Małopolsce nazwy: Kobylniki, Świniary, Owczary, Skotniki lub pokrewne, a niewielka ich liczba świadczy o małym stosunkowo wykorzystaniu rolniczym obszaru obecnego województwa śląskiego.

W zaraniu polskiej państwowości na obszarze obecnego województwa śląskiego mieszkało około 50 tys. osób, co obecnie odpowiada zaludnieniu średniej wielkości miasta np. Zawiercia. W średniowieczu obszar ten był słabo wykorzystany pod względem rolniczym ze względu na przewagę słabych gleb oraz urozmaiconą rzeźbę terenu. Był to silnie zalesiony, podmokły i słabo dostępny obszar wododziałowy górnych odcinków dopływów Odry, Wisły, Warty i Pilicy. W okresie XIII-XIV w. miał miejsce duży ruch osadniczy nazywany „okresem wielkich karczunków” lub kolonizacją na prawie niemieckim, gdyż w początkowej fazie sprzyjał napływowi osadników, głównie z Niemiec. Na Śląsku świadczą o tym obsadzane kolonistami nazwy miejscowości: Lgota, Lgotka, Ligota (z niem. Ellgut), a w Małopolsce nazwy: Wola, Wólka, Wolica, których drugi człon nazwy często pochodzi najczęściej od istniejącej już w pobliżu starej wsi np. Kocikowa, Łabędzka, Mokrzeska, Toszecka, Woźnicka, a rzadziej od imienia zasadźcy lub położenia topograficznego. W okresie do połowy XIV nastąpił wzrost liczby mieszkańców do około 75 tys., a średnia gęstość zaludnienia zwiększyła się z 4 do 6 osób na 1 km². Bardziej zaludnione były jedynie żyzne gleby lessowe na Płaskowyżu Głubczyckim, gdzie gęstość zaludnienia przekraczała 20 osób na 1 km², a ponadto były to doliny Odry i Wisły oraz niektóre tereny na Wyżynie Śląskiej. W okresie tym zmiany w rolnictwie polegały na wprowadzeniu trójpolówki z ugorem, co wymagało przejścia od bezładnego dotychczas rozrzutu pól do bardziej zwartego, regularnego układu, który do dzisiaj jest widoczny w krajobrazie wiejskim. Grunty całej wsi oprócz terenów zabudowanych, sadów i działek przydomowych dzielono na 3 pola (niwy) o podobnej powierzchni. Rozszerzenie uprawy zbóż jarych, a zwłaszcza owsa umożliwiło szersze wykorzystanie koni jako siły pociągowej. Gospodarstwo kmiece dysponujące areałem 1 łana flamandzkiego (15-17 ha) gruntów posiadało przeciętnie 6 sztuk zwierząt pociągowych (4 woły i 2 konie) oraz 3 krowy, owce, świnie kozy i drób. Kolonizacja w XIII i XIV wieku objęła również obszary Pogórza Śląskiego i Kotliny Żywieckiej, gdzie zakładano małe wioski określane nazwą tzw. wsi łanów leśnych, w których każdemu z osadników do użytkowania przydzielano jeden łan frankoński (22-25 ha) gruntu ciągnącego się w górę, prostopadle do osi doliny i drogi. Upowszechniony indywidualny układ gruntów do dzisiaj jest widoczny w krajobrazie. Wielka akcja kolonizacyjna spowodowała przyrost użytków rolnych z około 10% do 12-15% powierzchni województwa, przy czym areał uprawny wzrósł o około 16% w wyniku przejścia z uprawy dwupolowej do trójpolówki z ugorem.

