Księstwo siewierskie

Autor: prof. dr hab. Jerzy Sperka

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Mapa szczególna Województwa Krakowskiego i Księstwa Siewierskiego

Zamek biskupi w Siewierzu

Ziemia siewierska do końca XIV wieku

Księstwo siewierskie (łac. Ducatus Severiensis); nazwa po raz pierwszy pojawia się w źródłach w 1341 roku, kiedy mowa jest o rozgraniczeniu między ziemią krakowską, księstwem opolskim i księstwem siewierskim. Początkowo ziemia siewierska wchodziła w skład dzielnicy krakowskiej i przynależała do kasztelanii bytomskiej. Kazimierz Sprawiedliwy po zdobyciu władzy w Krakowie w 1177 roku, chcąc pozyskać Mieszka Plątonogiego (Laskonogiego), księcia raciborskiego, przekazał mu około 1178/1179 roku kasztelanie oświęcimską i bytomską. Z tej ostatniej, na początku lat trzydziestych XIII w., wyodrębniła się kasztelania siewierska. Niewykluczone, że inicjatorem był Henryk I Brodaty, książę śląski i krakowski, w tym czasie sprawujący kuratelę nad księstwem opolsko-raciborskim z racji opieki nad małoletnimi synami Kazimierza (zm. 1230), Mieszkiem Otyłym i |Władysławem. Około połowy XIII wieku Siewierz znalazł się w rękach Bolesława Wstydliwego, księcia krakowskiego, jednak już w końcu lat pięćdziesiątych tego stulecia ponownie stał się częścią składową księstwa opolsko-raciborskiego, rządzonego przez księcia Władysława opolskiego. Po śmierci tego księcia, w 1281 roku jego władztwo zostało podzielone między jego czterech synów: Mieszko przejął Cieszyn, Bolesław otrzymał Opole, Przemek osiadł w Raciborzu natomiast Kazimierzowi przypadły: Bytom, Gliwice, Koźle oraz Siewierz i Czeladź, on też zapoczątkował linię Piastów bytomsko-kozielskich. W 1327 roku książę Władysław (syn Kazimierza) złożył hołd królowi Janowi Luksemburskiemu, skutkiem tego księstwo bytomskie utrąciło samodzielność i stało się lennem czeskim (w dokumencie hołdowniczym Siewierz nie został jednak wymieniony).

W 1337 roku Władysław bytomski wraz z synem Kazimierzem sprzedali (z prawem odkupu) okręg siewierski (castrum Sevor cum eius toto districtu), księciu cieszyńskiemu Kazimierzowi za 720 grzywien. Z kolei, syn Kazimierza cieszyńskiego, Przemysław Noszak w 1359 roku odsprzedał tę ziemię za 2300 grzywien Bolkowi II Małemu świdnickiemu. Jednak po śmierci Bolka II (zm. 1368) dystrykt siewierski, za zgodą króla czeskiego Karola IV, wrócił przed rokiem 1372 w ręce książąt cieszyńskich. Dołączyli go do wschodniej części ziemi bytomskiej, przypadłej im w udziale po wymarciu Piastów bytomskich (1355) i podziale ich schedy z książętami oleśnickimi. Przed 1384 rokiem dołączyli jeszcze do dystryktu siewierskiego klucz koziegłowski, o który spierali się wcześniej z książętami oleśnickimi.

Zakup ziemi siewierskiej przez biskupa Zbigniewa Oleśnickiego

W 1442 roku, synowie księcia cieszyńskiego Bolesława I (zm. 1431), Wacław, Władysław, Przemysław i Bolesław podzielili się schedą po nim; okręg siewierski i bytomski przypadł w udziale Wacławowi. Ten jednak już w grudniu 1443 roku, za zgodą braci i matki Eufemii, sprzedał ducatum et terram Seweriensem biskupowi krakowskiemu, Zbigniewowi Oleśnickiemu za 6 tysięcy grzywien groszy szerokich czeskich. Ostatnią ratę w kwocie 2000 grzywien wypłacił przedstawicielom księcia, w imieniu biskupa Jan Długosz, 1 stycznia 1444 roku na zamku w Lipowcu. Przeciw tej transakcji wystąpił jednak Mikołaj książę karniowski, który zajął księstwo. Przeciw najeźdźcy został wysłany Piotr Szafraniec, podkomorzy krakowski, ale nie udało mu się usnąć księcia z Siewierza. W dodatku zaognił sytuację na pograniczu, gdyż prowadząc działania spustoszył dobra należące do Bolesława V opolskiego, a ten w odwecie uwięził kupców krakowskich, zabierając im towary. W końcu marca 1444 roku walki ustały, a rozmowy pokojowe prowadzone z Mikołajem karniowskim w Skawinie (1 IV i 12 V) skutkowały początkowo tylko zawieszeniem broni. Dopiero w 1446 roku biskupowi krakowskiemu udało się odzyskać księstwo.

