Druga wojna światowa

[[Kategoria:]] Autor: dr Mirosław Węcki

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

W okresie II wojny światowej obszar polskiej części Górnego Śląska (województwo śląskie) został anektowany przez III Rzeszę, wchodząc w skład utworzonej w 1939 roku rejencji katowickiej (Regierungzbezirk Kattowitz). W 1941 roku rejencja katowicka utworzyła wraz z rejencją opolską, prowincję górnośląską (Provinz Oberschlesien).

Wrzesień 1939 roku

Siły stron

Podczas niemieckiej agresji na Polskę we wrześniu 1939 roku za obronę województwa śląskiego odpowiadała polska Armia „Kraków” (dow. gen. bryg. Antoni Szylling), na którą składały się m.in. następujące jednostki: 6. Dywizja Piechoty (dow. gen. bryg. Bernard Mond), 7. Dywizja Piechoty (dow. gen. bryg. Janusz Gąsiorowski), górnośląska 23. Dywizja Piechoty (dow. płk. dypl. Władysław Powierza), 55. Rezerwowa Dywizja Piechoty (dow. płk. Stanisław Kalabiński), 21. Dywizja Piechoty Górskiej (dow. gen. bryg. Józef Kustroń), 1 Brygada Górska (dow. płk. dypl. Janusz Gładyk), Krakowska Brygada Kawalerii (gen. bryg. Zygmunt Piasecki) oraz 10. Brygada Kawalerii (dow. płk. dypl. Stanisław Maczek). Północnej flanki Armii „Kraków”, w rejonie Częstochowy, broniły 7. DP oraz Krakowska BK. Kluczową rolę w obronie polskiego Górnego Śląska miała odegrać Grupa Operacyjna „Śląsk” gen. bryg. Jana Jagmina-Sadowskiego złożona z 23. DP i 55. Rezerwowej DP. Dywizje te zostały umieszczone na flankach pasa umocnień Obszaru Warownego „Śląsk” (dow. płk. Wacław Klaczyński) bezpośrednio osłaniającego Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP). Południowej części województwa broniła Grupa Operacyjna „Bielsko” (dow. gen. bryg. Mieczysław Boruta-Spiechowicz) złożona m.in. z 6. DP (w rejonie Pszczyny) oraz 21. DPG (w rejonie Bielska). Regularne siły polskie były wspierane przez liczne formacje pomocnicze m.in. przez uzbrojone oddziały wystawione przez Związek Powstańców Śląskich oraz Związek Harcerstwa Polskiego.

Zadanie przełamania polskiej obrony na Górnym Śląsku dowództwo Wehrmachtu powierzyło 14. Armii (dow. gen. płk. Wilhelm List) oraz uderzającej w kierunku Częstochowy 10. Armii (dow. gen. art. Walter von Reichenau), wchodzących w skład Grupy Armii Południe (dow. gen. płk. Gerd von Rundstedt). W skład 14. Armii wchodziły cztery korpusy armijne, z których trzy (VIII KA – dow. gen. piech. Ernst Busch, XVII KA – dow. gen. piech. Werner Kienitz, VII KA – dow. gen. piech. Eugen Ritter von Schobert) wzięły udział w walkach o Górny Śląsk. Szczególne znaczenie w niemieckich planach przełamania polskiej obrony w tym rejonie przypadło VIII KA (w składzie m.in.: 8. DP, 28. DP, 239. DP oraz 5. Dywizja Pancerna). Działania Wehrmachtu wspierały oddziały dywersyjne działające w ramach Korpusu Ochotniczego Ernsta Ebbinghausa (Freikorps Ebbinghaus), które miały m.in. zająć najważniejsze zakłady na terenie GOP-u. Strona niemiecka przygotowała też inne działania dywersyjne – jednym z nich był sfingowany polski atak na niemiecką radiostację w Gliwicach 31 sierpnia 1939 roku. Owa „prowokacja gliwicka” posłużyła nazistowskiej propagandzie do uzasadnienia agresji na Polskę.