W XV w. gospodarkę w Beskidach zapoczątkowali wywodzący się z Siedmiogrodu Wołosi, którzy zasiedlali górne odcinki potoków i mniej nachylonych stoków. Upowszechnili hodowlę tzw. bydła wołoskiego (owce, kozy) oraz wnieśli nowy tryb życia, zwyczaje pasterskie i własną terminologię, co pozostawiło liczne ślady w nazwach geograficznych (Groń, Kiczora, Magurka) mających źródło w języku rumuńskim. Wołosi stworzyli możliwości rozwoju osadnictwa rolniczego w górach poprzez upowszechnienie nowej formy organizacji gospodarstw pasterskich tzw. szałaśnictwa. Do szałasu należało po 20 - 30 szałaśników, z których każdy miał 5 - 25 sztuk owiec. W II połowie XVII w. w Beskidzie Śląskim wsie miały średnio po 3 szałasy i wypasały po około 900 sztuk owiec i 80 sztuk bydła rogatego. Organizacja pasterskiego chowu owiec na wzór spółek szałaśniczych istniała jeszcze w 50. latach XX w. Od połowy XVIII w. następuje stopniowe przesuwanie w górę granicy stałego osadnictwa do wysokości 800 m, a na południowych stokach nawet do 900 m n.p.m. Nastąpił znaczny wzrost liczby wypasanych zwierząt oraz rozproszenie osadnictwa, które jest charakterystyczne dla Beskidu Śląskiego i Żywieckiego.

Obciążenia feudalne zmuszały chłopów pańszczyźnianych do większego i często nieracjonalnego wykorzystania ziemi oraz zwiększały presję na tereny leśne. Na obszarze obecnego województwa nastąpił wzrost powierzchni użytków rolnych do około 30% w końcu XVI w. oraz prawie 40% na początku XVIII w. Wyniszczające wojny oraz kryzys gospodarki folwarcznej spowodowały regres gospodarczy i pogorszenie sytuacji gospodarstw rolnych, a w wielu przypadkach cofnięcie pod względem techniki i organizacji produkcji rolnej.

Rolnictwo stanowi najbardziej zróżnicowany przestrzennie podsystem gospodarczy regionu śląskiego będący między innymi wynikiem rozwoju i przemian w odmiennych historycznych warunkach społecznych i gospodarczych. Jest to jedyny obszar w Polsce, gdzie łączyły się granice trzech państw zaborczych, które prowadziły odmienną politykę gospodarczą, co przy zróżnicowanym poziomie rozwoju oraz sytuacji demograficznej na wsi, stworzyło odmienne wzorce kulturowe i sposoby gospodarowania w rolnictwie. Wpływało to między innymi na zróżnicowanie w przebiegu procesów uwłaszczenia chłopów, odmiennie prawa własności do ziemi czy kształtowanie się rozłogu ziemi rolniczej. Od końca XVIII w. na Śląsku następowała intensyfikacja rolnictwa w wyniku prowadzonych prac melioracyjnych, zmniejszenia powierzchni nieużytków oraz zróżnicowania i dostosowana produkcji do potrzeb rynku poprzez rozwój warzywnictwa lub uprawę roślin farbiarskich dla przemysłu włókienniczego. Coraz chłonniejszy rynek zbytu dla produktów rolnych stanowił rozwijający się na Górnym Śląsku przemysł, który umożliwiał odpływ ze wsi nadmiaru siły roboczej. Rewolucję w rolnictwie spowodowało upowszechnienie się w II połowie XIX w. uprawy ziemniaka, który stał się podstawą wyżywienia ubogiej ludności, zwłaszcza robotników. Rozbiory Polski, niewielki wewnętrzny popyt i niski poziom kultury rolnej oraz wzrost konkurencji międzynarodowej utrwalały niekorzystną sytuację w rolnictwie byłych zaborów rosyjskiego i austriackiego. Przy znacznym przeludnieniu wsi, małe i średnie gospodarstwa rodzinne produkowały głównie na potrzeby własne. W wyniku trzebieży lasów oraz zajmowania mało przydatnych terenów powiększano areał gruntów rolnych oraz pastwisk. Prowadzone karczunki oraz zabiegi melioracyjne przyczyniły się do wzrostu areału użytków rolnych z około 40% na początku XVIII w. do ponad 50% w końcu XIX w. oraz najwyższego poziomu około 55% obszaru obecnego województwa śląskiego w połowie XX wieku.

