Rodzina Dietlów

Autor: Aleksandra Dylong

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 9 (2022)

Dietlowie – niemiecki ród przemysłowców, który przyczynił się do znacznego rozwoju gospodarczo-kulturowego w Sosnowcu na przełomie XIX/XX wieku. Dzięki staraniom Heinricha Dietla, przedstawiciela rodu, Sosnowiec otrzymał prawa miejskie w 1902 roku.

Dietlowie przybyli na tereny dzisiejszego miasta Sosnowiec (dzielnica Pogoń) w roku 1878 roku na zaproszenie cara rosyjskiego, pod którego panowaniem znajdował się ten obszar (zabór rosyjski). Okres działalności Dietlów w mieście można podzielić na dwa etapy – pierwszy związany z postacią Heinricha Dietla, głównego założyciela rodu linii sosnowieckiej, który łączy się z założeniem fabryki i rozwojem przemysłu, a także akcjami fundacyjnymi, zakończony jego śmiercią w 1911 roku. Drugi etap związany jest z działalnością synów Heinricha i trwał do momentu wyjazdu z Polski ostatniego przedstawiciela rodu ok.1948 roku. Skupiał się przede wszystkim na rozwoju i prowadzeniu rodzinnej firmy oraz rozwoju działalności o charakterze rolniczo-leśnym w Kluczach koło Olkusza.

Heinrich i Clara Dietel

Momentem przełomowym dla rozwoju Sosnowca w drugiej połowie XIX wieku było uruchomienie Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej i powstanie dworca kolejowego w Sosnowcu w 1859 roku. Dodatkowo tereny te obfite były w zasoby naturalne i tanią siłę robocza, które razem z dobrą komunikacją i polityką celną Cesarstwa Rosyjskiego, stwarzały dogodne warunki pod plany i inwestycje przemysłowe. Korzystne położenie na styku trzech zaborów (Trójkąt Trzech Cesarzy) i warunki gospodarczo-ekonomiczne Sosnowca spowodowały, że miasto to odgrywało znaczącą rolę w XIX/XX wieku w Polsce. Do miasta zaczęli ściągać zagraniczni przemysłowcy, a wraz z nimi nowi, liczni pracownicy, którzy z czasem zaczęli kształtować sosnowieckie społeczeństwo. Początku rodu Dietlów należy szukać na zachodzie – w Saksonii i Turyngii, skąd pochodził zarówno dziadek jak i ojciec założyciela sosnowieckiej linii rodu – Heinricha.

Heinrich Gottlob junior (Henryk) Dietel urodził się 15 marca 1839 roku w Greizu w Saksonii. Jego rodzicami byli Heinrich Gottlob Dietel i Zohanna Wilhelmina z domu Merbold. Był najstarszym dzieckiem i miał czterech braci: Franza (1841-1918), Gottloba (1844-1887), Gustava (1847-1896), Guido (1854-1913) oraz dwie siostry Annę (?-1902) i Marię (1845-1920). Ojciec Heinricha zajmował się przemysłem włókienniczym, a posiadając pewien fundusz od swojego ojca, w 1848 roku uruchomił przędzalnie wełny, z kolei w 1854 roku fabrykę w Cunesford w Saksonii. W 1868 roku powstała przędzalnia w Wilkau, która była jego największym przedsięwzięciem, zawierała nowoczesny sprzęt tzw. selfaktory, który znacznie usprawniał produkcję. Prężny rozwój działalności Dietlów pozwolił w 1872 roku na wybudowanie okazałej willi tuż obok fabryki. Ze względu na intensywny rozwój samego Wilkau, postanowiono tam przenieść całą produkcję, a fabrykę w Cunesford niedługo później zamknięto.

