Siemianowicko-czeladzkie spory graniczne

Autor: dr Marcin Wądołowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 12 (2025)

Spory graniczne między Siemianowicami Śląskimi a Czeladzią są przykładem lokalnych konfliktów terytorialnych, które przez stulecia kształtowały historię regionu śląsko-dąbrowskiego. W ich tle znajdowały się nie tylko kwestie administracyjne i własnościowe, ale także szersze procesy polityczne i gospodarcze, które wpływały na rozwój obu miejscowości. Siemianowice, leżące na terenie Górnego Śląska, przez długi czas znajdowały się pod panowaniem Prus, natomiast Czeladź należała do Królestwa Polskiego, a później do Imperium Rosyjskiego. Ten podział, wzmacniany różnicami ustrojowymi i prawnymi, był jednym z głównych źródeł napięć i nieporozumień granicznych, które trwały przez dekady.

Siemianowicko-czeladzkie spory graniczne wpisują się w szerszy kontekst historyczny zmieniających się granic na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim. Kolejne etapy ustalania granic – od lokalnych nieporozumień przez oficjalne decyzje administracyjne aż po wydarzenia związane z powstaniami śląskimi – pokazują, jak dynamiczna była sytuacja polityczna i społeczna tego regionu. Nawet po ustaleniu granic w XIX wieku napięcia nie znikły całkowicie, a historyczne konflikty pozostawiły trwały ślad w świadomości mieszkańców. Współcześnie, choć granice administracyjne nie budzą już większych kontrowersji, dawniej sporne tereny nadal są przedmiotem zainteresowania historyków i stanowią część lokalnej tożsamości Siemianowic i Czeladzi.

„Puste” Jakubowice jako tereny sporne

Przez stulecia przedmiotem licznych konfliktów granicznych pomiędzy Siemianowicami Śląskimi a Czeladzią były tereny dawnej wsi Jakubowice. Położone na pograniczu Śląska i Zagłębia miały strategiczne znaczenie zarówno pod względem administracyjnym, jak i gospodarczym. Mimo że wieś uległa całkowitemu zniszczeniu w XVI wieku, jej nie-istnienie nie zakończyło rywalizacji o pozostawione przez nią grunty. Brak jednoznacznie określonej granicy oraz rozbieżne interpretacje prawne dotyczące przynależności tych ziem sprawiały, że przez kolejne stulecia dochodziło do konfliktów, które niejednokrotnie przybierały formę starć zbrojnych.

Pierwsze udokumentowane wzmianki o Jakubowicach pochodzą z XIV wieku, a w XVI wieku osada stała się własnością rodziny Mieroszewskich. Ród ten, znany z ekspansywnej polityki majątkowej, niejednokrotnie angażował się w spory graniczne z sąsiadami, w tym z mieszczanami Czeladzi. Już w XVI wieku dochodziło do licznych incydentów związanych z nielegalnym użytkowaniem ziemi, podziałami gruntów i wzajemnymi oskarżeniami o naruszenie granicy. Mieroszewscy wielokrotnie podejmowali próby poszerzenia swoich włości kosztem ziem, do których prawa rościli sobie również właściciele Czeladzi. Spory te zaogniały wzajemne animozje, które miały nie tylko podłoże prawno-administracyjne, lecz także społeczno-kulturowe, wynikające z różnic między śląskimi a zagłębiowskimi tradycjami.

Zniszczenie Jakubowic, choć nie ma jednoznacznego potwierdzenia w źródłach, datuje się na przełom wieków XVI i XVII. Według jednej z hipotez osada została spalona w czasie walk o tron polski po śmierci Stefana Batorego w 1586 roku, kiedy to oddziały rotmistrza Gabriela Hołubka, sprzymierzonego z Janem Zamoyskim, miały pustoszyć okolice Byczyny. Alternatywna wersja wydarzeń zakłada, że Jakubowice zostały zniszczone podczas wojny trzydziestoletniej, co sugerował m.in. XIX-wieczny historyk Józef Lompa, wskazując na ślady dawnych zabudowań, widoczne jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku. Niezależnie od dokładnej przyczyny w dokumentach z 1623 roku tereny dawnej wsi określane są już jako „puste Jakubowice” (wüst Jakubowitz), co oznacza, że miejscowość nie została odbudowana.

