Województwo śląskie 1945-1950

Autor: dr Maciej Fic

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Określenie jednostki administracyjnej państwa polskiego, obejmującej część ziem przed wojną wchodzących w skład państwa niemieckiego, ziemie byłego województwa śląskiego oraz Zagłębie Dąbrowskie, istniejącej w pierwszym pięcioleciu po zakończeniu II wojny światowej. W jego nazwie odwoływano się do odpowiednika z okresu dwudziestolecia międzywojennego, jednak w praktyce stanowiło ono wyraźną dyskontynuację przedwojennych rozwiązań. Dowodem pozostaje szereg elementów: odmienny status, problemy z nazwą, inne terytorium, struktura demograficzna, wreszcie funkcjonujący w oparciu o zupełnie różne podstawy system władzy. Prawnie powojenne województwo śląskie przestało istnieć na mocy ustawy z 28 czerwca 1950 roku.

Status

Granice województwa śląskiego do 1950 r.

W okresie II RP województwo śląskie jako jedyne w kraju posiadało swoją autonomię, nadaną na mocy tzw. „statutu organicznego” (uchwalonego decyzją Sejmu RP w 1920 roku), obejmującą m.in funkcjonowanie Sejmu Śląskiego i własny Skarb Śląski. Nowym władzom partyjno-państwowym tzw. Polski Ludowej bardzo zależało za ujednoliceniu kraju (zwłaszcza centralizacji pod egidą Polskiej Partii Robotniczej) i likwidacji wszelkich odrębności regionalnych. W autonomii dostrzegano „niebezpieczeństwo” utrzymywania różnic kulturowych, dzielnicowych i cywilizacyjnych regionu, krytykowano ją także za możliwości silnych wpływów mniejszości niemieckiej na przedwojenne władze województwa, więc jedną z pierwszych decyzji (jeszcze w czasie trwania wojny – ustawą „konstytucyjną” Krajowej Rady Narodowej (KRN) z 6 maja 1945 roku) była zmiana ustroju i związanych z nim uprawnień autonomicznych. Dodatkowym powodem likwidacji odrębności było objęcie przez nowe władze partyjno-państwowe zarządu nad majątkiem Skarbu Śląskiego, którego wartość, według stanu z roku 1939, szacowano na ponad 284 mln. zł., ulokowanych m.in. w nieruchomościach, udziałach w zakładach przemysłowych, wierzytelnościach hipotecznych i wkładach w bankach. Przedwojenna ustawa o statucie organicznym województwa śląskiego miała rangę ustawy konstytucyjnej, prawnie mogła więc zostać zmieniona tylko decyzją Sejmu RP przy uzyskaniu odpowiedniej („konstytucyjnej”) większości głosów. KRN była zaś organem przejściowym, który miał przygotować dopiero wybory, więc takich uprawnień nie miał, tym bardziej, że w momencie podjęcia decyzji o uchyleniu autonomii KRN nie miała nawet ustabilizowanego składu (zasiadali w niej tylko posłowie mianowani przez PPR i współpracujące z komunistami stronnictwa). Zgodnie z prawem zmian konstytucji mógł dokonać dopiero parlament wybrany w 1947 roku, jednak KRN podejmowała wiele podobnych decyzji, np. w kwestii składu i uprawnień najwyższych organów władzy państwowej i praktyka ta nie została później zakwestionowana

Nazewnictwo

Gazeta Urzędowa Województwa Śląskiego, 31 marca 1945 r.

Przez cały okres powojennego pięciolecia sprawą niejednoznaczną pozostawało stosowane wobec nowej jednostki administracyjnej nazewnictwo. W momencie, gdy połączono z sobą trzy niezależne od siebie dotąd regiony, decyzją miejscowych władz zmianie ulec miała także nazwa województwa (chciano symbolicznie podkreślić w ten sposób fakt „zjednoczenia”). W komunikacie zamieszczonym w „Gazecie Urzędowej Województwa Śląskiego” w marcu 1945 roku ogłoszono m.in.: „Województwo obejmujące ziemie Śląska Górnego, Śląska Opolskiego i Zagłębia Dąbrowskiego otrzymało nazwę: województwo śląsko-dąbrowskie”. Termin ten („województwo śląsko-dąbrowskie”) nie został jednak najprawdopodobniej usankcjonowany żadnym dokumentem potwierdzającym zasadność jego używania od strony formalnoprawnej.