Heinrich w młodości zaczynał jako uczeń w zakładzie ślusarskim. W wolnych chwilach zajmował się muzyką, a konkretnie grą na skrzypcach, co często robił w tajemnicy przed rodzicami. Zajecie to uważane było przez jego matkę, za nieodpowiednie i z czasem zostało mu zakazane. W kolejnych latach Heinrich przebywał w Stanach Zjednoczonych, gdzie zdobywał niezbędną wiedzę i doświadczenie z zakresu przemysłu włókienniczego, ale także zapoznawał się z nowymi technologiami i sposobami produkcji. Gdy powrócił do Europy pracował w zakładach włókienniczych w Saksonii i w Bohmen w Czechach gdzie wydzierżawił przędzalnie. W 1877 roku rozpoczął studia w Wyższej Szkole Technicznej w Dreźnie. Nim opuścił Saksonię, założył jeszcze zakład w Lipsku, gdzie pracował na stanowisku pierwszego dyrektora technicznego. Tam też poznał i nawiązał współpracę z Georgiem Eduardem Jackobem, ojcem swojej przyszłej żony Clary.

Clara Julia (Klara) Jacob urodziła się 6 lipca 1857 roku w Cunersdorf niedaleko Wilkau jako najmłodsza z córek. Jej ojciec zajmował się przemysłem włókienniczym, dlatego gdy Clara miała zaledwie pół roku, rodzina przeniosła się do Bietigheim, ponieważ tam jej ojciec dostał posadę dyrektora przędzalni wełny czesankowej. Clara kształciła się w Reutlingen w wyższej szkole sióstr z pensjonatem, w której w późniejszy czasie znajdowała się znana szkoła przędzalnicza. Z Bietigheim rodzina znów przeniosła się do Saksonii, a konkretnie do Lipska i tam w wieku osiemnastu lat Clara poślubiła trzydziestodziewięcioletniego Heinricha, z którym miała później 5 synów. Ślub odbył się 11 czerwca 188 roku, a młoda para pierwsze dni swojego małżeństwa spędziła w domu Heinricha w Dreźnie przy Schorrdtrase, czekając na odpowiedz carską w sprawie budowy przędzalni w miejscowości Sosnowice (Sosnowiec).

Fabryka wełny czesankowej w Sosnowcu

Początkowo Heinrich kontaktował się w sprawie budowy fabryki z niemieckim Konsulatem Generalnym w Petersburgu, jednak zaraz po swoim ślubie para zdecydowała się na wyjazd do Sosnowic będących w zaborze rosyjskim. W ówczesnym Sosnowcu znajdował się jedynie niewielki budynek dworca przy obecnej ul. 3-ego maja i hotel Victoria naprzeciwko niego, stąd też para z początku postanowiła zatrzymać się w Katowicach znajdujących się po stronie niemieckiej. Zamieszkali w okolicy dworca i dużego kościoła katolickiego, w kamienicy naprzeciwko późniejszego hotelu Savoy. Po przyjeździe do Sosnowca rodzina mieszkała pewien czas na pierwszym piętrze w portierni zakładu.

Heinrich pochłonięty był planami budowy fabryki w Sosnowicach. Wybrał tę miejscowość z kilku względów, po pierwsze miejsce to leżało niedaleko granicy z jego ojczystym krajem, dodatkowo tereny te bogate były w złoża węgla oraz posiadały dostęp do rzeki (Przemsza). Po roku starań, w 1879 roku Heinrich Dietel uruchomił w obecnej dzielnicy Pogoń w Sosnowcu pierwszą na terenie Królestwa Polskiego, ale też i całym Cesarstwie Rosyjskim, przędzalnie wełny czesankowej oraz wybudował dla siebie i swojej rodziny dom, co pozwoliło przenieść się na stałe do Sosnowic. Wraz z rosnąca fortuną w latach 80. XIX wieku skromny dom zmienił się w neorenesansowy pałac będący obecnie jednym ważniejszych zabytków miasta. Dodatkowo powstało osiedle robotnicze dla ludzi zatrudnionych w fabryce.

