Śląsk pruski

Autor: dr Jakub Grudiewski

Śląsk pruski – kraina historyczno-geograficzna, obejmująca część ziem historycznego Śląska, które znalazły się w granicach Prus po pierwszej wojnie śląskiej (1740-1742).

Granice Śląska pruskiego oraz warunki geograficzne

Mapa śląsk 1905

Centralną osią Śląska pruskiego był górny i środkowy bieg rzeki Odry (długości ponad 500 km), która przecina Śląsk od północnego zachodu w kierunku południowowschodnim. Od południa granicą były Sudety dzielące się na pasma Gór Izerskich, Karkonoszy, Gór Wałbrzyskich, Gór Sowich, Gór Złotych uwzględniając należące do terenu historycznych Czech (Böhmen) Hrabstwo Kłodzkie, w skład którego wchodziła Ziemia Kłodzka z pasmem Wysokiego Jesionika dochodząc do skrawków Czech, Moraw i Śląska Austriackiego. Na południowowschodniej granicy Śląsk pruski sięgał po górny bieg rzeki Wisły, która oddzielała Śląsk pruski od Śląska austriackiego i Galicji. Od wschodu graniczył Przemszą i Brynicą z terenami należącymi najpierw do I Rzeczypospolitej, a następnie do Królestwa Polskiego. Już po pokoju w Tylży kończącym wojnę Prus z IV koalicją antynapoleońską na podstawie odrębnego traktatu granicznego zawartego 10 listopada 1807 roku pomiędzy Prusami a Księstwem Warszawskim został do tego ostatniego przyłączony tzw. Nowy Śląsk (Neuschlesien) przyłączony do Prus po trzecim rozbiorze Polski (1795). Na terytorium to składały się dwa powiaty: siewierski i pilecki z miastami Będzin, Lelów i Sławków. Po kongresie wiedeńskim (1815) przyłączono do Prus część ziem historycznych Łużyc, które to ziemie wcześniej należały do pokonanej w wojnach napoleońskich Saksonii. Wtedy to przyłączono do Śląska (rejencja legnicka) trzy powiaty łużyckie: zgorzelecki, lubański i rozborski (rothenburski). W 1825 roku zaś włączono do prowincji śląskiej dodatkowo czwarty powiat: wojerecki (Hoyerswerda).

Po 1815 roku dokonano również niewielkiej korekty dotyczącej północnej części prowincji śląskiej. Do rejencji frankfurckiej (Frankfurt nad Odrą) należącej do prowincji brandenburskiej przyłączono istniejącą dotychczas eksklawę śląską – Świebodzin wraz ze swoim powiatem. Ponadto dokonano wówczas niewielkich korekt granicznych pomiędzy Śląskiem a Brandenburgią: do powiatu zielonogórskiego (Grünberg) dołączono Czerwieńsk (Rothenburg an der Oder) i dwie sąsiednie wsie, natomiast w drugą stronę przyłączono pięć wiosek.

W nowych granicach, które zasadniczo nie zmieniły się do końca I wojny światowej, terytorium prowincji śląskiej liczyło 40 300 km2, natomiast w 1805 roku, przed wojną z Napoleonem, 49 540 km2, przy czym przed 1795 rokiem Śląsk liczył tylko 37 280 km2 .

Na północnym zachodzie granicą Śląska pruskiego były tereny Księstwa Krośnieńskiego (Herzogtum Crossen) wraz z eksklawą w Świebodzinie. Na Zachodzie granicę z Łużycami stanowiła Odra wraz z jej dopływami: Bobrem i Kwisą.