Określenia „województwo śląsko-dąbrowskie” (początkowo pojawiał się także zapis „województwo śląsko-zagłębiowskie” bądź „województwo zagłębiowsko-śląskie”) powszechnie stosowane były na obszarze samego województwa. Używano ich m.in. w ówczesnych wydawnictwach (np. kartograficznych), lokalnej prasie, na pieczęciach Urzędu Wojewódzkiego, czy w używanej przez wojewodę tytulaturze. Termin „województwo śląskie” używany był natomiast przez władze centralne oraz w ogólnopolskich zestawieniach. Ponieważ w stolicy zdawano sobie jednak sprawę z „dwoistości” nazewnictwa, dlatego często tłumaczono, że mimo prawidłowej nazwy województwa śląskiego „w potocznym użyciu stosowana jest nazwa województwo śląsko-dąbrowskie”. Próbą wyjścia z sytuacji podwójnego nazewnictwa była przygotowana w 1947 roku propozycja wprowadzenia dla obszaru województwa nazwy „katowickie”, wprowadzona w życie dopiero w 1950 roku, wraz z nowym podziałem na województwa oraz zmianą ich nazewnictwa na mocy ustawy z 28 czerwca 1950 roku (powstały wówczas województwa: katowickie i opolskie) .

Terytorium

Po zakończeniu II wojny światowej granice województwa śląskiego z 1939 roku uległy zasadniczej zmianie. W nowym województwie znalazła się część ziem przed wojną wchodzących w skład państwa niemieckiego, ziemie byłego województwa śląskiego oraz Zagłębie Dąbrowskie. Jednak ponieważ władze polskie nie uznawały podziału administracyjnego ziem II RP, dokonanego przez władze hitlerowskie w 1939 roku, w okresie od 27 stycznia do końca lutego 1945 roku formalnie obowiązywał stan prawny z 1 września roku 1939. Na jego mocy formalnie istniało więc województwo śląskie (ale w granicach województwa nie znalazło się już zajęte w 1938 roku Zaolzie, które powróciło do państwa czechosłowackiego), w skład którego wchodziły powiaty: bielski, cieszyński, katowicki, lubliniecki, pszczyński, rybnicki i tarnogórski oraz miasta wydzielone Katowice i Chorzów. Ogólna powierzchnia województwa obejmowała jedynie 4217 km2.

W kolejnym okresie terytorium województwa powiększyło się na zachodzie na mocy decyzji zwycięskich mocarstw o historyczny obszar tzw. niemieckiego Górnego Śląska (Rejencję opolską), co pozwalało nowym władzom posługiwać się nośnym propagandowo argumentem o przezwyciężeniu sztucznego podziału, będącego rezultatem plebiscytu górnośląskiego z 1921 roku. Na wschodzie przyłączono obszar Zagłębia Dąbrowskiego, który już w czasie II wojny światowej do rejencji katowickiej wcielili Niemcy, a zaakceptowanie tego faktu w 1945 roku przez władze komunistyczne nastąpiło ze względów ideologicznych. W ten sposób nowa jednostka administracyjna ukształtowana została znacznie obszerniej niż województwo śląskie sprzed 1939 roku. Powierzchnia tego przedwojennego wynosiła 4216 km2 (a po przyłączeniu Zaolzia 5021 km 2), co stanowiło 1,1% obszaru RP. Z chwilą połączenia trzech organizmów terytorium nowego powojennego województwa zajmowało zaś trzykrotnie większy obszar, łącznie 15 369 km2 powierzchni (co stanowiło aż 5% obszaru kraju) – na które składało się 4217 km2 dawnego województwa śląskiego, 1437 km2 Zagłębia Dąbrowskiego i 9715 km2 byłej rejencji opolskiej.

Proces tworzenia się nowego województwa obejmował trzy etapy:

• pierwszy polegał na przejęciu kontroli nad terytorium, na którym początkowo (w pierwszych miesiącach po przejęciu z rąk niemieckich) organizowana była władza grupy operacyjnej „Śląsk”. Obszar o którym mowa obejmował osiem powiatów byłego przedwojennego województwa śląskiego: katowicki, tarnogórski, lubliniecki, pszczyński, rybnicki, bielski i cieszyński.
• drugi związany był z włączeniem do nowego województwa terytorium Zagłębia Dąbrowskiego. Do końca lutego 1945 roku Zagłębie Dąbrowskie administracyjnie podlegało władzom wojewódzkim w Kielcach. 24 lutego 1945 roku Rząd Tymczasowy podjął decyzję o włączeniu do województwa tego obszaru (powiatów: będzińskiego i zawierciańskiego oraz wydzielonego jako miasto na prawie powiatu Sosnowca). Oficjalnie prasa poinformowała 7 marca o połączeniu Zagłębia i Górnego Śląska w jedno województwo, formalnie nastąpiło to 11 marca, a prawna legalizacja tego stanu miała miejsce dopiero w lipcu 1945 roku.
• trzeci to przejęcie przez nowe władze wojewódzkie kontroli nad ziemiami znajdującymi się przed II wojną światową poza granicami RP. 14 marca 1945 roku wprowadzono pierwszy prowizoryczny podział ziem przejętych przez Polskę. W jego wyniku utworzono cztery okręgi administracyjne: Śląsk Opolski (Okręg I), Śląsk Dolny (Okręg II), Pomorze Zachodnie (Okręg III) i Prusy Wschodnie (Okręg IV), które z kolei dzieliły się na obwody – odpowiedniki powiatów. W skład okręgu opolskiego weszły obwody: bytomski, gliwicki, kluczborski, oleski, opolski i strzelecki oraz miasta Bytom, Gliwice, Opole i Zabrze (położone na prawym brzegu Odry) oraz dołączone w połowie kwietnia 1945 obszary położone na lewym brzegu Odry, obwody: głubczycki, grodkowski, kozielski, niemodliński, nyski, prudnicki i raciborski. Pełnomocnikiem rządu na okręg opolski mianowano wojewodę śląskiego Aleksandra Zawadzkiego, więc mimo odrębnego statusu prawno-administracyjnego faktycznie obszar ten wszedł w skład województwa śląskiego, co stwarzało szansę unifikacji systemu administracji. Oficjalne uroczystości przejęcia byłej rejencji opolskiej z rąk wojskowych władz radzieckich miały miejsce 18 marca 1945 roku (część prawobrzeżna – obwody bytomski, gliwicki, kluczborski, oleski, część opolskiego i strzelecki) oraz w połowie kwietnia tego roku pozostałe siedem obwodów lewobrzeżnej Odry (głubczycki, grodkowski, kozielski, niemodliński, nyski, prudnicki i raciborski).

Struktura demograficzna

W porównaniu do okresu II RP zasadnicze zmiany nastąpiły w zakresie struktury demograficznej. Przed wojną województwo śląskie (według danych spisu powszechnego z 1931 roku) zamieszkiwało 1 290 tys. osób, czyli 4,4% ogółu ludności kraju. Terytorium nowego województwa na początku 1946 roku mieszkało 2 813 tys. osób (z czego 1 172 tys. w miastach a 1 650 tys. na wsi) i mimo prowadzonych wysiedleń ludności zweryfikowanej jako niemiecka (według ustaleń historyków wysiedlono ok. 350 tys. osób) i „wywózek” mieszkańców regionu do ZSRR (szacuje się ich liczbę na kilkadziesiąt tys.), dzięki procesom imigracyjnym, liczba mieszkańców stale wzrastała (w 1949 roku osiągnęła 3 211 tys. osób, w tym po-nad 109 tys. osób zameldowanych na „pobyt czasowy”).

Warto podkreślić, że już w początku istnienia międzywojennego województwa śląskiego obustronne migracje spowodowane plebiscytem (które nie przekroczyły jednak wówczas 20% tzw. optantów) zmieniły zasadniczo stosunki demograficzne województwa śląskiego. Zmiany te były jednak nieporównywalne z tym, co stało się w latach 1945-1950, kiedy doszło do niespotykanego dotąd transferu ludności. Górny Śląsk pozbawiony został ludności zweryfikowanej jako niemiecka, stając się obszarem zasiedlenia przez osadników zarówno z polskich Kresów Wschodnich, tzw. centralnej Polski, jak i reemigrantów z zachodniej i południowej Europy.