W procesie intensyfikacji rolnictwa w II połowie XIX w. istotną rolę odegrało wyposażenie techniczne rolnictwa, które zmieniło społeczne warunki gospodarowania. Powszechniejsze stało się wykorzystanie coraz tańszych narzędzi (motyki, widły, kosy, pługi, brony, kultywatory) oraz zaczęto stosować bardziej wyspecjalizowane maszyny, początkowo konne (kieraty, sieczkarnie, kosiarki, młocarnie, żniwiarki), a potem wykorzystujące silniki parowe oraz w XX w. z napędem spalinowym i elektrycznym. Zmiana siły pociągowej spowodowała zaniechanie wykorzystania najpierw wołów, a potem stopniowo koni, co zwiększyło wykorzystanie powierzchni uprawnej do wyżywienia ludności. W końcu XIX w. upowszechniła się czteropolówka norfolska, która dzięki likwidacji ugoru zwiększyła o jedną trzecią areał upraw i stworzyła warunki do ciągłej uprawy ziemi. Znaczącym przewrotem w rolnictwie było szersze stosowanie w XX w. nawozów sztucznych. Na pruskim Śląsku w XIX w. w szerokim zakresie prowadzono prace związane ze zmianą układów przestrzennych gruntów w wyniku ich scalania i likwidacji szachownicy pól. W mniejszym zakresie prace takie prowadzono w Królestwie Polskim, chociaż ich efekty niweczyły rodzinne podziały gospodarstw. Poza sporadyczną wymianą gruntów zabiegów takich nie przeprowadzono w Galicji. Modelowane w okresie zaborów główne cechy strukturalne rolnictwa przetrwały do dzisiaj w układzie przestrzennym. Na obszarze obecnego województwa ukształtował się wówczas krajobraz rolniczy z widocznym dużym rozdrobnieniem w postaci małych parcel w południowej i nieco większych w północnej oraz dużymi areałami użytków rolnych w zachodniej części województwa.

W XX w. poszczególne części regionu śląskiego funkcjonowały w ramach różnych konstelacji politycznych i podziałów administracyjnych. Preferowana industrializacja socjalistyczna i polityka rolna oraz odmienne położenie względem głównych ośrodków powojennego rozwoju gospodarczego, przyczyniły się do dalszego różnicowania przestrzennego. W specyficznych warunkach społeczno-gospodarczych ważnym czynnikiem przemian była prowadzona po II wojnie światowej polityka rolna państwa, która z jednej strony sprzyjała wzrostowi produkcji rolnej za wszelka cenę, a z drugiej nie przywiązywała większej wagi do zmian strukturalnych w rolnictwie. Przy korzystaniu z dodatkowych źródeł dochodów pozarolniczych w rejonach zurbanizowanych ukształtował się typ intensywnej produkcji rolnej o kierunku ogrodniczo-warzywniczym i produkcji zwierzęcej ze znacznym udziałem chowu drobiu, owiec i trzody chlewnej. Stale utrzymująca się przewaga popytu nad podażą prawie wszystkich produktów rolnych powodowało utrzymywanie anachronicznej struktury wielkościowej gospodarstw chłopo-robotników nastawionych na samozaopatrzenie. W oparciu o importowane pasze rozwijano przemysłowe metody chowu zwierząt, głównie trzody chlewnej i drobiu. Kosztowna i nieracjonalna gospodarka środkami technicznymi i gruntami powodowały niekorzystne zjawiska społeczno-ekonomiczne i zmiany przyrodnicze spowodowane degradacją rolniczej przestrzeni produkcyjnej oraz jej deformacją na skutek postępującej chaotycznej zabudowy. W okresie przemian rynkowych nastąpiła restrukturyzacja sektora państwowego, która wraz z procesami koncentracji ziemi spowodowały powstanie gospodarstw typu farmerskiego o powierzchni ponad 50 ha użytków rolnych, które przeważają w zachodniej części województwa. Najbardziej znamienną cechą rolnictwa regionu jako całości jest rozdrobnienie gospodarstw i gruntów, co sprawia, że w wielu miejscach istnieje anachroniczny układ, który w warunkach gospodarki rynkowej jest niesprawny i trudny do dalszego funkcjonowania. Znajduje wyraz w niekorzystnych formach i efektach dokonujących się przemian rolnictwa.