W XIX wieku wraz z pozostałymi częściami Prus został on włączony do struktur Cesarstwa Niemieckiego (1871-1918). Po upadku monarchii w Prusach w 1918 roku pruska część Śląska znalazła się w granicach Republiki Weimarskiej (Rzeszy Niemieckiej). W wyniku zmian terytorialnych po przegranej Niemiec w I wojnie światowej część terenów pruskiego Śląska znalazła się w granicach państw ościennych: w Czechosłowacji południowa część powiatu raciborskiego, tzw. Kraik Hulczyński, natomiast w granicach Rzeczpospolitej Polskiej wschodnia część Górnego Śląska (powiat pszczyński, katowicki, część powiatu bytomskiego, gliwickiego, lublinieckiego, raciborskiego, rybnickiego, tarnogórskiego, zabrskiego). Po upadku Rzeszy Niemieckiej w 1945 roku cały teren pruskiego Śląska za wyjątkiem jego najdalej na zachód wysuniętej części (historycznych Dolnych Łużyc włączonych w 1815 roku do Śląska pruskiego) oraz Kraiku Hulczyńskiego znalazł się w granicach państwa polskiego.

Na tereny te duży wpływ miały przekształcenia związane z działalnością człowieka, które zależały w głównej mierze od jakości ziemi. Na Równinie Śląskiej występowały czarnoziemy oraz gleby gliniaste, które doprowadziły do rozwinięcia gospodarki rolnej w okolicach zarówno lewobrzeżnych, jak i części prawobrzeżnych dopływów Odry. Po prawej stronie Odry obecne były również mniej wydajne gleby piaszczyste, które występowały również licznie na terenie Łużyc. Występowanie surowców mineralnych, takich jak węgiel kamienny, ruda żelaza i ruda galmanu spowodowało w XVIII i XIX wieku przesunięcie przemysłu na Śląsku pruskim na tereny wschodniej jego części, co w oczywisty sposób zmieniło warunki naturalne tej części Śląska.

Podział Śląska pruskiego na Dolny i Górny Śląsk nie wynikał z warunków naturalnych i po raz pierwszy pojawił się w źródłach historycznych dopiero w XV wieku. Granica pomiędzy obiema częściami Śląska była sprawą dyskusyjną już w XVIII wieku, przyjmuje się, że do Górnego Śląska należało księstwo opolskie, księstwo raciborskie oraz państwa stanowe: bytomskie i pszczyńskie, jak również należące do Śląska Austriackiego księstwa: opawskie, karniowskie i cieszyńskie. Księstwo nysko-grodkowskie oraz ziębickie były w XVIII wieku czasami zaliczane również do Górnego Śląska, co świadczy o braku istnienia stałej granicy. Dopiero po nadaniu nowego kształtu administracyjnego i utworzeniu prowincji śląskiej na początku XIX wieku ustalono dokładną granicę pomiędzy Śląskiem Dolnym a Śląskiem Górnym.

Rola Hohenzollernów na Śląsku w XVI wieku i ich pretensje do Śląska. Zdobycie Śląska przez wojska Fryderyka II. Trzy wojny śląskie

Prowincja śląska 1890

Młody król Prus Fryderyk II zobaczył w śmierci cesarza Karola VI (20 października 1741 roku) dobrą okazję do tego, aby rozszerzyć obszar swojego państwa o Śląsk. Sprzyjał temu fakt, iż Bawaria i Saksonia nie uznały sankcji pragmatycznej z 1724 roku, która sankcjonowałaby objęcie tronu po śmierci Karola VI przez jego córkę. Z tego powodu wybuchła w lipcu 1741 roku wojna o sukcesję austriacką.

Wojska pruskie zajęły tymczasem Śląsk. Fryderyk II zgłaszając swoje pretensje do Śląska, powoływał się na dziedzictwo wywłaszczonego po 1621 roku margrabiego Jana Grzegorza, który władał w Karniowie, Chałupkach i Bytomiu oraz na umowę pomiędzy Hohenzollernami a Piastami z 1537 roku, która dotyczyła dziedziczenia przez tych pierwszych w księstwach: legnickim, brzeskim i wołowskim.