Czynnikiem niezwykle istotnym, determinującym stosunki polityczne w przedwojennym województwie śląskim była aktywna działalność niemieckiej mniejszości narodowej. Rozwiązaniem tej kwestii przez władze partyjno-państwowe stało się przeprowadzenie zorganizowanej fali wysiedleń. Jednak dla wielu mieszkańców województwa kwestia identyfikacji i tożsamości narodowościowej pozostawała bolesna (problem tzw. śląskiej krzywdy). Szczególnie niekorzystna była sytuacja ludności rodzimej (zwanej inaczej autochtonami), która pozostała na terytorium zachodniej części Górnego Śląska (byłego tzw. niemieckiego Górnego Śląska) i traktowana była przez władze Polski Ludowej z nieufnością (została poddana tzw. procesowi weryfikacji narodowościowej), a przez ludność napływową często oskarżana o proniemieckie postawy. Górnoślązacy z dawnego województwa śląskiego, na skutek konsekwencji (najczęściej przymusowego) zapisania na Niemiecką Listę Narodowościową (DVL), po zakończeniu wojny znaleźli się w sytuacji oskarżonych o kolaborację i musieli poddać się procesowi rehabilitacji, poddającemu w wątpliwość ich polską tożsamość narodową i wierność państwu polskiemu (wielu z nich trafiło nawet do tzw. obozów pracy, m.in. w Jaworznie, Łambinowicach czy Świętochłowicach).

Okres istnienia województwa śląskiego stanowił w praktyce czas wytwarzania się nowego społeczeństwa, powstającego w konsekwencji zderzenia się z sobą trzech ideologii: prezentowanej przez ludność rodzimą wizji „gospodarzy terenu”, „pionierskiej” (niesionej przez osadników z centralnej Polski, przeświadczonych o swojej misji niesienia polskości na nowe tereny) oraz „rekompensaty krzywd” (której wyrazicielami byli imigranci z Kresów Wschodnich II RP) .

System władzy i struktura administracyjna

Największa różnica w dziejach przedwojennego i powojennego województwa dotyczyła jednak systemu władzy. Przedwojenne województwo powstało jako wyraz woli suwerennego narodu polskiego, wyrażonej w ustawie Sejmu Ustawodawczego RP z 15 lipca 1920 roku o statusie autonomicznym województwa śląskiego. Dawało to Sejmowi Śląskiemu i wojewodom śląskim niekwestionowaną legitymację prawną do sprawowania władzy. Województwo śląskie po zakończeniu II wojny światowej stało się natomiast częścią narzuconego Polsce systemu, opartego na ograniczeniu suwerenności na rzecz Związku Radzieckiego. Podstawą tej obcej władzy była więc nie wyrażona w wyborach wola narodu polskiego, ale początkowo radzieckie komendantury wojenne, zastąpione przez narzucone władze komunistyczne, wspierane stale rozbudowywanym aparatem przymusu. Utworzono w ten sposób system represji komunistycznego państwa polskiego, posługujący się aparatem terroru i zastraszania, naginaniem prawa do osiągania celów politycznych, a przede wszystkim, poprzez likwidację demokracji, wprowadzający mechanizm totalitarnego państwa dla zdławienia oporu własnego społeczeństwa. Nowa władza działała w oparciu o podległe sobie struktury: Milicję Obywatelską, terenowe Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego (na terenie województwa w 1945 roku było ich aż 38) czy Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Aparat „bezpieczeństwa” posiadał szeroko rozbudowaną sieć agenturalną, korzystał także z upolitycznionych i powolnych sobie sądów (Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach w okresie swego funkcjonowania wydał blisko 180 wyroków śmierci). Mimo to mieszkańcy województwa śląskiego decydowali się na opór społeczny, zarówno w formie zbrojnej (m.in. działalność Pawła Cierpioła „Makopola” czy Henryka Flamego „Bartka”), jak i prowadzenie tajnej (np. w ramach struktur organizacji narodowej „Ojczyzna”) i jawnej działalności politycznej (przede wszystkim przez opozycyjne PSL z Arkadiuszem Arką Bożkiem na czele). Zarówno antykomunistyczne podziemie, jak i legalna opozycja zostały jednak pozbawione znaczenia w 1947 roku (w styczniu przeprowadzono sfałszowane wybory parlamentarne, w lutym ogłoszono ustawę amnestyjną).

Powojenne województwo śląskie powstało w wyniku realizacji koncepcji zakładającej tworzenie województw i powiatów mieszanych, składających się w części z tzw. ziem starych i w części z tzw. ziem odzyskanych. Administracja ogólna w województwie śląskim, tak jak i w całej pozostałej części kraju stanowiła część administracji rządowej (dla celów administracji ogólnej RP podzielona została na województwa, powiaty oraz gminy miejskie i wiejskie, które były równocześnie jednostkami samorządu terytorialnego). Na terenie Polski w latach 1945-1950 istniał system dwuinstancyjności władz: pierwsza na obszarze powiatu, druga – województwa, obowiązywała ponadto tzw. zasada zespolenia, zakładająca, iż organy administracji państwowej w poszczególnych jednostkach terytorialnych były zespolone w jednym urzędzie pod jednym zwierzchnikiem – we władzach administracji ogólnej, tj. w rękach wojewody na obszarze województwa i w rękach starosty na obszarze powiatu.

