1918 rok na Śląsku Cieszyńskim

Autor: dr hab. Krzysztof Nowak

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 11 (2024)

Artykuł pierwotnie ukazał się w ramach projektu Debaty IBR

W 100-lecie odzyskania niepodległości przez Polskę postawiliśmy pytania dotyczące przebiegu i konsekwencji wydarzeń jesieni 1918 roku na obszarze województwa śląskiego.

Celem projektu było porównanie kluczowych wydarzeń związanych z odrodzeniem Polski w 1918 roku w różnych regionach znajdujących się w granicach dzisiejszego województwa śląskiego. Każdego z autorów poprosiliśmy o rozważenie następujących kwestii:

1. Źródła kształtowania się polskiego patriotyzmu na przełomie XIX/XX wieku w regionie; zakres poparcia społecznego dla idei niepodległościowej.
2. Syntetyczny opis przebiegu wydarzeń politycznych i społecznych w regionie 11 listopada 1918 roku.
3. Podobieństwa i różnice w pamięci o 1918 roku w regionie i w Polsce.
4. Rok 1918 w regionie w literaturze, sztuce i muzyce.
5. Regionalni bohaterowie wydarzeń listopada 1918 roku: prosimy o wskazanie w postaci listy maksymalnie trzech nazwisk (ułożonych hierarchicznie według znaczenia dla regionu w 1918 roku) z krótkim jednozdaniowym uzasadnieniem dla każdej postaci.
6. Współczesne miejsca pamięci wydarzeń 1918 roku w regionie.

Dążenia niepodległościowe przed 1918 rokiem

Propolski patriotyzm na przynależnym do Cesarstwa Austriackiego (od 1867 r. do austriackiej, przedlitawskiej części Austro-Węgier) Śląsku Cieszyńskim, wschodniej części tzw. Śląska Austriackiego ze stolicą w Opawie, wywodził swoje korzenie z okresu Wiosny Ludów, gdy grupa pierwszych działaczy narodowych pod wodzą absolwenta cieszyńskiego gimnazjum ewangelickiego Pawła Stalmacha (1829-1891) zaczęła wysuwać postulaty równouprawnia językowego dla przeważającej liczebnie w regionie (58,7% w 1880 r.) ludności polskojęzycznej z politycznie i kulturalnie dominującą ludnością niemiecką. Polski ruch narodowy, ograniczony początkowo tylko do warstwy chłopskiej (polskiego ziemiaństwa i burżuazji na Śląsku Cieszyńskim nie było), wraz z rosnącym uprzemysłowieniem regionu w końcu XIX wieku zaczął obejmować również coraz szersze masy robotnicze, głównie w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim.

Choć w latach 1883-1884 podzielił się na katolicki (Związek Śląskich Katolików) i ewangelicki (Polityczne Towarzystwo Ludowe) nurt wyznaniowy, w sprawach ogólnonarodowych działał wspólnie, tworząc w 1885 r. Macierz Szkolną Księstwa Cieszyńskiego z zamiarem założenia polskiego gimnazjum. Mając poparcie rodaków, od 1873 r. polscy posłowie ze Śląska Cieszyńskiego zasiadali w wiedeńskiej Radzie Państwa. Mimo oporu Niemców, słusznie widzących w takiej placówce kuźnię przyszłej polskiej inteligencji oraz części polityków galicyjskich, obawiających się podniesienia przez Niemców kwestii ukraińskiej w Galicji wschodniej, w 1895 r. otwarto w Cieszynie pierwsze na całym Śląsku gimnazjum polskie, początkowo prywatne, w 1903 r. upaństwowione. Na początku XX wieku, na skutek coraz większego napływu do Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego kadr technicznych i inteligencji czeskiej doszło do wybuchu kolejnego, tym razem polsko-czeskiego konfliktu narodowościowego. Polacy wskazywali na przewagę żywiołu polskiego, Czesi na prawa historyczne, twierdząc także, iż ludność rodzimą tworzą dawni „Morawcy”, spolszczeni przez działaczy i kler z Galicji. Na początku XX w.  polski ruch narodowy reprezentowały: ZŚK oraz powstałe na bazie PTL, łączące nurt endecki i ludowy Polskie Zjednoczenie Narodowe a także jedyne stronnictwo ponadregionalne Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska. Na polskie życie kulturalne i społeczne składała się aktywność organizacji związanych z tymi partiami oraz organizacji ponadpartyjnych takich jak:

• Macierz Szkolna, Polskie Towarzystwo Pedagogiczne,
• Polskie Towarzystwo Ludoznawcze,
• Polskie Towarzystwo Turystyczne „Beskid Śląski”,
• Towarzystwo Rolnicze, Towarzystwo Naukowej Pomocy,
• Towarzystwo Domu Narodowego,
• Stowarzyszenie Akademików Polskich na Śląsku „Znicz”,
• gniazda galicyjskiego „Sokoła”.

Rozwój polskiej świadomości narodowej skłonił Niemców do poparcia polskojęzycznego nurtu separatystycznego Józefa Kożdonia, lidera założonej w 1909 r. Śląskiej Partii Ludowej (Schlesische Volkspartei), która przeciwstawiała się związkom Ślązaków z ideologiczną „wszechpolskością”. Podczas I wojny światowej wyrazem polskiego patriotyzmu i łączności Śląska Cieszyńskiego z polską ideą niepodległościową było utworzenie 23 sierpnia 1914 r. Sekcji Śląskiej Naczelnego Komitetu Narodowego, z którym identyfikowały się wszystkie liczące się środowiska polskie w regionie, na czele z posłami wiedeńskiej Rady Państwa ks. Józefem Londzinem z ZŚK, Janem Michejdą z PZN i Tadeuszem Regerem z PPSD. W szeregach I i II Brygady Legionów Polskich walczyło około 600 ochotników ze Śląska Cieszyńskiego.