Choć Jakubowice przestały istnieć jako osada, ich teren pozostawał przedmiotem sporów przez kolejne stulecia. Właściciele Siemianowic, powołując się na dawne dokumenty, utrzymywali, że naturalną granicą pomiędzy ich dobrami a Czeladzią powinna być rzeka Brynica. Z kolei mieszczanie czeladzcy rościli sobie prawo do użytkowania gruntów po obu stronach rzeki, powołując się na dawne przywileje lokacyjne. Brak jednoznacznych dokumentów oraz długotrwałe zaniedbania administracyjne powodowały, że kolejne pokolenia właścicieli ziemskich oraz mieszkańców obu miejscowości kontynuowały wzajemne roszczenia. W XVII wieku powoływano kilkukrotnie komisje rozjemcze, które miały ostatecznie uregulować kwestię granicy, jednak ich ustalenia nie przynosiły trwałych rezultatów, a napięcia nadal eskalowały.

Sytuacja zaostrzyła się w XVIII wieku, gdy po serii zbrojnych incydentów Karol Józef Erdmann Henckel von Donnersmarck, ówczesny właściciel Siemianowic, postanowił siłą zabezpieczyć swoje roszczenia. W 1721 roku jego oddziały wyparły mieszkańców Czeladzi z terenów po Jakubowicach, a na rzece Brynicy ustawiono straże, które miały strzelać do każdego naruszającego granicę. W odpowiedzi mieszczanie czeladzcy zorganizowali zbrojny odwet, co doprowadziło do jednej z najkrwawszych potyczek w historii tego konfliktu. Ostatecznie, mimo kolejnych prób mediacji i decyzji administracyjnych, granica pozostała przedmiotem sporu aż do końca XVIII wieku.

Pomimo zmieniającej się przynależności państwowej tych ziem – najpierw w wyniku wojen śląskich, a później po III rozbiorze Polski – konflikt siemianowicko-czeladzki nie wygasł. W XIX wieku, w związku z rozwojem przemysłu i wzrostem znaczenia górnictwa, tereny po dawnych Jakubowicach nabrały jeszcze większej wartości. Dopiero gdy Siemianowice i Czeladź znalazły się w granicach państwa pruskiego doszło do stopniowego wygaszania konfliktu. W pierwszej połowie XIX wieku formalnie zakończono wielowiekowe starcia o ten obszar, ustalając ostatecznie przebieg granicy w 1835 roku .

Chociaż otwarte konflikty o Jakubowice ustały, pamięć o wielowiekowych sporach pozostała żywa w świadomości mieszkańców obu miast. Dawne animozje znalazły swoje odbicie w narracjach historycznych i lokalnych tradycjach, czego przykładem są różnice w interpretacji przynależności terenów po Jakubowicach. W Czeladzi pojawiają się współcześnie twierdzenia, że dawna wieś znajdowała się na terenie kopalni „Saturn”, podczas gdy mieszkańcy Siemianowic lokują ją bliżej dzisiejszego parku „Pszczelnik”. Współczesne odniesienia do tych sporów pokazują, że granice terytorialne i administracyjne, mimo formalnych ustaleń, mogą wciąż funkcjonować w społecznej pamięci jako element tożsamości lokalnej.

Konflikt Józefa Krecika z czeladzkim proboszczem

Spór Józefa Konstantego Krecika, właściciela Przełajki, z proboszczem czeladzkim ks. Stanisławem Heldtem-Nawdziewiczem stanowi jedno z najbardziej jaskrawych przykładów siemianowicko-czeladzkich konfliktów granicznych. Jego korzenie sięgały końca XVII wieku i wynikały nie tylko z napięć administracyjnych, ale również z osobistych ambicji oraz niepohamowanego temperamentu Krecika. Sprawa ta wpisuje się w szerszy kontekst rywalizacji śląsko-zagłębiowskiej, uwypuklając rolę sporów o jurysdykcję kościelną, które w ówczesnych realiach miały równie istotne znaczenie, co konflikty o ziemię czy podatki.