Wojska Fryderyka II przybyły na teren prowincji śląskiej 16 grudnia 1740 roku i do połowy marca 1741 roku zajęły obszar całego Śląska. Wojska hrabiego Neipperga zostały pokonane 10 kwietnia 1741 roku pod Małujowicami (Mollwitz). Zagrożona przystąpieniem do wojny o koronę austriacką przez Bawarię, Francję i Saksonię Austria zmuszona była do tajnych rokowań z Fryderykiem (przy pośrednictwie Anglii) w Przydrożu Małym (Klein Schnellendorf, 9 października 1741 roku). Po ponownym rozpoczęciu działań wojennych przez Fryderyka Maria Teresa została zmuszona do podpisania preliminariów pokojowych we Wrocławiu 11 czerwca 1742 roku, w których zrzekała się prawie całego Śląska (za wyjątkiem drobnych części nyskiego księstwa biskupiego i księstwo opawsko-karniowskiego oraz cieszyńskiego), jak również hrabstwa kłodzkiego raz drobnych części Moraw. Postanowienia te zostały potwierdzone w pokoju zawartym w Berlinie 28 lipca 1742 roku.

Wojna o sukcesję austriacką trwała tymczasem dalej. W styczniu 1742 roku cesarzem Karolem VII został wybrany Karl Albrecht bawarski. W momencie, gdy sytuacja dla Marii Teresy zmieniła się na bardziej korzystną, Prusy z obawy przed ponownym zajęciem terenu Śląska przez Marię Teresę zaatakowały jej państwo, w wyniku czego wybuchła druga wojna śląska (1744). Fryderyk II nie odnosił początkowo sukcesów, kontrofensywa austriacka sięgnęła Górnego Śląska i hrabstwa kłodzkiego. Jednak poprzez zwycięstwa pod Dobromierzem (4 czerwca 1745) oraz pod Kesseldorf w Saksonii Prusy mogły doprowadzić do pokoju kończącego wojnę, który został podpisany w Dreźnie 25 grudnia 1745 roku.

Trzecia wojna śląska wybuchła po jedenastu latach, w 1756 roku. O Śląsk walczyły z jednej strony wojska pruskie, z drugiej zaś połączone siły austriacko-sasko-rosyjskie. Wojska pruskie walczyły w niej ze zmiennym szczęściem: po porażce pod Kolinem w Czechach (18 czerwca 1757 roku) i Wrocławiem (24 listopada 1757 roku) wygrały bitwę pod Lutynią (5 grudnia 1757 roku). W 1758 roku najpierw Austriacy zajęli teren Śląska, by następnie w końcówce tego roku stał się on na powrót pruski. W 1759 roku po porażce Prus pod Kunowicami (12 sierpnia 1759 roku) Śląsk został zajęty przez Rosjan i Austriaków. Podobna sytuacja była w 1760 roku, do momentu, gdy Prusacy zwyciężyli pod Legnicą (15 sierpnia 1760 roku). W następnym roku Fryderyk II musiał ponownie bronić Śląska przed wojskami austriackimi i rosyjskimi. Zmiana władcy na tronie rosyjskim w styczniu 1762 roku spowodowała, że Prusy znalazły wyjście z tej trudnej sytuacji. Nowy car, Piotr III przeszedł na stronę Fryderyka II i chociaż został on szybko usunięty (9 lipca 1762 roku), to obecność wojsk rosyjskich po stronie pruskiej doprowadziła do zwycięstwa pod Burkatowem (21 lipca 1762 roku) oraz odparcia odsieczy austriackiej pod Dzierżoniowem (16 sierpnia 1762 roku). 15 lutego 1763 roku zawarto w Hubertusburgu pokój kończący tę wojnę. Potwierdzał on stan z 1742 oraz 1745 roku. Prawie cały Śląsk pozostał w rękach Prus.

Administracja na Śląsku w XVIII i XIX wieku

Friedrich Theodor von Merckel

Prusy jeszcze przed zakończeniem pierwszej wojny śląskiej rozpoczęły tworzenie własnego systemu administracyjnego na Śląsku. Na jej czele stanął minister Śląska, który podlegał bezpośrednio królowi. Prerogatywy dotyczące finansów oraz gospodarki zostały scedowane na dwie kamery wojny i domen (w Głogowie i we Wrocławiu). Podlegało im 48 nowo utworzonych powiatów, zaś finansowa kontrola nad miastami powierzona została departamentom wojenno-podatkowym kamer. Towary przywożone do miast lub w nich produkowane obłożone zostały nowym podatkiem nazywanym akcyzą. Małe miasteczka jednakże nie były zobligowane płacić tego podatku (były to tzw. miasta nie akcyzowe), lecz płaciły podobnie jak wsie inny podatek zwany kontrybucją oraz podlegały podobnie jak te ostatnie władzy landratów. W XVIII wieku 31 z 160 miast Śląska pruskiego utraciło prawa miejskie i stało się na powrót osadami targowymi (Marktflecken).