Ludność i struktura agrarna

Tabela 2. Powierzchnia gospodarstw w województwie śląskim według klas obszarowych i dawnej przynależności politycznej w 2010 roku.

Ryc.1.Udział gruntów gospodarstw ponad 15 ha w 2010 roku.

Narodowy Spis Powszechny z 2002 r. wykazał w województwie śląskim 4742,9 tys. osób, w tym 809,5 tys. (17,1%) zamieszkiwało w gospodarstwach domowych z użytkowaniem indywidualnego gospodarstwa rolnego lub działki rolnej. Z działalności rolniczej utrzymywało się wyłącznie lub głównie 1,6%, a dodatkowo 1,8% mieszkańców województwa, co razem stanowiło 19,9% wśród zamieszkujących w gospodarstw rolnych. Zdecydowana większość miast regionu śląskiego oraz przylegające do miast tereny wiejskie posiadają wskaźnik poniżej 1% ludności utrzymującej się z pracy w swoim gospodarstwie rolnym. Wyższy udział jest w gminach położonych na peryferiach województwa, chociaż występują tu różnice wynikające z uwarunkowań przyrodniczych i dotychczasowego rozwoju gospodarczego. Odsetek ten zawiera się w przedziale 5-15% w gminach położonych wzdłuż zachodniej granicy województwa od Kłobucka do Raciborza. Najwyższy występuje w gminach: Rudnik, Pawonków, Wielowieś i Ciasna, w których z pracy w swoim gospodarstwie utrzymuje się po około 12%, a w innych 6-8% mieszkańców. Sprzyja temu racjonalnie ukształtowana struktura agrarna, z większym udziałem dużych gospodarstw rodzinnych jak i gospodarstw wielkoobszarowych oraz najkorzystniejsze w regionie warunki przyrodnicze do rozwoju rolnictwa. Podobne cechy posiadają tereny w rejonie Pszczyny i Cieszyna, gdzie jednak odsetek nie przekracza 5% utrzymujących się z pracy w rolnictwie. Większe rozdrobnienie gospodarstw w północno-wschodniej części województwa sprawia, że prawie co czwarty mieszkaniec utrzymuje się z pracy w swoim gospodarstwie rolnym w gminach: Mykanów, Niegowa i Koniecpol, a najwyższe wskaźniki odnotowano w gminach: Szczekociny – 37%, Irządze – 38% i Żarnowiec – 40% mieszkańców.