Ojciec Józefa Konstantego, Andrzej Krecik, był zasłużonym uczestnikiem odsieczy wiedeńskiej w 1683 roku i w ramach podziękowania za ocalenie życia ufundował kaplicę w czeladzkim kościele. Wybudował on lewą nawę świątyni, która od tego momentu nosiła nazwę Kaplicy Kreczkowskiej. Dodatkowo, Krecik uzyskał zgodę biskupa krakowskiego na mianowanie stałego kapłana odpowiedzialnego za odprawianie nabożeństw w kaplicy, co wiązało się z jej częściową autonomią względem proboszcza czeladzkiego.

Po śmierci Andrzeja Krecika jego majątek został podzielony między jego dwóch synów: Jana Jerzego oraz Józefa Konstantego. Starszy syn, Józef Konstanty, przejął Przełajkę i okoliczne folwarki, lecz w odróżnieniu od ojca nie wykazywał cech cnotliwego fundatora kaplicy. Z relacji świadków wynika, że był osobą porywczą, awanturniczą i skłonną do rozwiązywania sporów przemocą. To właśnie jego silny charakter oraz niechęć do poddania się autorytetowi duchownemu doprowadziły do wieloletniej konfrontacji z proboszczem czeladzkim.

Najbardziej dramatycznym wydarzeniem w tej rywalizacji był skandaliczny incydent, który miał miejsce 19 marca 1714 roku, w dniu uroczystości św. Józefa. Józef Krecik wtargnął wówczas do kościoła farnego w Czeladzi, uzbrojony w szablę i zaatakował kapłana sprawującego posługę. Z relacji zawartych w czeladzkich aktach miejskich wynika, że Krecik, rozjuszony odmową udzielenia mu spowiedzi, wpadł do zakrystii, gdzie zaatakował prałata Nawdziewicza, raniąc go w twarz i wywołując powszechną panikę wśród wiernych zgromadzonych na nabożeństwie.

Oburzenie, jakie wywołał ten akt przemocy, było ogromne. W obliczu publicznego zgorszenia proboszcz Czeladzi oficjalnie wniósł skargę przeciwko Krecikowi do władz kościelnych i cywilnych. Sprawa trafiła do sądu biskupiego w Krakowie, gdzie na Józefa Krecika została nałożona ekskomunika przez biskupa Michała Szembeka. Był to niezwykle surowy środek, który oznaczał wykluczenie ze wspólnoty Kościoła i pozbawienie dostępu do sakramentów.

Ekskomunika okazała się ciosem, który złamał dotychczasową nieustępliwość Krecika. Odsunięty przez lokalną społeczność zaczął wysyłać listy błagalne do proboszcza Nawdziewicza, prosząc o wybaczenie i zdjęcie klątwy. W jednym z listów z 5 kwietnia 1715 roku zapewniał, że nakazał swoim poddanym uregulowanie należnej dziesięciny i że pragnie pojednania.

Mimo jego starań ekskomunika nie została zdjęta za jego życia. W końcu 1715 roku Józef Konstanty Krecik zmarł nagle, prawdopodobnie w wyniku apopleksji. Pochowano go poza obrębem kościoła, przy murze cmentarza, co w tamtych czasach było symbolicznym potwierdzeniem jego wykluczenia z Kościoła. Przez długi czas jego postać funkcjonowała w lokalnej tradycji jako przykład człowieka, który za swoje grzechy musiał ponieść surową karę.

W szerszym kontekście konflikt ten pokazuje, że siemianowicko-czeladzkie spory graniczne miały wiele wymiarów – od czysto administracyjnych po te związane z codziennym życiem mieszkańców i ich relacjami z Kościołem. Przypadek Józefa Krecika jest tego wyrazistym przykładem, gdyż pokazał, że w tamtych czasach granice nie były jedynie liniami na mapie, lecz często przestrzenią starć o wpływy, honor i przynależność do określonej wspólnoty.