Sądownictwo jako jedyna dziedzina życia publicznego została podporządkowana „zwykłemu” ministrowi należącemu do pruskiego rządu. Nowymi sądowymi instancjami odwoławczymi były tzw. rejencje („Oberamtsregierungen”) we Wrocławiu, Głogowie, a od 1744 roku w Opolu (od 1756 roku przeniesiona do Brzegu). Niższym instancjami sądowymi były stare sądy książęce, państw stanowych i magistratów. Panowie feudalni zatrzymywali również prawo do nadzoru nad kościołami i sprawami policyjnymi na podległym sobie terenie. Pozostałe przywileje stanowe zostały zawieszone, między innymi prawo do korzystania z pobieranych podatków.

Żywotnym interesem króla Prus było zapewnienie jego państwu obok uregulowania kwestii napływu pieniędzy do skarbca państwowego również zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego Śląskowi. W tym celu stale miał w nim stacjonować garnizon w sile 35 tysięcy ludzi, co stanowiło dziesięć razy większą liczbę niż w czasach austriackich. W celu zapewnienia napływu rekrutów rozciągnięto na Śląsk pruski system kantonalny: odtąd każdy kanton musiał wystawiać określoną liczbę rekrutów. Spod regulacji tej zostały wyjęte niektóre obszary, takie jak miasto Wrocław oraz powiaty górskie, takie jak Bolesławiec, Lwówek Śląski, Jelenia Góra, Jawor, Kamienna Góra i Świdnica, z uwagi na istotne znaczenie tkactwa dla rozwoju gospodarczego Śląska. Ponieważ liczba koszar nie Śląsku nie mogła wystarczyć dla takiej liczby żołnierzy, musieli oni być zakwaterowywani w prywatnych mieszkaniach. Rozbudowano również istniejące na terenie pruskiego Śląska twierdze, a także wybudowano jedną nową (w Srebrnej Górze).

Struktura społeczna, narodowościowa i konfesyjna

Hrabia Robert von Zedlitz-Trützschler

Do okresu gwałtownej industrializacji w XIX wieku Śląsk pruski był regionem, gdzie dominowało rolnictwo i ludność wiejska. Silna tutaj była zwłaszcza rola szlachty. Okres przynależności Śląska do Prus to czas przeprowadzania się wielu rodów szlacheckich pochodzących z innych wschodnich prowincji pruskich (Pomorza, Prus Wschodnich i Zachodnich, Wielkopolski i Brandenburgii). W ich rękach następowała koncentracja własności ziemskiej.

Miasta (dzielące się na tzw. akcyzowe i nieakcyzowe) rozwijały się w XVIII wieku, a na początku XIX wieku w związku z reformami Steina-Hardenberga i przygotowywaną przez barona Karla vom Steina ustawą o miastach z 1808 roku ich funkcjonowanie zostało uporządkowane poprzez zagwarantowanie miastom samorządu w postaci rady miejskiej.

Ludność chłopska stanowiła dominującą liczebnie część społeczeństwa pruskiego Śląska. Była ona w XVIII wieku przywiązana do ziemi. Zmianę jej położenia przyniósł tzw. Edykt październikowy z 1807 roku nadający chłopom wolność osobistą i prawo opuszczania wsi. Zapoczątkował on również proces nadawania chłopom ziemi na własność, co jednak przeciągnęło się w czasie aż do drugiej połowy XIX wieku.

Liczba ludności Śląska pruskiego w latach 1748-1805. Źródło: O. Behre, Geschichte der Statistik in Brandenburg-Preußen bis zur Gründung des Königlichen Statistischen Bureaus, Berlin 1905, s. 458.

