1918 rok w Jaworznie

Autor: Adrian Rams

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 11 (2024)

Artykuł pierwotnie ukazał się w ramach projektu Debaty IBR

W 100-lecie odzyskania niepodległości przez Polskę postawiliśmy pytania dotyczące przebiegu i konsekwencji wydarzeń jesieni 1918 roku na obszarze województwa śląskiego.

Celem projektu było porównanie kluczowych wydarzeń związanych z odrodzeniem Polski w 1918 roku w różnych regionach znajdujących się w granicach dzisiejszego województwa śląskiego. Każdego z autorów poprosiliśmy o rozważenie następujących kwestii:

1. Źródła kształtowania się polskiego patriotyzmu na przełomie XIX/XX wieku w regionie; zakres poparcia społecznego dla idei niepodległościowej.
2. Syntetyczny opis przebiegu wydarzeń politycznych i społecznych w regionie 11 listopada 1918 roku.
3. Podobieństwa i różnice w pamięci o 1918 roku w regionie i w Polsce.
4. Rok 1918 w regionie w literaturze, sztuce i muzyce.
5. Regionalni bohaterowie wydarzeń listopada 1918 roku: prosimy o wskazanie w postaci listy maksymalnie trzech nazwisk (ułożonych hierarchicznie według znaczenia dla regionu w 1918 roku) z krótkim jednozdaniowym uzasadnieniem dla każdej postaci.
6. Współczesne miejsca pamięci wydarzeń 1918 roku w regionie.

Dążenia niepodległościowe przed 1918 rokiem

Na skutek III rozbioru Polski Jaworzno, jak i cała zachodnia część Małopolski znalazła się pod zaborem austriackim, stając się częścią Galicji. Swobody obywatelskie i polityczne, jakimi cieszyła się Galicja od końca lat 60 XIX w., wpłynęły na rozwój życia politycznego. Kraków stał się miejscem aktywności liczących się polskich ugrupowań politycznych o rodowodzie galicyjskim oraz wywodzących się z zaboru rosyjskiego i emigracji. Dominowały dwa nurty – socjalistyczno-niepodległościowy, grupujący się wokół Polskiej Partii Socjal-Demokratycznej Galicji i Śląska, i narodowo-niepodległościowy, będący pod ideologicznym wpływem Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego.

W Krakowie znaleźli schronienie młodzi Polacy zaangażowani w działalność niepodległościową i rewolucyjną w latach 1905-1908 w Królestwie Polskim oraz przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej. W 1908 roku osiedlił się w Krakowie ich przywódca – Józef Piłsudski. Antyrosyjskie oblicze ruchu spotykało się z cichą akceptacją władz austriackich. W styczniu 1909 roku w Krakowie rozpoczął swoją działalność konspiracyjny Związek Walki Czynnej, którego działalność w kwietniu 1910 roku przybrała jawną formę, kiedy powstało Towarzystwo „Strzelec”, którego prezesem został Włodzimierz Tetmajer. PPSD w listopadzie 1912 roku określiła swoje stanowisko polityczne jako antyrosyjskie i wzywała do organizacji ruchu zbrojnego.

Obok nurtu niepodległościowego związanego z PPS w Galicji rozwijały się również organizacje niepodległościowe związane ze stronnictwem narodowo-demokratycznym. W Krakowie zalążkiem takiej organizacji został Polski Związek Wojskowy, który powstał w grudniu 1908 roku. Armia Polska stała się kierownictwem narodowo-demokratycznej konspiracji niepodległościowej, w październiku 1910 roku utworzyła jawne struktury – Legię Niepodległości, a następnie Polskie Drużyny Strzeleckie, które wkrótce pojawiły się w Krakowie. Ich dowódcą został Mieczysław Neugebauer.

Szary mundur, orzełki na maciejówkach, broń pozyskana z austriackich magazynów czyniła z nich zalążek polskiego wojska i tym duchem przesiąknięte były obie organizacje. Pojawiały się próby koordynowania zasad organizacyjnych i programów szkolenia oraz przeprowadzania wspólnych ćwiczeń obu formacji. 11 maja 1913 roku w Tyńcu pod Krakowem odbyły się pierwsze wspólne ćwiczenia strzelców i drużyniaków z okręgu krakowskiego dowodzone przez Józefa Piłsudskiego.

Patriotyczno-niepodległościowa atmosfera udzieliła się organizacjom, które w swoich celach statutowych były dalekie od ideologii czynu zbrojnego. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, związane ideowo z narodową-demokracją, w październiku 1912 roku powołało do życia własną strukturę paramilitarną – Polowe Drużyny Sokole, cieszące się dużą popularnością. Także powstającemu wówczas skautingowi sprawy niepodległościowe były bliskie. Ów rozwój sytuacji mocno niepokoił Rosję. Rosyjski minister spraw wewnętrznych stwierdził:

„Centrum polityczne sprawy polskiej leży obecnie nie w Królestwie, ale w Galicji. W Królestwie wszystko jest spokojne, gdy w Galicji wszystko wre, tam organizują półjawnie i jawnie oddziały strzelców pod wodzą waszego Piłsudskiego, któremu lekkomyślnie pozwoliliśmy ujść z więzienia”.

Niepodległościowe nastroje wzrastały wraz z kolejnymi obchodami patriotycznymi organizowanymi w Krakowie w dobie autonomicznej. Punktem kulminacyjnym były obchody 500. rocznicy bitwy pod Grunwaldem, które odbyły się 15 lipca 1910 roku i zgromadziły 150.000 uczestników przybyłych z całej Galicji, zaboru pruskiego i rosyjskiego oraz z zagranicy. Punktem kulminacyjnym było odsłonięcie pomnika grunwaldzkiego oraz pokazy sprawności druhów „Sokoła” i skautów na krakowskich Błoniach.