W województwie śląskim tylko 6,3% rodzin posiadających indywidualne gospodarstwo lub działkę rolną utrzymuje się głównie z dochodów pochodzących z działalności rolniczej. W 2010 r. z ogólnej liczby 154,3 tys. gospodarstw, jakąkolwiek działalność rolniczą, prowadziło tylko 98,0 tys. (63,5%), w tym tylko 47,6% posiadających do 1 ha oraz 81,2% użytkujących ponad 1 ha użytków rolnych. Miernikiem prowadzonej działalności jest liczba gospodarstw produkujących na rynek, które stanowią około 15% ogólnej liczby gospodarstw. Ich rozmieszczenie nawiązuje do wyższego udziału dużych gospodarstw, lepszej przydatności rolniczej gleb oraz specjalizacji produkcyjnej. Ważną rolę w stymulowaniu produkcji towarowej odgrywa brak alternatywnych możliwości zarobkowania poza rolnictwem, co sprawia, że najwyższy 30% udział takich gospodarstw jest w powiatach kłobuckim i lublinieckim, a po około 20% w powiatach gliwickim, pszczyńskim, raciborskim i zawierciańskim. Liczna grupa około 25% gospodarstw produkuje głównie na potrzeby własne, a nadwyżki przekazuje na rynek. Te dwie kategorie gospodarstw, ale w różnym stopniu są powiązane ekonomicznie z rynkiem i z udziałem ponad 50% ogólnej liczby gospodarstw przeważają jedynie w zachodniej części województwa oraz w rejonie Cieszyna i Pszczyny. Największą aktywność wykazują powiat lubliniecki, gdzie 64% gospodarstw prowadzi działalność rolniczą, a następnie cieszyński – 64%, raciborski – 63%, pszczyński – 59%, kłobucki – 58 i gliwicki – 56%. Niewielka skala produkcji z przeznaczeniem wyłącznie na własne potrzeby obejmuje 20% gospodarstw, których wyższy udział jest w rejonach z przewagą małych gospodarstw i działek rolnych. Są to niekiedy tereny o wysokiej wartości rolniczej przestrzeni produkcyjnej, obejmujące między innymi powiaty: bielski, cieszyński i wodzisławski. Żadnej działalności rolniczej nie prowadzi 36,5% gospodarstw, które zdecydowanie przeważają w większości dużych miastach konurbacji katowickiej stanowiąc nawet ponad 70% oraz na obszarach wiejskich w powiatach: żywieckim, będzińskim, częstochowskim i myszkowskim z najwyższym wskaźnikiem 61% gospodarstw. W rejonach o wysokiej produktywności ziemi małe gospodarstwa wydzierżawiają ziemię, natomiast w warunkach niskiej produktywności grunty rolnicze wyłączone z produkcji najczęściej odłogują. Podstawową przyczyną rezygnacji z produkcji rolnej są względy ekonomiczne, na które wskazuje 40% gospodarstw. Szczególnie wysoki udział ponad 50% takich wskazań zaznacza się w północnej części regionu w powiatach: częstochowskim, kłobuckim i myszkowskim, a także w bieruńsko-lędzińskim, rybnickim i wodzisławskim.

W 2010 r. w województwie było 81,3 tys. działek rolnych poniżej 1 ha powierzchni oraz 73,0 tys. indywidualnych gospodarstw rolnych posiadających ponad 1 ha użytków rolnych, wśród których było 146 jednostek zorganizowanych w formie spółdzielni rolniczych, spółek kapitałowych lub gospodarstw sektora publicznego. Struktura agrarna jest dziedzictwem złożonego przebiegu procesów społeczno-gospodarczych w odległej i bliższej przeszłości, a ważnym czynnikiem przemian były podziały rodzinne i związany z tym wzrost liczby działek rolnych (tab. 2). Różnorodność form własności w strukturze agrarnej wyznaczyły warunki historyczne oraz przekształcenia w okresie przechodzenia do gospodarki rynkowej, kiedy to w ramach systemu prawnego zniesiono ograniczenia w obrocie gruntami rolnymi oraz wprowadzono nowe formy własności w sektorze publicznym i prywatnym. Główne kierunki przemian agrarnych polegały na przejmowaniu użytków rolnych będących własnością Skarbu Państwa we władanie sektora prywatnego oraz wzrost areału gruntów sektora publicznego i prywatnego nie stanowiących gospodarstw rolnych, które stanowią 29,9% ziemi. Tylko 70,1% powierzchni użytków rolnych to grunty gospodarstw rolnych, w tym 7,8% stanowią działki rolne posiadające mniej niż 1 ha powierzchni. Ponadto znaczny udział mają różne grunty formalnie w indywidualnym użytkowaniu rolniczym, które w dużej części uległy degradacji i straciły rolniczy charakter. W strukturze indywidualnych gospodarstw rolnych dominują najmniejsze 1-5 ha, które stanowią 77,0% ogólnej ich liczby i zajmują 156,2 tys. ha, tj. 29,7% gruntów będących we władaniu gospodarstw rolnych. Na przeważającym obszarze województwa stanowią ponad 70% w strukturze z najwyższym udziałem 96,2% w powiecie żywieckim, a ponadto 88,2% w będzińskim, 83,6% w myszkowskim oraz najmniejszym 49,5% w raciborskim i 55,9% w gliwickim.