Rok	Liczba ludności	Rok	Liczba ludności	Rok	Liczba ludności
1748	1135801	1776	1389285	1792	1757903
1754	1155717	1777	1403617	1793	1753802
1756	1162355	1778	1393155	1794	1753509
1763	1116267	1779	1394188	1795	1757707
1764	1111961	1780	1410141	1796	1732417
1765	1133750	1781	1420181	1797	1859586
1766	1183996	1782	1420259	1798	1882242
1767	1259648	1783	1439219	1799	1884822
1768	1265713	1784	1457388	1800	1896816
1769	1314681	1785	1469312	1801	1912007
1770	1327678	1786	1478491	1802	1947563
1771	1334818	1787	1716074	1803	1973473
1772	1340175	1788	1739368	1804	1998643
1773	1338510	1789	1758452	1805	2015559
1774	1345877	1790	1731169	-	-
1775	1372754	1791	1747065	-	-

Dziewiętnasty wiek to okres zmian społecznych związanych z intensywnym rozwojem przemysłu oraz, będącym jego skutkiem, rozwojem ośrodków miejskich zwłaszcza w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym (OberschlesischesIndustriebezirk). Powodowało to liczebny wzrost warstwy społecznej robotników przemysłowych, do której to grupy społecznej przechodziło wiele osób mieszkających dotychczas na wsi (było to zjawisko tzw. Landfluchtu). Jednocześnie zaś mamy do czynienia z emigracją mieszkańców Śląska pruskiego na zachód Niemiec oraz do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej (z Górnego Śląska między innymi do Teksasu). Po podziale Górnego Śląska w 1922 roku z kolei nastąpiły przesiedlenia ludności zaangażowanej po obu stronach konfliktu na teren niemieckiego i polskiego Śląska. Po zakończeniu zaś II wojny światowej, jak to zostało już wspomniane, doszło do wysiedlenia większości ludności autochtonicznej Śląska pruskiego (niemieckiego), co miało związek z weryfikacją zamieszkałej tam ludności.

Mieszkańcy Śląska pruskiego nie byli jednorodni pod względem używanego języka oraz (w okresie gdy to pojęcie zostało wykształcone) narodowości. Znaczna część autochtonicznej ludności posługiwała się słowiańskim dialektem będącym mieszaniną języka polskiego, czeskiego i niemieckiego. Dialekt ten w poprzednich stuleciach obecny był zarówno na Górnym Śląsku jak i na części Śląska Dolnego, jednak z powodu silniejszej pozycji ekonomicznej oraz oparcia w silnym kręgu kulturowym następowała powolna asymilacja części mieszkańców Śląska do języka i kultury niemieckiej. W XVIII, XIX i XX wieku mamy do czynienia z procesem zmniejszania się terenu, na którym obecny był dialekt słowiański, od terenu głównego występowania zwany dialektem górnośląskim. Ten ostatni silniejszy był po prawej stronie Odry. Od średniowiecza występował proces kolonizacji Śląska przez osadników sprowadzanych z głębi Niemiec. W wieku XVIII miała miejsce kolejna fala kolonizacji Śląska przez Niemców (tzw. Kolonizacja fryderycjańska). Do XX wieku istniały na Śląsku pruskim enklawy zamieszkiwane przez potomków kolonizatorów fryderycjańskich (między innymi Schönwald koło Gliwic). Na Śląsku pruskim zamieszkiwała również ludność posługująca się językiem łużyckim (w jego zachodniej części) oraz czeskim (głównie w południowej części powiatu raciborskiego). Konflikty językowe wzmogły się w drugiej połowie XIX wieku, zwłaszcza w okresie, gdy premierem Prus był Otto von Bismarck (od 1862 roku). Wygrane przez Prusy konflikty z Danią, Austrią i Francją spowodowały wzrost nastrojów nacjonalistycznych wśród społeczeństwa pruskiego (później niemieckiego). W 1870 doszło do wybuchu konfliktu państwa pruskiego z Kościołem katolickim (tzw. Kulturkampf), który doprowadził w konsekwencji na pruskim Śląsku do nasilenia się konfliktów narodowościowych. Według szacunków w 1815 roku na Śląsku mieszkało około 2 207 000 ludzi, w 1830 roku zaś 2 636 000. Pierwszy spis powszechny z 1840 roku mówił o 2 859 000 ludzi, a spis z 1849 roku 3 062 000 ludzi.