Walki w dniach 1-2 września i odwrót wojsk polskich

1 września 1939 roku Wehrmacht przystąpił do agresji na Polskę. Przełamanie polskiej obrony na Górnym Śląsku miało nastąpić na flankach Obszaru Warownego „Śląsk”, który nie został zaatakowany większymi siłami. Główne uderzenie wykonał niemiecki VIII KA, który uderzył na południowej flance polskich umocnień w rejonie Rybnika, Orzesza i Mikołowa. Już w pierwszym dniu wojny oddziałom korpusu udało się zająć Rybnik oraz dotrzeć do polskich linii w rejonie Wyr. Stronie polskiej udało się natomiast odeprzeć natarcie na Mikołów. Dowództwo polskie otrzymało jednak nieprawdziwe informacje o zajęciu Kobióra, co groziło całości polskiej obrony. Z tego względu dowódca GO „Śląsk” zdecydował się na kontrnatarcie, w celu odparcia przeciwnika. 2 września oddziały polskiej 23. DP przystąpiły do natarcia. Do zwycięskiego dla Polaków starcia doszło w rejonie Żwakowa (dzielnica dzisiejszych Tychów). Udało się też wyprzeć Niemców z zajętych przez nich w międzyczasie Wyrów. Walki w rejonie tych miejscowości noszą nazwę, zwycięskiej dla polskiej strony, bitwy wyrskiej. Decydujące dla losów obrony Górnego Śląska okazały się jednak zmagania w innych rejonach, szczególnie toczona w dniach 1-2 września bitwa pszczyńska. Już wieczorem 1 września niemiecka 5. Dywizja Pancerna dotarła pod Pszczynę. 2 września przystąpiła do generalnego natarcia, które zakończyło się rozbiciem polskiej 6. DP, co groziło przełamaniem całej obrony w pasie Armii „Kraków”. Równocześnie z bitwą pszczyńską nastąpiło przełamanie polskiej obrony w rejonie Częstochowy (na styku armii „Kraków” i „Łódź”), co stworzyło zagrożenie okrążenia polskich sił broniących Górnego Śląska od północy. Wojska niemieckie prowadziły też natarcie w południowym pasie obrony Armii „Kraków”, bronionym przez SGO „Bielsko”. Jednym z epizodów tych walk była bitwa pod Węgierską Górką toczona w dniach 2-3 września. Pomimo lokalnych sukcesów obronnych, ogólna sytuacja Armii „Kraków” zmusiła dowództwo polskie do podjęcia decyzji o odwrocie z Górnego Śląska, do którego przystąpiono w nocy z 2 na 3 września 1939 roku. Wraz z wojskiem obszar ten opuścili także polscy urzędnicy (m.in. wojewoda śląski Michał Grażyński) i część ludności ewakuowana z terenów objętych bezpośrednimi walkami.

Zajęcie województwa śląskiego przez Wehrmacht

Oddziały niemieckie ostrożnie posuwały się za wycofującymi się Polakami. Większość miast polskiego Górnego Śląska zostało zajętych 4 września. M.in. tego dnia niemiecka 239. DP (dow. gen. mjr. Ferdinand Neuling) zajęła Katowice. Wkraczające do stolicy województwa oddziały Wehrmachtu natknęły się na opór grupek powstańców oraz harcerzy. Symbolem tej straceńczej obrony stały się walki w rejonie katowickiej wieży spadochronowej. Niemcy bezwzględnie rozprawiali się ze schwytanymi obrońcami oraz polskimi działaczami narodowymi. Szczególną rolę w denuncjowaniu Polaków odegrali przedstawiciele mniejszości niemieckiej, która z entuzjazmem witała wkraczające oddziały Wehrmachtu.