Po zakończeniu konfliktu miasto i zamek Siewierz stały się siedzibą biskupów krakowskich pełniących tutaj rolę książąt siewierskich. Pierwszym z biskupów krakowskich, który zaczął używać tytułu księcia siewierskiego (princeps ducatus Severiensis) był Jan Rzeszowski, który uczynił to w 1484 roku. W skład księstwa siewierskiego wchodziły – jako własność książęca - dwa miasta: Siewierz, Czeladź i kilkanaście wsi, oraz trzydzieści kilka wsi, które były własnością szlachecką, bądź kościelną (np. Milowice były własnością kościoła św. Małgorzaty w Bytomiu, a miasto i zamek w Koziegłowach było centrum dóbr małopolskiej rodziny Koziegłowskich herbu Lis).

Księstwo siewierskie w rękach biskupów krakowskich

Księstwo siewierskie było suwerenne terytorialnie i jurysdykcyjnie, miało własną gospodarkę, skarb i wojsko. Pewna, niejednoznaczna zależność od Rzeczypospolitej wynikała z uwagi na osobę króla, który faktycznie desygnował kandydata urząd biskupa krakowskiego i przyjmował od niego przysięgę wierności. Jednak nie powodowało to w żaden sposób rozciągnięcia jurysdykcji prawnej Królestwa Polskiego (później Rzeczypospolitej) nad księstwem siewierskim, gdyż biskupi krakowscy w Siewierzu występowali nie, jako najwyżsi przedstawiciele hierarchii kościelnej, tylko, jako książęta siewierscy - prawni następcy i kontynuatorzy władzy księcia cieszyńskiego Wacława I i jego poprzedników. W pierwszym okresie po objęciu władzy przez biskupów krakowskich (1443-1552) w księstwie trwał nadal ustrój lenny; miały zastosowanie takie instytucje prawa lennego jak inwestytura i homagium. Sytuacja zaczęła się zmieniać od 1552 roku, kiedy biskup Andrzej Zebrzydowski nadał przywilej zasadniczy dla szlachty siewierskiej (na przełomie XVI i XVII szlachta siewierska otrzymała 6 takich przywilejów). Do 1790 roku biskupi krakowscy byli najwyższymi prawodawcami i sędziami dla siewierzan, a zjazdy miejscowej szlachty miały niewielkie znaczenie. W zakresie sądownictwa i sytemu prawnego przynajmniej do początków XVII wieku sięgano do wzorów czeskich, dlatego też stosowano tam prawo miejscowe, w tym oba Landfrydy dla krajów Korony Czeskiej z 1512 i 1528 roku. Z czasem jednak polskie prawo ziemskie stało się na tyle atrakcyjne dla szlachty, że od 1625 roku weszło ono do powszechnego użycia; nie wytworzyło się jednak odrębne prawo siewierskie.

W czasie potopu szwedzkiego (1655-1660) księstwo siewierskie nominalnie pozostawało neutralne. Ponieważ jednak na zamku stacjonowały oddziały hetmana Stefana Czarnieckiego, Szwedzi zajęli księstwo. Dopiero 11 czerwca 1790 roku Sejm Czteroletni zlikwidował księstwo siewierskie i przyłączył je do Rzeczypospolitej. Po trzecim rozbiorze Polski (1795) ziemie dawnego księstwa siewierskiego znalazły się w granicach Prus i zostały wcielone do prowincji śląskiej pod nazwą Nowy Śląsk. W 1807 roku Napoleon Bonaparte restytuował księstwo siewierskie i łącząc go z dominium olkuskim w księstwo olkusko-siewierskie, oddał swemu marszałkowi J. Lannesowi, księciu Montebello (zm. 1812); w końcu tego roku siewierskie włączono jednak do Księstwa Warszawskiego. Po kongresie wiedeńskim (1815) Siewierz znalazł się w granicach Królestwa Kongresowego, natomiast biskupi krakowscy na mocy przywileju cesarza Austrii Franciszka Józefa I, utrzymali tytuł książęcy. Tytułu tego używali aż do czasów po II wojnie światowej, a ostatnim był arcybiskup krakowski, książę kardynał Adam Stefan Sapieha (zm. w 1951).

Bibliografia

1. Noga Z., Sprzedaż terytorium siewierskiego biskupowi i kapitule krakowskiej w 1443 r., „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny” (WSP Kraków), nr 109, Prace Historyczne 12, 1987.
2. Nowakowski A., Dzieje ustroju i prawa księstwa siewierskiego, Białystok 1991.
3. Polaczkówna H., Szlachta na Siewierzu biskupim w latach 1442-1790, „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie” 1913, t. 4.
4. Słownik miejscowości księstwa siewierskiego, oprac. Z. Noga, Katowice 1994.
5. Siewierz, Czeladź, Koziegłowy. Studia i materiały z dziejów Siewierza i Księstwa Siewierskiego, red. F. Kiryk, Katowice 1994.
6. Rok A., Dzieje zamku w Siewierzu, Siewierz 2011.

Źródła on-line

Archiwum iurium, bonorum episcopatus Cracoviensis et ducatus Severiensis gentilitiis Rastris eminenissimi principis, reverendissimi domini domini Alexandri [...] cardinalis Lipski, episcopi Cracoviensis, ducis Severiae munitum anno domini 1740