Uprawnienia wojewody jako jednoosobowego kierownika Urzędu Wojewódzkiego były zróżnicowane w zależności od obszaru sprawowanej władzy. Na terenach tzw. ziem odzyskanych kompetencje wojewody jako przedstawiciela rządu były szersze niż w części „starej”: obok reprezentowania rządu podczas uroczystych wystąpień, uzgadniania działalności całej administracji rządowej i ogólnego nadzoru nad sprawami osobowymi obejmowały m.in. realizację wytycznych polityki państwa na tzw. ziemiach odzyskanych, planowanie akcji osiedleńczej, „zaopatrywanie ludności w przedmioty, służące do zaspokojenia jej potrzeb gospodarczych”, zarządzanie mieniem poniemieckim i jego zabezpieczeniem, koordynowanie i inicjowanie działalności władz oraz tzw. urzędów niezespolonych. Uprawnienia jako szefa administracji ogólnej obejmowały natomiast: administrowanie wszelkimi dziedzinami, w których wojewoda był właściwym na podstawie odrębnych przepisów. Z racji przynależności do ścisłego kierownictwa PPR, A. Zawadzki w trakcie pełnienia obowiązków wojewody posiadał de facto bardzo silną pozycję (co należało do wyjątków w skali kraju), silniejszą od pozycji I sekretarza KW PPR.

W pierwszych tygodniach działania nowych władz wojewódzkich (od 1 lutego 1945 roku) obowiązki wojewody śląskiego wypełniał przez krótki okres Jerzy Ziętek (przedwojenny sanacyjny burmistrz Radzionkowa). Od marca 1945 roku funkcję wojewody śląskiego objął A. Zawadzki, J. Ziętek został pierwszym zastępcą, drugim został Stefan Wengierow. W czerwcu 1945 roku S. Wengierow został odwołany i przeniesiony na analogiczne stanowisko do Wrocławia, a następnie do ambasady polskiej w Rumunii. Jego miejsce zajął były członek londyńskiej Rady Narodowej RP, A. Bożek. Wobec stałej rozbudowy administracji województwa w maju 1945 roku zadecydowano jednocześnie o wyborze trzeciego zastępcy wojewody, którym został najpierw Józef Salcewicz (socjalista wywodzący się z Zagłębia Dąbrowskiego), a następnie pochodzący z Gliwic były aktywny działacz Związku Polaków w Niemczech i powojenny starosta bytomski Paweł Nantka-Namirski (od października 1946 roku). Jedyna zmiana na stanowisku wojewody nastąpiła w październiku 1948 roku, kiedy A. Zawadzkiego (odszedł do pełnienia innych stanowisk w Warszawie), zastąpił pełniący uprzednio obowiązki wiceprezydenta Warszawy Bolesław Jaszczuk.

Obok procesu budowy administracji rządowej równolegle podjęto się tworzenia samorządu terytorialnego – rad narodowych. W okresie przejściowym (tj. do powstania właściwych organów administracji publicznej) miały one pełnić „najpilniejsze i konieczne funkcje władz wykonawczych” (zarządów gminnych, wiejskich i miejskich, starostw i województw). Na mocy decyzji KRN oraz PKWN z 1944 roku organami samorządu terytorialnego były rady narodowe poszczególnych szczebli (Rada Państwa, rady wojewódzkie, powiatowe i gminne). Ich kompetencje nie zostały precyzyjnie określone (teoretycznie były bardzo rozległe), nie chciano bowiem osłabiać pozycji organów administracji państwowej. Wedle założeń miały się zajmować planowaniem działalności publicznej i kontrolą nad działalnością administracji państwowej i samorządowych organów wykonawczych (z punktu widzenia legalności, celowości i zgodności z „zasadniczą linią działalności KRN”), powoływaniem samorządowych organów wykonawczych, teoretycznie mogły wykonywać także zadania wynikające nie tylko z ustawowych obowiązków, ale z „racji ich prawno-publicznego charakteru i możliwości rozporządzania odpowiednimi środkami materialnymi”. Planując działalność samorządów pod nadzorem władzy administracji państwowej nie ustrzeżono się błędów i prawnego zamieszania, związanego ze stosowania równocześnie elementów przedwojennego ustroju miejskiego i nowych, powojennych przepisów. Przykładem takiego niejasnego rozwiązania może być funkcjonowanie w niektórych miastach miejskich rad narodowych, będących równocześnie Zarządem Miejskim zbudowanym na przedwojennych zasadach, a przewodniczący łączył wówczas tę funkcję ze stanowiskiem prezydenta (bądź burmistrza) miasta.