Ustalenie granicy w 1835 roku

Proces ustalania granicy pomiędzy Królestwem Polskim (Kongresowym) a Królestwem Prus trwał wiele lat i był efektem zarówno decyzji międzynarodowych, jak i lokalnych sporów terytorialnych. Pierwsze postanowienia dotyczące demarkacji tej granicy zapadły już w 1815 roku podczas obrad Kongresu Wiedeńskiego, jednak ich faktyczna realizacja przeciągnęła się na dwie kolejne dekady. Dopiero w 1835 roku, po latach negocjacji, ustalono ostateczny przebieg granicy między państwami, a szczegóły tego podziału znalazły się w „Dzienniku Praw Królestwa Polskiego” z tegoż roku.

Powodem długotrwałego procesu demarkacji były wielowiekowe spory graniczne na terenach dawnej wsi Jakubowice. Konflikty te miały swoje źródło zarówno w odmiennych systemach prawnych i administracyjnych, jak i w lokalnych napięciach społecznych wynikających z przynależności tych ziem do różnych organizmów państwowych i gospodarczych. W celu jednoznacznego wytyczenia granicy powołano specjalne komisje rozjemcze, których zadaniem było ustalenie podziału terenów w sposób uwzględniający zarówno prawa własności, jak i naturalne uwarunkowania geograficzne.

Ostateczny kształt granicy został ustalony na mocy Traktatu ostatecznego rozgraniczenia pomiędzy Królestwem Polskim a posiadłościami pruskimi, który został podpisany w Berlinie w lutym i marcu 1835 roku. Dokument ten precyzyjnie określał przebieg granicy w interesujących nas rejonach. Granicę wyznaczono głównie wzdłuż naturalnych przeszkód, jakimi były rzeka Brynica oraz jej odnoga przepływająca przez młyn w Przełajce.

Zgodnie z postanowieniami Artykułu 41, granica pomiędzy miastem Czeladź a wsią Przełajka miała przebiegać nurtem Brynicy, przechodząc przez staw i upust młyna w Przełajce. Kluczowe było ustalenie przynależności młyna wraz z jego przyległościami – na mocy traktatu obiekt ten został przypisany do Prus. Decyzja ta miała istotne konsekwencje gospodarcze, gdyż młyn stanowił ważny element lokalnej infrastruktury, a jego przynależność administracyjna determinowała nie tylko kwestie podatkowe, ale także dostęp do surowców i rynków zbytu.

W przypadku wsi Bańgów granicę opisano w Artykule 42, zgodnie z którym miała ona biec nurtem Brynicy aż do pastwiska Przetak, które pozostawało po stronie Królestwa Polskiego. Następnie granica była wyznaczona wzdłuż istniejących podziałów własnościowych, aż do kopców granicznych przy parowie zwanej Krzywy Dół, położonej na drodze między Bańgowem a Czeladzią. Oznaczało to formalne usankcjonowanie dotychczasowego układu posiadłości, jednak nie kończyło w pełni lokalnych sporów o dostęp do zasobów naturalnych.

Z kolei granica między Czeladzią a Siemianowicami została uregulowana w Artykule 43. Według postanowień traktatu, linia graniczna miała przebiegać od wyznaczonego punktu w Krzywym Dole, a następnie podążać wzdłuż demarkacji z 1804 roku. W dalszym biegu granica miała uwzględniać granice własności miejskich, dominialnych i plebańskich w Czeladzi oraz terenów Szymanowic i Małej Dąbrówki. W końcowym odcinku granica miała ponownie opierać się na nurcie Brynicy.

Decyzje zawarte w traktacie z 1835 roku miały ogromne znaczenie dla stabilizacji stosunków granicznych między Prusami a Królestwem Polskim. Formalne ustalenie granicy położyło kres długotrwałym sporom administracyjnym i prawnym, choć w świadomości mieszkańców regionu podziały te wciąż były żywe. Przebieg granicy miał również długofalowe konsekwencje gospodarcze i społeczne – obszary przygraniczne w dalszym ciągu pozostawały miejscem intensywnych interakcji handlowych i migracyjnych, co powodowało konieczność dalszego dostosowywania struktur administracyjnych.