Najmniejszą rejencją pod względem liczby ludności w XIX wieku była rejencja legnicka. Do 1840 roku w rejencji tej mieszkało więcej osób niż w rejencji opolskiej, jednak w 1849 roku było to tylko 30,2% ogólnej liczby mieszkańców, a do połowy lat 90. XIX wieku najludniejszą rejencją w prowincji śląskiej była rejencja wrocławska. W 1895 roku jednak została wyprzedzona pod względem ilości mieszkańców przez rejencję opolską (37,1% i 38,7% ogólnej liczby mieszkańców prowincji).

Liczba mieszkańców prowincji śląskiej w XIX i na początku XX wieku. Źródło:H. Neubach, Die Verwaltung Schlesiens zwischen 1848 und 1945, [w:] Verwaltungsgeschichte Ostdeutschlands 1815-1918. Organisation – Aufgaben – Leistungen der Verwaltung, hrsg. von G. Heinrich, F.-W. Henning, K.G.A. Jeserich, Stuttgart-Berlin-Köln 1993, s. 887-890.

Rok/Rejencja	Legnicka	Wrocławska	Opolska	Prowincja śląska
1849	924243	1174679	965912	3064834
1871	983020	1414584	1309563	3707167
1890	1047405	1599322	1577731	4224458
1900	1102992	1697719	1868146	4668857
1910	1176583	1841398	2207981	5225962

Pod względem konfesyjnym Śląsk pruski również nie był jednolity. Jego zachodnia i południowa część zdominowana była przez ludność wyznania ewangelickiego, na historycznym Górnym Śląsku dominowało zaś wyznanie katolickie. Zauważyć należy, że wyznanie tylko częściowo pokrywało się z podziałem narodowościowym. Ewangelicy byli szczególnie silnie obecni w ośrodkach miejskich. Stosunkowo niewielki odsetek ludności Śląska pruskiego stanowiła ludność żydowska.

Król Prus Fryderyk II spowodował zlikwidowanie ograniczeń religijnych, jakie istniały względem ewangelików. Jeszcze podczas pierwszej wojny śląskiej wiele gmin ewangelickich otrzymało prawo do budowy własnych domów modlitwy oraz do zatrudnienia kaznodziejów. Do 1752 roku powstało 164 tymczasowych świątyń ewangelickich. Względem katolików polityka króla opierała się na dążeniu do podporządkowania go władzy państwowej. Dążono tym samym do zniesienia autonomii Kościoła katolickiego oraz jego powiązań z krajami habsburskimi, zwłaszcza pod względem zakonnym. Doprowadzało to do ostrych sporów pomiędzy królem a biskupem wrocławskim. Fryderyk II cenił sobie działalność Kościoła na niwie szkolnictwa. Gdy papież w 1773 roku rozwiązał zakon jezuitów, Fryderyk II zatrudnił byłych zakonników do pracy w „Królewskim Instytucie Szkolnym” („KöniglicherSchul-Institut”) i powierzył im kierowanie gimnazjami. Polepszenie sytuacji w szkolnictwie nastąpiło z utworzeniem seminarium nauczycielskiego we Wrocławiu w 1767 roku. Nauczyciele ewangeliccy zaś kształcili się od 1765 roku w Bolesławcu oraz od 1768 roku również we Wrocławiu.