Początkowo fabryka funkcjonowała jako filia fabryki Dietlów w Wilkau i zatrudniała zaledwie 80 robotników. Wytwarzane produkty były nie najlepszej jakości. Z czasem jednak firma zaczęła się rozwijać, zainwestowano w sprzęt i zaczęto zatrudniać większą ilość pracowników, co pozwoliło na odłączenie się od saksońskiej fabryki. Pracownicy, w większości wykwalifikowana kadra, pochodzili z Saksonii, jednak później szkolono również ludność z Sosnowca i miast sąsiednich, co pozwoliło na szybki wzrost liczb zatrudnionych. Produkty Dietla cieszyły się dużym uznaniem. Sprzęt użyty w fabryce również był sprowadzany z zagranicy np. kotły parowe sprowadzane były z Berlina, a maszyny przędzalnicze z Alzacji. Lokalizacja jego zakładu przy granicy z Niemcami i Austro-Węgrami, a także w pobliżu stacji kolejowej zapewniały idealne warunki pod eksport. Głównym rynkiem zbytu towarów Dietla stała się Rosja oraz Łódź (2/3 produkcji kierowano do Moskwy, 1/3 do Łodzi, Pabianic i okolic). Zakład szybko się rozwinął i rozbudował dzięki realizacji licznych zamówień i zapotrzebowania zaborców na mundury dla armii. W 1889 roku Heinrich Dietel znalazł się w czołówce największych producentów przemysłu wełnianego, a wartość jego produkcji szacuje się na 4.000.000 rubli. Około 1890 roku w fabryce działał już pełny cykl produkcji, a znajdowała się tu sortownia, pralnia, zgrzeblarnia przędzalnia, czesarnia, przygotowalnia i skręcalnia z ogółem 43 tys. Wrzecion. W 1890 roku zakład zatrudniał blisko 2 tys. ludzi, z czego połowę stanowiły kobiety. W latach 1900-1905 zakupiono cztery przędzarki obrączkowe, które były jeszcze bardziej nowoczesne. Przed wybuchem I wojny światowej planowano dalszą rozbudowę fabryki, dlatego też unowocześniono siłownie. Dodatkowo przedsiębiorstwo posiadało własną bocznice kolejową (600 m długości), a cały kompleks fabryczny posiadał centralne ogrzewanie oraz elektryczne oświetlenie.

Dla licznie przybywających pracowników ze Śląska i Niemiec powstała kolonia mieszkalna w okolicy fabryki oraz inne obiekty użyteczności publicznej. Wszystko zlokalizowane było przy jednej ulicy nazwanej na cześć Heinricha – Dietlowską (obecnie jest to ulica Żeromskiego) oraz w okolicy dworca kolejowego. Po jednej stronie ulicy Dietlowskiej stanęła fabryka wraz zabudowaniami gospodarczymi, kościołem ewangelickim i dalej Szkołą Realną, natomiast po drugiej stronie powstał park z pałacem i domy pracowników. Ulica ta nazywana była czasem martwą ulicą ponieważ z jednej strony odgradzał ją parkowy mur, a z drugiej potężna zabudowa fabryczna. Główną część zabudowy osiedla stanowiły tzn. schedy, czyli niskie budynki kryte przeszklonym dachem. Pośród całej zabudowy wyróżniał się pałac właścicieli fabryki, neogotycki budynek dyrekcji, kościół oraz budynek szkoły.

Dietel jako fabrykant, kupiec i posiadacz przędzalni wełny czesankowej należał do I gildii, a jego żona, która zajmowała się handlem wełną, należała do II gildii. Sama gildia była klasą podatkową, która obowiązywała w Królestwie Polskim od 1851 roku bogatych kupców. Powstała ona na wzór rosyjski, a o kategorii gildii decydowała klasa miejscowości w jakim znajdowało się przedsiębiorstwo oraz stan majątkowy. Dodatkowo Dietel był członkiem Towarzystwa Popierania Rosyjskiego Przemysłu i Handlu oraz Łódzkiego Komitetu Handlu i Przemysłu.