Mimo że ustalenia z 1835 roku stanowiły finalną formalizację granic państwowych, spory lokalne wciąż tliły się w społecznej świadomości. Granica wzdłuż Brynicy była nie tylko linią administracyjną, ale także symbolicznym podziałem między różnymi tradycjami i tożsamościami, co w kolejnych dekadach miało wpływ na relacje między mieszkańcami regionu.

Ostrzelanie balonu cywilnego nad granicą niemiecko-rosyjską w 1908 roku

W pierwszej dekadzie XX wieku tereny dzisiejszych Siemianowic Śląskich, a w szczególności ówczesnej odrębnej gminy Przełajka, stały się miejscem głośnego incydentu granicznego, który odbił się szerokim echem w europejskich mediach[1]. Wydarzenie to, znane jako ostrzelanie niemieckiego balonu cywilnego przez rosyjskich strażników granicznych, ukazało napięcia panujące na pograniczu niemiecko-rosyjskim oraz podkreśliło znaczenie Przełajki jako strategicznego punktu granicznego w tym okresie.

Do incydentu doszło 11 sierpnia 1909 roku, kiedy to niemiecki balon o nazwie „Tschudi”, pilotowany przez dwóch pionierów kinematografii – Oskara Messtera oraz doktora Brinkmanna, został ostrzelany przez rosyjskich żołnierzy strzegących granicy. Messter, znany z założenia pierwszej wytwórni filmowej w Niemczech („Messter Film”), oraz Brinkmann testowali podczas lotu nowatorską kamerę do rejestracji zdjęć lotniczych. Niestety, silne podmuchy wiatru sprawiły, że balon zboczył z kursu i niebezpiecznie zbliżył się do granicy niemiecko-rosyjskiej, przebiegającej wówczas na rzece Brynicy, która oddzielała Przełajkę od Czeladzi i Wojkowic[2].

Według wyników śledztwa przeprowadzonego przez niemieckie władze wojskowe, rosyjscy strażnicy otworzyli ogień do balonu jeszcze nad terytorium pruskim, czyli nad Przełajką. Strzały zmusiły pilotów do awaryjnego lądowania po stronie rosyjskiej, gdzie natychmiast zostali aresztowani przez carskich żołnierzy. Podstawą zatrzymania była rzekoma próba nielegalnego przekroczenia granicy oraz podejrzenie o działalność szpiegowską, co w ówczesnych realiach politycznych było poważnym zarzutem.

Ostrzelanie balonu i aresztowanie niemieckich obywateli wywołało dyplomatyczne napięcia pomiędzy Niemcami a Rosją. Sprawa została szeroko nagłośniona w europejskiej prasie, a niemieckie media szczególnie podkreślały naruszenie suwerenności terytorialnej oraz brutalność rosyjskich służb granicznych. Dopiero po interwencji niemieckiej dyplomacji Messter i Brinkmann zostali zwolnieni z aresztu, jednak materiał filmowy, który zarejestrowali podczas lotu, uległ konfiskacie lub zniszczeniu[3].

Incydent nad Przełajką jest jednym z przykładów licznych napięć na granicy niemiecko-rosyjskiej, która na początku XX wieku była jednym z najpilniej strzeżonych odcinków granicznych w Europie. Region Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, na styku dwóch wielkich imperiów, był wówczas obszarem częstych kontroli i interwencji wojskowych. Przełajka, choć wciąż niewielką osadą, znalazła się w centrum wydarzeń, które unaoczniły niestabilność i napięcia polityczne tamtych czasów.

---

[1] Zur Ballonaffäre an der russischen Grenze, „Der Oberschlesische Wanderer” 1909, nr 185, s. 1.

[2] M. Wądołowski, P. Wądołowska, M. Wądołowski, Ocalić od zapomnienia. Rewitalizacja siemianowickiej pamięci, Chorzów 2023, s. 71-72.

[3] M. Wądołowski, P. Wądołowska, Przełajka…, s. 17-18.