1918 rok w Zagłębiu Dąbrowskim

Autor: prof. dr hab. Dariusz Nawrot

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 11 (2024)

Artykuł pierwotnie ukazał się w ramach projektu Debaty IBR

W 100-lecie odzyskania niepodległości przez Polskę postawiliśmy pytania dotyczące przebiegu i konsekwencji wydarzeń jesieni 1918 roku na obszarze województwa śląskiego.

Celem projektu było porównanie kluczowych wydarzeń związanych z odrodzeniem Polski w 1918 roku w różnych regionach znajdujących się w granicach dzisiejszego województwa śląskiego. Każdego z autorów poprosiliśmy o rozważenie następujących kwestii:

1. Źródła kształtowania się polskiego patriotyzmu na przełomie XIX/XX wieku w regionie; zakres poparcia społecznego dla idei niepodległościowej.
2. Syntetyczny opis przebiegu wydarzeń politycznych i społecznych w regionie 11 listopada 1918 roku.
3. Podobieństwa i różnice w pamięci o 1918 roku w regionie i w Polsce.
4. Rok 1918 w regionie w literaturze, sztuce i muzyce.
5. Regionalni bohaterowie wydarzeń listopada 1918 roku: prosimy o wskazanie w postaci listy maksymalnie trzech nazwisk (ułożonych hierarchicznie według znaczenia dla regionu w 1918 roku) z krótkim jednozdaniowym uzasadnieniem dla każdej postaci.
6. Współczesne miejsca pamięci wydarzeń 1918 roku w regionie.

Dążenia niepodległościowe przed 1918 rokiem

Zagłębie Dąbrowskie to region geograficzno-historyczny w zachodniej Małopolsce, na pograniczu z Górnym Śląskiem. Zaczął się on wyodrębniać po III rozbiorze Rzeczypospolitej w 1795 roku, kiedy liczące 2230 km² ziemie województwa krakowskiego zostały włączone jako tzw. Nowy Śląsk do Królestwa Prus. Historia Zagłębia Dąbrowskiego opiera się na dwóch kluczowych filarach: rozpoczętej w okresie rządów pruskich i trwającej do XX wieku industrializacji oraz na procesie kształtowania się nowoczesnego narodu polskiego, w którym kluczową rolę odgrywała walką o odzyskanie lub utrzymanie niepodległości. Żywa tradycja udziału mieszkańców regionu w powstaniu kościuszkowskim zadecydowała, że już w kilkanaście lat później chwycono za broń po wkroczeniu na ziemie zaboru pruskiego zwycięskich wojsk Napoleona w 1806 roku. Chociaż w wyniku pokoju w Tylży Nowy Śląsk pozostał w granicach Prus, to w efekcie polskiego powstania na Nowym Śląsku Napoleon wsparł roszczenia władz powstałego Księstwa Warszawskiego i ostatecznie w listopadzie 1807 roku region znalazł się w granicach państwa polskiego.

Po kongresie wiedeńskim mieszkańcy regionu znaleźli się w granicach Królestwa Polskiego, a kiedy Rosja zaczęła ograniczać autonomię Królestwa, wzięli udział w powstaniu listopadowym. Mieszkańcy Zagłębia stanęli do walki także po zdobyciu 7 lutego 1863 roku dworca kolei warszawsko-wiedeńskiej w Sosnowcu przez wyprawę naczelnika województwa krakowskiego Apolinarego Kurowskiego. Wyzwolenie trójkąta granicznego w czasie powstania styczniowego przyniosło Zagłębiu Dąbrowskiemu trzy tygodnie wolnej Polski. Tworzono wówczas polskie władze i polskie oddziały wojskowe. W następnych latach, mimo represji rosyjskich, nie zapomniano o tych wydarzeniach. Zagłębiacy zaangażowali się także w wydarzenia rewolucji 1905 roku. Po krwawej niedzieli w Petersburgu fala strajków i manifestacji  rozlała się po całej Rosji, docierając także do Królestwa Polskiego i Zagłębia Dąbrowskiego. 5 lutego w Sosnowcu odbył się wiec z udziałem kilkudziesięciu tysięcy robotników z całego Zagłębia, na którym domagano się praw socjalnych i narodowych. W odpowiedzi, 9 lutego wojsko carskie zmasakrowało manifestację robotników pod hutą „Katarzyna”. 1 listopada 1905 roku, kiedy w Zagłębiu rozpoczęła się kolejna fala protestów, ich przywódcy zwrócili się do naczelnika powiatu będzińskiego z żądaniem oficjalnego przekazania władzy w regionie i faktycznie, powołane wówczas i zdominowane przez Narodową Demokrację, Komitety Obywatelskie, przejęły na 10 dni rządy w tzw. Republice Zagłębiowskiej. Powstała także  Republika Sławkowska. Ich istnienie zakończyło wprowadzenie stanu wojennego w Królestwie Polskim. W 1906 roku w Zagłębiu nadal walczyła Organizacja Bojowa PPS. Wkrótce Zagłębie Dąbrowskie objął swym działaniem Związek Walki Czynnej. Swe struktury zaczął organizować ruch strzelecki. Zagłębiowski skauting szerzył wśród młodzieży patriotyczne tradycje i przygotowywał ją do przyszłej walki.