Działalność fundacyjna i charytatywna

Heinrich Dietel zasłużył się miastu nie tylko poprzez rozwój przemysł, ale także poprzez swoja działalność charytatywną i fundacyjną. Dietel jako ewangelik dbał o potrzeby religijne swoje i swoich pracowników będących tego samego wyznania. W 1880 roku wygospodarował pomieszczenie w fabryce na potrzeby nabożeństw, a później w miejscu skromnej kaplicy pojawił się kościół. W 1882 roku Dietel ufundował szkołę kantoratową (początkową szkołę ewangelicką) i to w niej później odbywały się nabożeństwa. Pomieszczenie to jednak okazało się zbyt małe by pomieścić wszystkich wiernych. W 1886 roku przeznaczył ewangelikom jedną z hal fabrycznych, a w 1888 roku ufundował jej rozbudowę, co pozwoliło na konsekrację kościoła jeszcze w tym samym roku. Ostateczny kształt świątynia przyjęła po przebudowie w 1910 roku i to wtedy odbyło się oficjalne poświęcenie nowego kościoła ewangelicko-augsburskiego w Sosnowcu.

Sosnowiec słynął z niezwykłej mozaiki kulturowej, a Dietel w swojej działalności fundacyjnej nie ograniczał jedynie do wiary ewangelickiej. Przemysłowiec wspomógł również finansowo budowę kościoła katolickiego pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, kościoła pw. Św. Tomasza na Pogoni oraz budowę dwóch cerkwi prawosławnych – Św. Wiery, Nadziei, Luby i ich matki Zofii oraz Św. Mikołaja.

Niezwykle istotną działalnością Dietla był rozwój szkolnictwa na terenie miasta. Sam jako osoba wykształcona zdawał sobie sprawę jak istotnym aspektem jest oświata i jej rozwój. Krótki czas po przybyciu do Sosnowca, bo już w 1879 roku Dietel założył szkołę przyfabryczną, gdzie kształcono przyszłych pracowników przędzalni. W 1882 roku powstała szkoła kantoratowa. Dzieci uczyły się tam religii, a także czytania i pisania w języku rosyjskim. W 1884 roku zorganizowano wystawę na której pokazano poczynania pisemne sosnowieckich uczniów. W 1889 roku Dietel ufundował powszechną szkołę Aleksandryjską (Aleksandrowską) – szkołę podstawową, której ukończenie umożliwiało pójście do gimnazjum. Początkowo do szkoły chodziły dzieci rosyjskie i niemieckie, jednak z czasem zaczęli przybywać również polscy uczniowie. Szkoła pierwotnie mieściła się w jednym z budynków przy (obecnej) ul. Żeromskiego, następnie przeniesiono ją na ul. 3 maja. W 1894 roku Dietel ufundował pierwszą szkołę średnia w Zagłębiu Dąbrowskim – Szkołę Realną co było największym edukacyjnym przedsięwzięciem. Była to odpowiedź na zapotrzebowanie wykształconego personelu z dziedziny handlu i przemysłu. Początkowo mieściła się ona w przystosowanym do jej potrzeb budynku fabrycznym przy ul.3 maja (tam gdzie szkoła Aleksandryjska). Został uruchomiony również specjalny pociąg dla uczniów z okolicy Sosnowca. Na uroczystość otwarcia szkoły 17 października 1894 roku przybyli: Aleksander Lwowicz były Kurator Warszawskiego Okręgu Szkolnego, fundator szkoły oraz liczni nauczyciele i uczniowie. Początkowo do szkoły chodziło 98 uczniów, a z końcem pierwszego roku szkolnego ich liczba wzrosła do 112. Dietel dodatkowo wspierał finansowo dzieci z uboższych rodzin i przeznaczał datki na ich kształcenie i utrzymanie. Stale rosnąca liczba uczniów i sam rozwój programu szkoły spowodował, że pojawiła się potrzeba wybudowania osobnego budynku na potrzeby jej funkcjonowania. Ogłoszono konkurs na projekt nowego budynku, który wygrał warszawski architekt. Wzniesienie nowego gmachu oraz wyposażenie go kosztowało Heinricha 200 tysięcy rubli.