Najwyższą „rangą” na terenie województwa instytucją samorządową była Wojewódzka Rada Narodowa (WRN). Pierwsze „uroczyste” posiedzenie odbyło się 8 maja 1945 roku (w niepełnym, niespełna 40 osobowym składzie), spotkanie „robocze” odbyło się z kolei 15 maja 1945 roku. By pozornie, choć w części, zrekompensować fakt zniesienia autonomii liczbę mandatów w WRN (podobnie jak i w innych ośrodkach) zwiększono ze 100 do 120 (w lipcu 1946 roku WRN liczyła nawet 122 osoby). Radni reprezentowali partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia i organizacje i rady terenowe niższego szczebla. Zrzeszeni byli w 5 klubach: PPR, PPS, SD, SL i związków zawodowych. W skład pierwszego Prezydium WRN weszli: przewodniczący Karol Tkocz (PPR), jako wiceprzewodniczący Antoni Macura (PPS) oraz w randze członków – Edmund Odorkiewicz (SD), Józef Szczęśniak (PPR, reprezentujący związki zawodowe) i Stanisław Piwnicki (SL). Zmiany w obsadzie WRN pod kątem jej składu politycznego trwały ciągle, aż do 1950 roku. W sierpniu 1948 roku na 116 radnych należało do: PPR – 44, PPS – 33, SL – 15, SD – 17, SP – 2, a 5 radnych było bezpartyjnych.

Wśród istotnych działań podjętych przez WRN w pierwszym powojennym pięcioleciu znalazło się m.in. powołanie do życia specjalnej Komisji Kwalifikacyjno-Kontrolnej ds. obozów jenieckich (zajmującej się wyszukiwaniem osadzonych tam Polaków), zajęcie stanowiska w sprawie weryfikacji ludności miejscowej (m.in. na swojej X sesji WRN uchwaliła przyznanie ludności zweryfikowanej w byłej rejencji opolskiej pełni praw obywatelskich), podjęcie problemu tzw. repatriacji i akcji wysiedleńczej, omawianie kwestii oświaty i wychowania (np. przyjęcie rezolucji do rządu o powołanie Politechniki Śląskiej i rezolucji o nadaniu praw akademickich Wyższemu Studium Nauk Społeczno-Gospodarczych w Katowicach), poruszanie problematyki zdrowia publicznego (uchwały o uruchamianiu szpitali czy sanatoriów). Jako swój organ wykonawczy WRN decyzją z czerwca 1945 roku powołała Wydział Wojewódzki, do którego zadań należało m.in. przygotowywanie materiałów na sesje, wykonywanie jej uchwał, przedstawianie uchwał rad niższego szczebla Prezydium WRN, opracowywanie i wykonywanie budżetu Wojewódzkiego Związku Samorządowego i pełnienie funkcji kontrolnych. Ponadto Wydział okazał się pomostem między administracją państwową i samorządem terytorialnym, decydując we wszystkich sprawach „nie zastrzeżonych dla WRN i Prezydium WRN”.

Rady narodowe niższego szczebla (powiatowe i miejskie) zaczęły powstawać konspiracyjnie jeszcze przed przejęciem Zagłębia Dąbrowskiego i Górnego Śląska przez wojska radzieckie. Można uogólnić, iż najwcześniej powstawały one tam, gdzie istniały najsilniejsze tradycje lewicowe, więc na obszarze Zagłębia Dąbrowskiego. Równie szybko tworzone były na terenie przedwojennego województwa śląskiego. Najpóźniej rady powstawały w byłej rejencji opolskiej, gdzie niejednokrotnie organizowano je już po powołaniu do życia administracji i ustanowieniu tymczasowych zarządów miast i gmin. Trudności z powoływaniem rad narodowych na terenie byłej rejencji opolskiej były także powodem podjęcia przez Biuro Prezydialne KRN decyzji o podtrzymaniu uprawnień dla pełnomocników na szczeblu powiatów, którzy na tzw. ziemiach odzyskanych byli „organizatorem i zwierzchnikiem wszelkich władz na swoim terenie”.