Bibliografia

1. Acta Borussica. Denkmäler der Preußischen Staatsverwaltung im 18. Jahrhundert. Herausgegeben von der Königlichen Akademie der Wissenschaften. Behördenorganisation und allgemeine Staatsverwaltung. Sechster Band, Berlin 1901.
2. Behre O., Geschichte der Statistik in Brandenburg-Preußen bis zur Gründung des Königlichen Statistischen Bureaus, Berlin 1905.
3. Die preußischen Oberpräsidenten 1815-1945, red. K. Schwabe, Boppard am Rhein 1985.
4. Forschungen zur Brandenburgischen und Preußischen Geschichte. Neue Folge der „Märktschen Forschungen“ ges Vereins für Geschichte der Mark Brandenburg. In Verbindung mit Fr. Holtze und G. Schmoller herausgegeben von Otto Hintze. Zwanzigster Band, Leipzig 1907.
5. Franke I., „Die militärische Eingliederung Schlesiens in den Preußischen Staat seit dem Jahre 1741, „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universiät zu Breslau“ 9 (1964), s. 106-140.
6. Gehrke R., Landtag und Öffentlichkeit. Provinzialständischer Parlamentarismus in Schlesien 1825-1845. Neue Forschungen zur schlesischen Geschichte, Köln-Weimar-Wien 2009.
7. Geschichte und Thaten der Allerdurchlauchtigsten und Großmächtigsten Fürstin und Frau Maria Theresia jetztregierenden Königin in Hungarn und Böheim, t. 1, b.m.w. 1743.
8. Grundriss zur deutschen Verwaltungsgeschichte, Bd. 4, hrsg. von W. Hubatsch, bearbeitet von D. Stuettgen, Marburg 1976.
9. Grünhagen C., AusHoyms Berichten von der schlesischen Grenze in den Jahren 1787-1791 und 1795, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens“ 34 (1900), s. 325‒338.
10. Grünhagen C., Biographie Hoyms, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens ” 46 (1912), s. 66‒89.
11. Grünhagen C., Schlesien im Jahre 1797. Bericht des Ministers Grafen Hoym, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens“ 33 (1899), s. 355‒368.\
12. Grünhagen C., Schlesien unter Friedrich dem Großen. Band 1: 1740-1756 Band 2: 1756-1786, Breslau 1890, 1892.
13. Henning H., Der Zustand der schlesischen Festungen im Jahre 1756 und ihre Bedeutung für die Frage des Ursprungs des Siebenjährigen Krieges, Jena 1899.
14. Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.
15. Historia Śląska Tom I do 1763, Część III od końca XVI wieku do 1763 roku, red. K. Maleczyński, Wrocław-Warszawa-Kraków 1963.
16. Historia Śląska Tom II 1763-1850, Część I 1763-1807, red. W. Długoborski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966.
17. Historia Śląska Tom II 1763-1850, Część II 1807-1850, red. S. Michalkiewicz, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970.
18. Historia Śląska. Tom III 1850-1918 Część I 1850-1890, red. S. Michalkiewicz, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976.
19. Historia Śląska. Tom III 1850-1918 Część I 1850-1890, red. S. Michalkiewicz, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976.
20. Historia Śląska. Tom III 1850-1918 Część II 1891-1918, red. S. Michalkiewicz, Wrocław 1985.
21. Verwaltungsgeschichte Ostdeutschland. Organisation-Aufgaben-Leistungen der Verwaltung, Stuttgart-Berlin-Köln 1992.
22. Ziekursch J., Das Ergebnis der friderizianischen Städteverwaltung und die Städteordnung Steins, Jena 1908.
23. Ziekursch J., Hundert Jahre schlesischer Agrargeschichte. Vom Hubertusburger Frieden bis zum Abschluss der Bauernbefreiung, Breslau 1927.

Źródła on-line

Schlesische Provinzialblätter

Sammlung aller in dem souverainenHerzogthum Schlesien und der demselben incorporirten Grafschaft Glatz in Finanz-, Policey-Sachen etc. ergangenen und publicirten Ordnungen, Edicte, Mandate, Rescripte etc. welche währender Zeit der glorwürdigsten Regierung Friedrichs II. Königs von Preußen als souverainen Obristen Herzogs von Schlesien herausgekommen sind, Breslau 1759-1790.

Neue Sammlung aller in dem souverainen Herzogthum Schlesien und der demselben incorporirten Grafschaft Glatz in Finanz-, Policey-Sachen etc. ergangenen und publicirten Verordnungen, Edicte, Mandate, Rescripte etc. welche währender Zeit der glorwürdigsten Regierung Friedrich Wilhelms II(I). König von Preußen als souverainen Obersten Herzogs von Schlesien herausgekommen sin,. Breslau: 1792–1824.

Handbuch der Provinz Schlesien

verwaltungsgeschichte.de