Nowy okazały budynek szkoły powstał na Pogoni pomiędzy 1895 a 1898 roku według projektu Antoniego Jasieńczyka-Jabłońskiego w stylu neorenesansowym. Uroczyste otwarcie i przekazanie nowego budynku miało miejsce 21 listopada 1898 roku, a sama szkoła działała do 1915 roku. Szkoła Realna choć posiadała prawa rządowe, nadal pozostawała szkołą prywatną utrzymywana przez Dietlów. Prymat cara narzucał formę kształcenia bardzo ukierunkowaną na rusyfikację co spotkało się z niezadowoleniem uczniów. Wielokrotnie wznosili oni apele i nawoływali do obrony polskości oświaty. Jednak w Szkole Realnej było to dużo mniej widoczne niż w innych placówkach oświaty na terenie Królestwa Polskiego. W czasie I wojny światowej w budynku szkoły znajdowała się niemiecka administracja. Popularna dziś nazwa Staszic określająca budynek powstała w 1916 roku i związana była z działalnością Wyższej Szkoły Realnej im. Stanisława Staszica. W czasie II wojny światowej Niemcy ufundowali w tym miejscu własną szkołę techniczną. Po wojnie mieściło się tu liceum ogólnokształcące im. Stanisława Staszica, a od 1970 roku mieścił się tu Wydział Techniczny Uniwersytetu Śląskiego.

Zarówno Heinrich, jak i jego żona Clara, mocno zaangażowani byli w życie społeczne Sosnowca i często brali udział, ale też organizowali liczne akcje charytatywne. Heinrich wspierał Towarzystwo Pomocy dla Niezamożnych Uczniów Sosnowieckiej Szkoły Realnej, oraz był członkiem Zarządu Sosnowiecko-Sieleckiego Towarzystwa Pomocy dla Ubogich Chrześcijan. W swojej działalności charytatywnej pomagali nie tylko ubogim, ale także samotnym wdowom czy sierotom. Dietel pomagał również mniej zamożnym uczniom w rozpoczęciu edukacji za granicą. Heinrich od momentu przybycia do Sosnowca mocno zaangażował się w rozwój miasta. W 1902 roku udało się uzyskać prawa miejskie dla Sosnowca, a Heinrich z liczbą osiemnastu głosów został wybrany radnym pierwszej rady miejskiej. Należał też do komitetu, któremu udało się zebrać 200 tysięcy rubli na potrzeby rozbudowy miasta. Dietel był obecny w życiu miasta i często wspomagał finansowo projekty tj. budowa drogi czy sadzenie drzew przy swojej ulicy.

Życie rodzinne Dietlów

Heinrich Dietel ze swoja żoną Clarą miał pięcioro synów: Heinrich Georg (Henryk Jerzy jr. 19.07.1881-12.01.1953), Boris Eduard (Borys Edward 27.07.1883-18.01.1945), Alfrid Richard (Alfred Ryszard 19.04.1885-27.09.1958), Roman Jacob (Roman Jakub 4.10.1886-3.08.1954) i Władimir Gottlob (Bogusław Włodzimierz 1.04.1888-24.02.1963). Ważną rolę w życiu rodziny odgrywała Clara, która stanowiła nieodzowne wsparcie dla męża w realizacji jego planów. Dietlowie wychowywali swoich synów w duchu poszanowania innych osób, tolerancji i pracowitości. Synowie bardzo często bawili się wraz z dziećmi pracowników fabryki. Rodzina zatrudniała w swoim pałacu liczną służbę. Dietlowie utrzymywali dobre stosunki z władzami carskimi i często gościli w swoim pałacu ich przedstawicieli. O ważności kontaktów z władzami carskimi ale także o wysokiej pozycji gospodarczo-politycznej Dietlów świadczy choćby zaproszenie na koronację cara Mikołaja II do Moskwy. Przy tej okazji rodzina zwiedziła kilka rosyjskich miast. Sam Heinrich senior spotkał się z carem w 1901 roku, kiedy to Mikołaj II przebywał w pałacu w Skierniewicach.