Niemieckie zbrodnie na Górnym Śląsku w 1939 roku

Przygotowujące agresję władze niemieckie przewidywały aresztowania i fizyczną likwidację polskich działaczy narodowościowych i przedstawicieli polskiej inteligencji na zachodnich terenach II Rzeczpospolitej, które zamierzano wcielić do III Rzeszy. Już przed wojną przygotowano tzw. Specjalną księgę gończą Polska (Sonderfahnungsbuch Polen) zawierającą 61 tys. nazwisk przeznaczonych do aresztowania. W księdze znalazło się około 1 tys. nazwisk mieszkańców Górnego Śląska. Na jej podstawie Niemcy już w pierwszych dniach okupacji przystąpili do aresztowań. Aresztowano także i często natychmiast rozstrzeliwano schwytanych z bronią w ręku, powstańców i żołnierzy. Niejednokrotnie w tych rozstrzeliwaniach uczestniczyli żołnierze Wehrmachtu. Zasadniczo egzekucje przeprowadzali jednak funkcjonariusze grup operacyjnych nazistowskiej policji bezpieczeństwa. Na Górny Śląsk skierowano dwie takie grupy: grupę operacyjną I (Einsatzgruppe I) Brunona Streckenbacha oraz grupę operacyjną specjalnego przeznaczania (Einsatzgruppe zur besonderen Verwendung) Udo von Woyrscha. Oddziały te dopuściły się na terenie okupowanej Polski licznych zbrodni – na samym Górnym Śląsku ich ofiarą padło około 1500 ludzi.

Niemiecka administracja okupacyjna

Pierwsze dni okupacji – zarząd wojskowy

W pierwszych dniach okupacji obszar województwa śląskiego podporządkowany był zarządowi wojskowemu kierowany przez gen. por. Georga Brandta. Jego działania wspierał zarząd cywilny tworzony przez urzędników zgromadzonych na granicy z Polską jeszcze w przededniu wojny. Szefem Zarządu Cywilnego (Chef der Zivilverwaltung) na Górnym Śląsku był kierownik śląskiego okręgu NSDAP (Gauleiter) i nadprezydent (Oberpräsident) prowincji śląskiej (Provinz Schlesien) Josef Wagner. Już 5 września 1939 roku w Katowicach rozpoczął działalność, przybyły z Wrocławia, szef sztabu Zarządu Cywilnego - Otto Fitzner, który bezpośrednio kierował budową niemieckiej administracji okupacyjnej. Urzędnicy sprowadzeni z Rzeszy objęli stanowiska nadburmistrzów (Oberbürgermeister) większych miast oraz starostów powiatowych (Landrat). Stanowiska urzędnicze niższego rzędu często obsadzono przedstawicielami mniejszości niemieckiej, której duża część entuzjastycznie przystąpiła do współpracy z władzami nazistowskimi. Oficjalnie zarząd wojskowy funkcjonował na byłej polskiej części Górnego Śląska do 25 października 1939 roku, co wiązało się z aneksją tego obszaru do III Rzeszy.