Zagłębie Dąbrowskie odegrało także bardzo ważną rolę w wydarzeniach związanych z planami powstańczymi Józefa Piłsudskiego i akcją legionową z 1914 roku. To w tym regionie, w chwili rozpoczęcia Wielkiej Wojny,  miała się rozpocząć polska insurekcja przeciwko Rosji, co jednak uniemożliwiło wycofanie wojsk carskich i wkroczenie oddziałów niemieckich do Zagłębia już 2 sierpnia 1914 roku. Kiedy działacze niepodległościowi rozpoczęli w Zagłębiu organizowanie pierwszych oddziałów strzeleckich, a potem legionowych, Zagłębiacy (przede wszystkim robotnicy) ochoczo wstępowali do tych formacji, mimo okupacji niemieckiej i austro-węgierskiej dzielących region na część zachodnią i wschodnią. W Dąbrowie Górniczej działał Komisariat Obwodowy Polskiej Organizacji Narodowej, a potem Biuro Werbunkowe. Akcja legionowa przyniosła z regionu do 1916 roku imponującą liczbę blisko 2500 ochotników. Z czasem miejsce idei legionowej zajęła w Zagłębiu Dąbrowskim utworzona przez Piłsudskiego Polska Organizacja Wojskowa, której V Okręg powstał w tym regionie 25 listopada 1915 roku. Polskim akcjom niepodległościowym starali się przeciwdziałać Niemcy, kontrolujący część regionu. Natomiast po powołaniu w Warszawie Centralnego Komitetu Narodowego, w Dąbrowie pod okupacja austro-węgierską od 1915 roku rozpoczęła działania Okręgowa Rada Narodowa Zagłębia Dąbrowskiego skupiająca komitety narodowe z obszaru obu okupacji. W Radzie działali członkowie Polskiej Partii Socjalistycznej, Narodowego Związku Robotniczego, Związku Państwowości, Ligii Kobiet Pogotowia Wojennego. Przygotowując grunt pod odzyskanie niepodległości organizowano uroczyste obchody rocznic narodowych. Od 1916 roku w Zagłębiu działał również IX okręg nowo powołanego ZHP.

Jeszcze podczas I wojny światowej wydanie Aktu 5 listopada 1916 roku i ustanowienie na jego mocy Tymczasowej Rady Stanu, zapowiedziało przyszłą suwerenną władzę polską na ziemiach Królestwa Polskiego. Okręgowa Rada Narodowa Zagłębia Dąbrowskiego wezwała wówczas społeczeństwo regionu do zaangażowania w budowę państwowości i do uznania Tymczasowej Rady Stanu za legalny rząd polski. W marcu 1917 roku odbył się Zjazd Niepodległościowy w Dąbrowie, w którym uczestniczyło 500 działaczy z Zagłębia, ale pozycję Okręgowej Rady Narodowej osłabiło odejście z niej partii robotniczych, wynikające z nasilającej się walki politycznej. Jednak w Dąbrowie socjaliści nadal wspierali działalność Komitetu Narodowego, chociaż w regionie coraz większe znacznie zyskiwały struktury Stronnictwa Niezawisłości Narodowej. W 1917 roku w miastach zagłębiowskich odbyły się wybory komunalne, a wyrazem nadziei na szybkie odzyskanie ojczyzny były w całym regionie huczne obchody setnej rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki. Wydarzenia na wschodzie i niechęć państw centralnych do rozszerzania kompetencji władz polskich wpłynęły na postawę PPS, która podjęła decyzję o zerwaniu współpracy z władzami austrowęgierskimi i niemieckimi oraz o postawieniu zaostrzonych  żądań socjalnych. Atmosferę w obozie niepodległościowym i w stosunkach z państwami centralnymi podgrzał także „kryzys przysięgowy”, przekładający się na sytuację w regionie. Ostateczny cios orientacji na państwa centralne zadało ujawnienie krzywdzących dla sprawy polskiej postanowień pokoju brzeskiego z marca 1918 roku, przeciwko któremu protestowano między innymi na wiecach w Sosnowcu. Zagłębiem Dąbrowskim w ciągu 1918 roku wstrząsały kolejne fale strajków, a władze okupacyjne w odpowiedzi na nie nasilały aresztowania. POW szykowała się nawet do rozpoczęcia akcji terrorystycznych, jako odpowiedź na represje władz austrowęgierskich i niemieckich. W tym samym czasie agitację rewolucyjną zaczęli nasilać działacze PPS-lewicy i SDKPiL, którzy w swych działaniach chcieli naśladować bolszewików w Rosji. Agitację ułatwiała im katastrofalna sytuacja aprowizacyjna.