Działalność synów Heinricha Dietla

Heinrich Dietel zmarł 24 czerwca 1911 roku mając 72 lata. Informację o jego śmierci podawały gazety warszawskie oraz regionalne, które przypominały o jego zasługach. Heinrich został pochowany w rodzinnym mauzoleum na cmentarzu ewangelickim w Sosnowcu.

Po śmierci fabrykanta w 1911 roku zakładem zarządzają jego synowie. Heinrich junior zaczął modernizację siłowni fabryki, gdzie wymieniono kotły i wstawiono nowe maszyny parowe. Pojawiły się również plany na dalszą rozbudowę fabryki, a projekt zlecono Rudolfowi von Biehlowi. Jednak czasy świetności przędzalni kończą się wraz z rozpoczęciem I wojny światowej. Z powodu warunków wojennych oraz braku niezbędnego surowca produkcja stanęła 11 września 1914 roku. W następnym roku fabryk zatrudniała zaledwie 212 pracowników (przed wojną 1200 robotników w tym 800 kobiet), którzy wykonywali prace niezwiązane z działalnością przędzalnia tj. praca w ogrodzie, parku czy nadzorowanie fabryki. Dietlowie zajęli się pomocą mieszkańcom Sosnowca m.in. organizowali pomoc żywnościową dla swoich pracowników oraz nie pobierali opłaty za mieszkania. Clara Dietel otworzyła darmową kuchnię dla robotników i ich rodzin, gdzie wydawano obiady. Działania te wspierała żona Heinricha juniora – Else. Kuchnię prowadzoną przez Dietlów wspomagał również inny sosnowiecki przemysłowiec- Wilhelm Schoen.

Losy pozostałych synów Heinricha Dietla były różne: Alfrid wstąpił do wojska, Władimir od 1915 roku przebywał w Szwajcarii, Boris prawdopodobnie przebywał w Kluczach. Ze względu na trudną sytuację, rodzina Dietlów zmuszona była w 1916 roku przekazać miastu szkołę aleksandryjską, którą dotąd utrzymywała. Nieczynna fabryka poniosła ogromne straty. Niemiecki okupant skonfiskował zapasy przędzy, czesanki i wełny. Dodatkowo pozbawiono fabrykę sprzętu technicznego. Po zakończeniu wojny i odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Dietlowie przyjęli obywatelstwo polskie. W 1920 roku zarejestrowano „Spółkę Akcyjną Przemysłu Włókienniczego H. Dietel” i wznowiono działalność zakładu, jednak produkował on już na znacznie mniejszą skalę. W czasie I wojny światowej dalej działała fabryka w Wilkau, która produkowała na potrzeby wojenne.

W okresie światowego kryzysu fabryka Dietlów zaczęła przynosić straty. W celu ratowania sytuacji zaciągnięto olbrzymi kredyt zastawiając pałac wraz z fabryką. Fabryka próbowała też ochronić się przed kryzysem, więc częściowo przestawiono się z produkcji na własny rachunek na produkcję zarobkową. W okresie międzywojennym zarządem przędzalni zajął się Władimir, który starał się wyprowadzić rodzinny biznes z pogłębiających się problemów. W 1930 roku zmarła Clara Dietel, co znacznie odbiło się na rodzinie. W tym czasie synowie Dietla seniora mocno uczestniczyli w życiu społecznym, wspierając różne akcje np. Heinrich junior należał do Komitetu Budowy Szpitala miejskiego, Władimir zasiadał w latach 30. XX wieku w Izbie Przemysłowo-Handlowej. Bracia byli również członkami Rady Miejskiej Sosnowca. Dietlowie stanęli także w 1938 roku w obronie cerkwi Św. Mikołaja.

W 1933 roku powstało drugie przedsiębiorstwo Dietlów zarządzane przez Romana Dietla pod nazwą „Tept” (Towrzystwo Eksploatacyjne Przemysłu Trykotażowego), gdzie produkowano wyroby pończosznicze. Zajmowało się także sprzedażą przędzy wełnianej. Produkty znane były w całym kraju dzięki swojej dobrej jakości. Dietlowie prowadzili również sklep detaliczny z włóczką i materiałami ubraniowymi. Po 1937 roku z oddziału zajmującego się sprzedażą stworzono „Towarzystwo Sprzedaży Pończoch H. Dietel”. Dietlowe prowadzili również „Ogrodnictwo H. Dietel”, które podlegało głównej spółce. Ta działalność również prowadzona była przez Romana.