Wprowadzona po zakończeniu II wojny światowej struktura podziału administracyjnego Polski obejmowała województwa, powiaty (także grodzkie), gminy (miejskie i wiejskie) oraz gromady. Na obszarze Górnego Śląska, wchodzącym przed wojną w skład Niemiec (poza powiatem oleskim, gdzie już wówczas zaczęto wprowadzać zmiany), utrzymywał się podział na gminy jednostkowe, na terytorium Polski obowiązywał zaś system gmin zbiorowych. W celu ujednolicenia, rozporządzeniem wojewody z dnia 27 listopada 1945 roku, wprowadzony został na terenie całego województwa system gmin zbiorczych. Zamiast 1321 gmin wiejskich (w przedwojennej części polskiej było ich 379, w niemieckiej 942) wprowadzono ich 270 (dane nie obejmują obszaru Zagłębia Dąbrowskiego). Reorganizacja ta (obok likwidacji autonomii) była niewątpliwie ważnym krokiem na drodze unifikacji prawnej regionu. W tym samym czasie dokonano także podziału powiatów na gminy wiejskie i gromady. Rozstrzygając problem ulokowania władz, biorąc pod uwagę sytuację gospodarczą, na siedziby gmin wybierano najczęściej miasta powiatowe.

W pierwszym powojennym okresie wewnętrzny podział administracyjny województwa oparto o strukturę sprzed wybuchu II wojny światowej. Województwo śląskie obejmowało wówczas swym zasięgiem 7 powiatów ziemskich i 2 grodzkie a Zagłębie Dąbrowskie 2 powiaty ziemskie (będziński i zawierciański, wchodzące uprzednio w skład województwa kieleckie-go, przyłączone dekretem z 7 lipca 1945) i 1 grodzki (przyłączone z województwa kieleckiego miasto Sosnowiec). Włączone ziemie byłej niemieckiej rejencji opolskiej obejmowały 14 powiatów ziemskich i 3 grodzkie (Bytom, Gliwice i Zabrze, utworzone rozporządzeniem RM z 29 maja 1946). W 1945 roku ten stan rzeczy został zachowany z jedną tylko zmianą. Na mocy rozporządzenia wojewody z 21 marca 1945 roku powiat dobrodzieński (wyłączony w 1922 roku z części powiatu lublinieckiego przejętego przez Niemcy) ponownie włączono do powiatu lublinieckiego. W ten sposób w lutym 1946 roku na terenie województwa znajdowało się 14 miast wydzielonych oraz 22 powiaty wiejskie i 56 miast (z czego 6 zamieszkiwało ponad 100 tys. osób). Liczba miast na prawach powiatu uległa zwiększeniu w początkach 1948 roku, kiedy status ten uzyskały ponadto: na tzw. ziemiach dawnych – Będzin, Bielsko i Zawiercie, zaś na tzw. ziemiach odzyskanych – Nysa, Opole i Racibórz.

Województwo śląskie odgrywało istotną rolę w skali kraju. W 1948 roku obejmowało ono 35 powiatów (wraz z miejskimi) – na ogólną liczbę 324 powiatów w całej RP. Nie posiadało miast województw (na terenie Polski status taki posiadały Łódź i Warszawa). W strukturze województwa znajdowało się: 12 miast–powiatów na 44 w Polsce, 2 miasta wydzielone z powiatowych związków samorządowych (spośród 13 w Polsce), 43 miasta nie wydzielone z powiatowych związków samorządowych (na 643 na terytorium RP), 291 gmin wiejskich (na 2994 w skali kraju) oraz 1499 gromad (z 40 124 w Polsce). W analogicznym okresie podział na jednostki administracyjne na tzw. ziemiach dawnych i tzw. ziemiach odzyskanych rozkładał się następująco: na tzw. ziemiach dawnych znajdowało się 15 powiatów (wraz z powiatami miejskimi) - przy 20 na tzw. ziemiach odzyskanych, równa ilość miast powiatów – po 6, miasta wydzielone z powiatowych związków samorządowych znajdowały się tylko w części przed wojną należącej do RP - 2, niewydzielonych z powiatowych związków samorządowych więcej było na tzw. ziemiach odzyskanych (24, wobec 19 na terenie byłego województwa śląskiego). Liczba gmin wiejskich była na obu obszarach niemal równa (146 na obszarze byłe-go województwa i 145 na terenie byłej rejencji opolskiej), zaś liczba gromad przemawiała zdecydowanie na „korzyść” tzw. ziem odzyskanych (992, przy 507 w części przedwojennej Polski) .