Aneksja do Rzeszy – rejencja katowicka

8 października 1939 roku ukazał się dekret Hitlera „O podziale i zarządzie terenów wschodnich” wcielający z dniem 26 października tego roku zachodnie ziemie II Rzeczpospolitej, w tym województwo śląskie, do Niemiec. Na jego mocy obszar województwa śląskiego wszedł w skład nowo utworzonej jednostki administracyjnej – rejencji katowickiej (Regierungsbezirk Kattowitz) włączonej do pruskiej prowincji śląskiej. Proces ustalania nowej rejencji ciągnął się jednak do 1940 roku. W listopadzie 1939 roku w jej skład włączono wschodnie obszary województwa kieleckiego (powiat będziński, powiat miejski Sosnowiec, część powiatu olkuskiego) oraz województwa krakowskiego (powiat chrzanowski, powiat żywiecki, część powiatu wadowickiego). Wczesną wiosną 1940 roku w skład rejencji weszły wschodnie, przemysłowe powiaty rejencji opolskiej (powiaty miejskie bytomski, gliwickie i zabrzański oraz toszecko-gliwicki powiat ziemski). W 1941 roku połączono powiaty bytomski miejski oraz obszar byłego, polskiego powiatu tarnogórskiego. Tak ukształtowana struktura administracyjna nie zmieniła się do końca wojny. Rejencja katowicka objęła ostatecznie obszar 8924 km2, zamieszkały (wg danych z 1939 roku) przez około 2,9 mln ludzi. U podstaw takiej decyzji władz nazistowskiej leżało dążenie do połączenia w ramach rejencji katowickiej terenów o dość podobnym, głównie przemysłowym, charakterze gospodarczym. Tym samym w skład rejencji katowickiej weszły obszary o różnej historii oraz strukturze narodowościowej. Znalazło to odzwierciedlenie w półoficjalnym nazewnictwie, jakie zastosowano dla poszczególnych jej części. Tereny województwa śląskiego określano jako „Wschodni Górny Śląsk” (Ost-Oberschlesien), obszar przedwojennego, niemieckiego Górnego Śląska jako „Zachodni Górny Śląsk” (West-Oberschlesien), podczas gdy powiaty należące wcześniej do województw kieleckiego i krakowskiego określano mianem „pas wschodni” (Oststreifen). Jeszcze we wrześniu 1939 roku między historycznym Górnym Śląskiem a „pasem wschodnim” utworzono granicę policyjną – jej przekroczenie wymagało pozyskania od władz stosownych dokumentów. Główną przyczyną wprowadzenie granicy policyjnej był fakt zamieszkiwania „pasa wschodniego” przez ludność polską oraz żydowską, co miało odróżniać tę część rejencji od „niemieckiego” Górnego Śląska. Innym przykładem rozróżnienia pod względem administracyjnym było wprowadzenie w 1940 roku na obszarze byłego województwa śląskiego przepisów administracyjnych obowiązujących na terenie Niemiec – tzw. Niemieckiego Porządku Gminnego (Deutsche Gemeindeordnung). Administracja w „pasie wschodnim” do końca wojny miała charakter tymczasowy. W latach 1939-1943 prezydentem rejencji katowickiej (Regierungspräsident) był dr Walter Springorum. W latach 1943-1944 była ona kierowana przez wiceprezydenta dr. Ericha Kesslera. Ostatni prezydentem rejencji był dr Otto Müller-Haccius urzędujący od września 1944 do 1945 roku.

Bibliografia

1. Bębnik G., Wrzesień 1939 r. w Katowicach, Katowice 2012.
2. Walter-Janke Z., W Armii Krajowej na Śląsku, Katowice 1986.
3. Kaczmarek R., Górny Śląsk podczas II wojny światowej. Między utopią niemieckiej wspólnoty narodowej a rzeczywistością okupacji na trenach wcielonych do Trzeciej Rzeszy, Katowice 2006.
4. Kaczmarek R., Pod rządami gauleiterów. Elity i instancje władzy w rejencji katowickiej 1939-1945, Katowice 1998.
5. Kaczmarek R., Polacy w Wehrmachcie, Kraków 2010.
6. Sikora M., Kuźnia broni III Rzeszy. Niemiecki przemysł zbrojeniowy na Górnym Śląsku podczas II wojny światowej, Katowice-Kraków 2007.
7. Starczewski M., Ruch oporu na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1939-1945, Katowice 1988.
8. Sulik A., Przemysł ciężki rejencji katowickiej w gospodarce Trzeciej Rzeszy (1939-1945), Katowice 1984.
9. Targ A., Śląsk w okresie okupacji, Poznań 1946.
10. Węcki M., Fritz Bracht (1899-1945). Nazistowski zarządca Górnego Śląska w latach II wojny światowej, Katowice 2014.