W okresie międzywojennym Boris Dietel przeniósł się wraz ze swoją żoną Werą z domu Mauve do miejscowości Klucze. W momencie wybuchu II wojny światowej Dietlowie w Kluczach oraz w Sosnowcu działali na rzecz Polaków. Dostarczali żywność, organizowali środki komunikacji oraz zatrudniali ludzi w swoich fabrykach, co pozwoliłoby im uniknąć wywózki.

Po II wojnie rodzina opuściła Sosnowiec i pozostawiła zastawiony majątek, a ich dobra przeszły pod Skarb Państwa. Włodzimierz jako jedyny pozostał w mieście, jednak niedługo później został aresztowany i wywieziony do radzieckiego obozu w okolicy Doniecka. Powrócił do miasta po dziewięciu miesiącach, został zrehabilitowany, jednak w 1948 roku ostatecznie wyjechał z Polski. Opuszczony przez rodzinę pałac powoli niszczał, a fabryka została przejęta przez państwo i od 1968 roku funkcjonowała pod nazwą Sosnowiecka Przędzalnia Czesankowa „Politex” (działająca do 1993 roku).

Bibliografia

1. Bukko A., Henryk Dietel (1839-1911), „Kalendarz Ewangelicki 1976”.
2. Dylong A., Sosnowieckie cerkwie [w:] Encyklopedia Województwa Śląskiego, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, T. VI, Katowice, 2019.
3. Jermułowicz S., Henryk Dietel, „Rocznik Sosnowiecki i Kalendarz na rok 1899”
4. Kantor-Mirski M., Z przeszłości Zagłębia Dąbrowskiego i okolicy, tom 1-2, Sosnowiec, 1931-1932.
5. Klucz do wspomnień, Pismo społeczno-kulturalne koła literackiego „Strofy” działającego przy Gminnej Bibliotece Publicznej w Kluczach, Nr 7, czerwiec 2013.
6. Kontny I., Owczarek J., Zabytkowa architektura i sztuka miasta Sosnowiec [w:] sosnowiec. Obraz miasta i jego dzieje, T. II, Sosnowiec, 2016.
7. Mika A., Dzieje rodu Dietlów z Sosnowca, Sosnowiec, 2007.
8. Mika A., Życie i działalność Dietlów 1878-1945. Miejsce rodu w historii Sosnowca i kraju [w:] Zagłębiowskie rody. Materiały VI Sesji Zagłębiowskiej, Sosnowiec, 2007.
9. Nadolski P., Rody przemysłowców w dziejach terenów współczesnego Sosnowca [w:] Sosnowiec. Obraz miasta i jego dzieje, T. I, pod .red. Antoniego Barciaka, Sosnowiec, 2016.
10. Owczarek J., Gmach Sosnowieckiej Szkoły Realnej, „Rocznik Sosnowiecki 1995”.
11. Przemysłowo-handlowy Kurier Sosnowiecki, No 37, Sosnowiec 8 (21) września 1901.
12. Przemysłowo-handlowy Kurier Sosnowiecki, No 39., Sosnowiec 22 września (5 października) 1901.
13. Sobalski F., Narodziny miasta [w:] Sosnowiec. 100 lat dziejów miasta, pod.red. J.Walczaka, Sosnowiec, 2002.
14. Studencki Z., Henryk Dietel (1839-1911). Pionier sosnowieckiego przemysłu, Muzeum w Sosnowcu, Sosnowiec, 2009.
15. Wspomnienia Henryka juniora [w:] A. Mika, Dzieje rodu Dietlów z Sosnowca, Sosnowiec, 2007.

Źródła on-line

historia luteranie Rodzina Dietlów Eduś

Zobacz też

Sosnowieckie cerkwie

Sosnowieckie pałace