Przemiany agrarne w latach 1996-2010 przebiegały z różnym natężeniem oraz wykazywały odmienne tendencje w zależności od miejsca położenia i związanej z tym sytuacji społeczno-ekonomicznej rolnictwa. Najbardziej widoczną zmianą był kontynuowany od dłuższego czasu spadek ogólnej liczby gospodarstw. W latach 1996-2010 liczba działek rolnych poniżej 1 ha zmniejszyła się ze 160,2 tys. do 81,3 tys., a liczba indywidualnych gospodarstw rolnych ze 118,6 tys. do 73,0 tys., wśród których najwięcej ubyło w klasie obszarowej 1-5 ha, a także 5-10 ha powierzchni. Przy współczesnych możliwościach technicznych i ekonomicznych warunkach gospodarowania są one słabe ekonomicznie i nie dają podstawy utrzymania rodziny rolniczej. Największa dynamika spadkowa liczby gospodarstw występowała na terenach z bardzo silnym rozdrobnieniem gospodarstw. Przemiany agrarne dokonują istotnych zmian jakościowych w procesie przemian i modernizacji tradycyjnego rolnictwa chłopskiego, chociaż stanowią wstępny jego etap. Warunki gospodarki rynkowej wymusiły bardzo pożądane procesy koncentracji ziemi, co spowodowało dynamiczny wzrost liczby gospodarstw największych posiadających ponad 15 ha, których areał zwiększył z 16,0% do 37,8% w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych. Bardzo dynamiczny proces pożądanych przemian dokonuje się na zachodnich obrzeżach województwa obejmujących powiaty: raciborski, gliwicki, lubliniecki i częściowo tarnogórski, gdzie istniejącą strukturę obszarową należy uznać za najwłaściwszą z punktu widzenia wymogów współczesnego rolnictwa. Przeobrażenia w tej części wykazują największy spadek liczby gospodarstw w klasie obszarowej 5-15 ha. Przekształcenia agrarne o odmiennym charakterze odnotowano wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych między Katowicami i Częstochową, gdzie w ostatnich latach nastąpił przyrost o 5-6% liczby małych gospodarstw oraz działek rolnych poniżej 1 ha powierzchni. Taki przebieg procesów w obrocie ziemią był wynikiem przejmowania gruntów rolniczych jako efekt lokaty nadwyżek środków finansowych, rozwoju działalności gospodarczej, budowy domu lub w celach spekulacyjnych przez mieszkańców miast i gmin podmiejskich. Podobny charakter przemian agrarnych wystąpił na terenach górskich powiatu żywieckiego, gdzie wzrosła liczba działek rolnych i małych gospodarstw, co było wynikiem chęci posiadania działki letniskowej i budowy drugiego domu. W istniejącej sytuacji rozwój działalności rolniczej napotyka na duże ograniczenia.

Silne rozdrobnienie sprawia, że województwo śląskie charakteryzuje niewielka przeciętna powierzchnia 6,55 ha gruntów przypadających na gospodarstwo rolne, w tym: 10,95 ha na pruskim Śląsku, 5,46 ha w dawnym zaborze rosyjskim oraz 4,24 ha w austriackim. Najwyższe wartości wskaźników charakteryzują powiaty: gliwicki – 19,04 ha, raciborski – 18,21 ha i lubliniecki – 11,19 ha na 1 gospodarstwo. Korzystniej prezentują się też bardziej rolnicze powiaty cieszyński, pszczyński, zawierciański i kłobucki oraz południowe obrzeża konurbacji katowickiej, gdzie przeciętna powierzchnia gospodarstwa przekracza 6 ha. Najniższymi wskaźnikami odznaczają się rejony górskie oraz silnie zurbanizowana południkowa strefa ciągnąca się od Katowic w kierunku Częstochowy, gdzie średnio na gospodarstwo przypada niewiele ponad 4 ha powierzchni.