Bibliografia

1. Czech S., Podziały administracyjne Śląska Opolskiego w latach 1945-1975, “Studia Śląskie” 1984, t. XLIII.
2. Dzieje Sejmu Polskiego, koord. J. Bardach, Warszawa 1997.
3. Dziuba A., Woźniczka Z., Węgrzyn D., Organizacje podziemnej konspiracji, w: Województwo śląskie 1945-1950. Zarys dziejów politycznych, red. A. Dziurok, R. Kaczmarek, Katowice 2007.
4. Dziurok A., Problemy narodowościowe w województwie śląskim i sposoby ich rozwiązania, [w:] Województwo śląskie 1945-1950…
5. Dziurok A., Linek B., W Polsce Ludowej (1945-1989), w: Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gwarecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.
6. Fic M., Nowak K., Podział administracyjny, w: Województwo śląskie 1945-1950. Zarys dziejów politycznych, red. A. Dziurok, R. Kaczmarek, Katowice 2007.
7. A. Herzig, K. Ruchniewicz, M. Ruchniewicz, Śląsk i jego dzieje, Wrocław 2012.
8. Kisielewicz D., Arka Bożek (1899-1954). Działacz społeczno-polityczny Śląska Opolskiego, Opole 2006.
9. Linek B., Polityka antyniemiecka na Górnym Śląsku w latach 1945-1950, Opole 2000.
10. Łempiński Z., Przesiedlenie ludności niemieckiej z województwa śląsko-dąbrowskiego w latach 1945-1950, Katowice 1979.
11. Madajczyk P., Przyłączenie Śląska Opolskiego do Polski 1945-1948, Warszawa 1996.
12. Miroszewski K., Aparat przymusu i wymiar sprawiedliwości w województwie śląsko-dąbrowskim, w: Rok 1945 w województwie śląsko-dąbrowskim, red. A. Topol, Katowice 2004.
13. Orzechowski K., Terytorialne podziały Śląska, “Kwartalnik Opolski” 1972, nr 3.
14. Paździora M., Odbudowa i tworzenie polskich władz administracyjnych i samorządowych na obszarze województwa śląsko-dąbrowskiego, w: Województwo śląskie 1945-1950. Zarys dziejów politycznych, red. A. Dziurok, R. Kaczmarek, Katowice 2007.
15. Pysiewicz-Jędrusik R., Pustelnik A., Konopska B., Granice Śląska, Wrocław 1998.
16. Przemiany podziału polityczno-administracyjnego na obszarze dzisiejszego województwa katowickiego, opr. J. Chlebowczyk i in., „Studia i Materiały z Dziejów Śląska” 1980, t. X.
17. Rechowicz H., Aleksander Zawadzki, życie i działalność, Warszawa-Kraków 1975.
18. Reiner B., Polityczno-administracyjne podziały Górnego Śląska w XIX i XX wieku, „Studia Śląskie” 1972, t. XXI.
19. Serafin F., Osadnictwo miejskie i wiejskie w województwie śląsko-dąbrowskim w latach 1945-1948, Katowice 1973.
20. Topol A., Ludzie „Ojczyzny”. Ślązacy w organizacji narodowej „Ojczyzna” w latach 1939-1949, Katowice 2012.
21. Walczak J., Jerzy Ziętek. Biografia Ślązaka (1901-1985), Katowice 2002.
22. Woźniczka Z., Z Górnego Śląska do sowieckich łagrów, Katowice 1996.
23. Woźniczka Z., Miroszewski K., Namysło A., Legalna opozycja polityczna, w: Województwo śląskie 1945-1950. Zarys dziejów politycznych, red. A. Dziurok, R. Kaczmarek, Katowice 2007.

Źródła on-line

• Okólnik nr 11 Prezesa Rady Ministrów z dnia 9 maja 1949 r. w sprawie nazw Województw (Monitor Polski z 1949, nr 31, poz. 453)

• Dekret z dnia 7 lipca 1945 r. o zmianie granic województw: śląskiego, krakowskiego, kieleckiego, biało-stockiego i warszawskiego (Dziennik Ustaw z 1945, nr 27, poz. 167)

• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 maja 1946 r. w sprawie tymczasowego podziału admini-stracyjnego Ziem Odzyskanych (Dziennik Ustaw z 1946, nr 28, poz. 177)

• Ustawa z dnia 28 czerwca 1950 r. o zmianach podziału administracyjnego Państwa (Dziennik Ustaw z 1950, nr 28, poz. 255)