Koziegłowski majorat Pankratiewów (1835-1919)

Autor: Anna Niedbała

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 12 (2025)

Majorat koziegłowski to określenie używane na dobra ziemskie znajdujące się na terenie ziemi koziegłowskiej, które w roku 1835 w formie niezbywalnej i dziedzicznej donacji na mocy carskiego ukazu nadano generałowi Nikicie Pankratiewowi i jego potomkom. Donacja, obejmująca „dobra Koziegłowy, [...] z należącemi do nich folwarkami, wsiami i innemi użytkami i przynależytościami do wysokości czystego rocznego dochodu złotych polskich dwudziestu tysięcy”, pozostawała w rękach rosyjskiego rodu Pankratiewów do 1919 roku.

Dzieje koziegłowskich dóbr ziemskich do 1835 roku

Najstarsze dzieje koziegłowskich dóbr ziemskich, podobnie jak samego miasta, sięgają okresu średniowiecza. Kronikarz Jan Długosz pisał o nich: „miasto i zamek w ziemi siewierskiej”, położonej na geograficznej i kulturowej granicy dzielącej Małopolskę od Śląska. Legendarnym założycielem Koziegłów miał być Drogosław herbu Zerwikaptur, którego potomkom nie udało się jednak utrzymać koziegłowskich włości. Na przełomie XII i XIII wieku tereny te dostały się pod władanie wojewody krakowskiego Mikołaja, herbu Lis, który od księcia Kazimierza Sprawiedliwego otrzymał pozwolenie na budowę zamku warownego. Dobra należące do Mikołaja stały się zaczątkiem koziegłowskich dóbr ziemskich.

W latach 1178/1179-1443 cała ziemia siewierska, a wraz z nią także dobra koziegłowskie, znalazły się pod panowaniem książąt śląskich. Przez cały ten okres dzieliły - zarówno w aspekcie administracyjnym, jak i kulturowym - losy piastowskich księstw górnośląskich. W 1281 roku zostały włączone do księstwa bytomskiego, które od 1327 roku związane było stosunkiem lennym z państwem czeskim rządzonym przez Luksemburczyków. W pierwszej połowie XIV wieku w wyniku transakcji handlowych między przedstawicielami poszczególnych gałęzi Piastów śląskich, wraz z ziemią siewierską przeszły najpierw w posiadanie Piastów cieszyńskich, a później książąt jaworsko-świdnickich.

W drugiej połowie XIV wieku w posiadanie dóbr koziegłowskich wszedł kasztelan sądecki i starosta kolski - Krystyn I herbu Lis, pozostający w bliskich stosunkach z ówczesnym królem Polski, Władysławem Jagiełłą. W 1443 roku ziemia siewierska, wraz z wchodzącymi w jej skład dobrami koziegłowskimi, została zakupiona przez biskupów krakowskich, pełniących odtąd na tym terenie rolę książąt siewierskich. Same dobra koziegłowskie formalnie natomiast nadal stanowiły własność potomków Krystyna I, członków rodu Koziegłowskich herbu Lis - stąd zwane były również Lisowszczyzną. W okresie władania nimi przez starostę lelowskiego, Jana Koziegłowskiego, w skład  Lisowszczyzny wchodziły: „miasto Koziegłowy i wsi Cynków, Gęzin, Gniazdów, Koclin, Koziegłówki, Kruszyny, Kamienica, Kuźnica, Lgota, Myszków, Siedlec, Smardzew, Winowno i Wojsławice czyli I miasto i 14 wsi”. Po śmierci Jana jego syn, Krystyn IV, odsprzedał dobra koziegłowskie w 1519 roku Janowi Konarskiemu, biskupowi krakowskiemu, za 10 000 florenów. W ten sposób zostały one na ponad 200 lat bezpośrednio włączone do „dóbr biskupów krakowskich księstwa Siewierskiego”, gdzie gospodarczo odgrywały rolę głównego centrum górniczo-hutniczego księstwa.

Do roku 1790, tj. do likwidacji księstwa siewierskiego i jego odrębności ustrojowej przez Sejm Czteroletni oraz przyłączenia do Rzeczpospolitej leżących w jego obrębie ziem, klucz koziegłowski stanowił obok klucza siewierskiego jedną z dwóch jednostek zarządu dóbr przez biskupów krakowskich. Zarząd ten biskupi krakowscy zwykle wykonywali poprzez dzierżawienie dóbr koziegłowskich osobom prywatnym. W skład dóbr koziegłowskich wchodziły dwa kompleksy biskupiego majątku: majątek dworski (zamkowy) zarządzany przez starostę oraz tzw. Wójtostwo Koziegłowskie, którym kierował wójt. Siedzibą klucza koziegłowskiego, gdzie m.in. wykonywano sądownictwo związane ze sprawami z klucza, był koziegłowski zamek. Jednym z zarządców tego zamku w pierwszej połowie XVII wieku był starosta Aleksander Denis (Dynis) - „sługa biskupa krakowskiego”, który według pisarza Waleriana Nekady-Trepki miał wyróżniać się spośród polskich szlachciców kolorem skóry: „Dynis Aleksander, Murzyn,[...]. Temu zasługi dał był biskup… Za starostę w Koziegłowach był w Siewierszczyźnie”. Starostowie rezydowali jednak nie na niszczejącym koziegłowskim zamku, ale w byłym dworze rodu Lisów, który wśród okolicznej ludności zyskał nazwę Pałacu Biskupów.  

Po trzecim rozbiorze Polski ziemia siewierska i dobra ziemskie koziegłowskie znalazły się w granicach zaboru pruskiego, wchodząc do roku 1807 w skład nowej prowincji pruskiej, tzw. Nowego Śląska. W 1807 roku ziemie Nowego Śląska zostały włączone do Księstwa Warszawskiego, a po kongresie wiedeńskim znalazły się w granicach Królestwa Polskiego. Aż do uzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku ziemia koziegłowska leżała dokładnie na pograniczu zaborów pruskiego i rosyjskiego, oddzielając historyczne tereny Małopolski i Górnego Śląska.