10 listopada 1912 roku z inicjatywy Piłsudskiego doszło do powołania Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Piłsudski został nominowany na Komendanta Głównego całego ruchu strzeleckiego, także Polskich Drużyn Strzeleckich. Z czasem pojawiły się nim wewnętrzne konflikty dotyczące roli i pozycji Piłsudskiego. Coraz mocniej dawała o sobie znać odmienność poglądów drużyniaków i strzelców, która doprowadziła ostatecznie do rozłamu w maju 1914 roku i ogólnej demobilizacji.

Zamach w Sarajewie zaskoczył polski obóz niepodległościowy i zmusił do podjęcia działań. Dopiero w ostatnich dnia lipca 1914 roku Komendant Główny Józef Piłsudski ogłosił mobilizację polskich sił strzeleckich, nie konsultując jej z austriackimi wojskowymi i polskimi politykami. 1 sierpnia 1914 roku na Błoniach i w Parku Jordana zaczęły się gromadzić grupy strzelców i drużyniaków z Galicji. Polskie Drużyny Strzeleckie na nowo podporządkowały się Komendantowi Piłsudskiemu, który 3 sierpnia wydał rozkaz integracyjny dla strzelców i drużyniaków. Na Oleandrach uformowała się I Kompania Kadrowa, która 6 sierpnia przekroczyła granicę austriacko-rosyjską pod Michałowicami, na kilka godzin przed wypowiedzeniem wojny Rosji przez Austro-Węgry. Piłsudski rozpoczynał wojnę o Polskę.

Obojętność mieszkańców Kielc po zajęciu miasta przez strzelców spowodowała utratę nadziei na wywołanie antyrosyjskiego powstania w Królestwie. „Przerwane powstanie” nie przyniosło żadnych rezultatów, dowództwo austriackie zaniepokojone politycznymi aspektami akcji Piłsudskiego nakazało ją zakończyć, a oddziały miały wrócić do Galicji i podporządkować się austriackiemu dowództwu. Po powrocie oddziałów strzeleckich do Krakowa pojawił się nowy pomysł wykorzystania potencjału militarnego, który stanowili żołnierze zgrupowani wokół Piłsudskiego. Zmierzano do nadanie im organizacyjnego kształtu Legionów Polskich, walczących u boku armii austriackiej przeciw Rosji. Zwierzchność polityczną nad ochotniczym wojskiem miał pełnić Naczelny Komitet Narodowy (NKN), do którego włączył się też Piłsudski. 4 września 1914 roku na krakowskich Błoniach przysięgę złożyło 3500 legionistów, a nazajutrz kolejnych 1800 ochotników.

W Jaworznie, jak i w całej Galicji, rozwijały się organizacje o charakterze paramilitarno-niepodległościowym – powiązane z PPSD i ND – Związek Strzelecki i Towarzystwo Gimnastyczne “Sokół”, które w 1909 roku przystąpiło do tworzenia własnych Drużyn Polowych oraz Drużyn Skautowych – paramilitarnego ramienia skautingu. W związku z powszechną mobilizacją zobowiązano urzędy parafialne do sporządzenia list poborowych. Polskie organizacje militarne także wydały odezwy mobilizacyjne, 3 sierpnia 1914 roku pierwsi Strzelcy z powiatu chrzanowskiego zgłosili się w punkcie zbornym w Krakowie i zostali wcieleni m.in. do I Kompanii Kadrowej. 6 sierpnia 1914 roku ukonstytuował się Naczelny Komitet Narodowy. Jaworzno znalazło się w granicach administracyjnych chrzanowskiego Powiatowego Komitetu Narodowego, ale utworzono w nim także Samoistny Komitet Narodowy, na którego czele stanął Stanisław Stankiewicz (w 1916 roku zastąpił go ks. Józef Sosin), pełniący także funkcję komendanta wojskowego komitetu. NKN opowiadał się za zaangażowaniem politycznym i wojskowym Polaków z Galicji po stronie Austro-Węgier, jako swój organ wojskowy powołał Legiony, które miały podjąć próbę wywalczenia niepodległości w trakcie wojny toczonej pomiędzy mocarstwami zaborczymi. 6 września 1914 roku w godzinach południowych odbył się w Jaworznie wiec w sprawie tworzących się Legionów Polskich. Podobny wiec odbył się o godzinie 17 na boisku Sokoła. Dwa dni później w siedzibie Sokoła przed komisją poborową mogli stanąć ochotnicy do wstąpienia do Legionów.

W kościele prowadzono zbiórki na legionistów. Zbiórkę pieniędzy na skarb wojskowy prowadził Komitet Narodowy w Jaworznie. Drużyny sokole z Sierszy i Szczakowej dotarły do Krakowa 18 i 19 września 1914 roku. Druhowie Sokoła przed wymarszem gromadzili się w obozach ulokowanych w Sierszy, Chrzanowie, Jaworznie i Czatkowicach. W poszczególnych gminach zaczęto tworzyć komitety niesienia pomocy ofiarom wojny, organizować zbiórki charytatywne, np. na Czerwony Krzyż, na potrzeby rannych, inwalidów wojennych oraz na fundusz narodowy. W 1914 roku do Legionów Polskich wstąpiło 538 osób, a w 1915 roku zgłosiło się 100 kolejnych ochotników. Zaciągający się do Legionów obozowali między innymi w Jaworznie. Jaworznianie zostali włączeni od I Pułku Piechoty Legionowej (Strzelcy) i II Pułku Piechoty (Sokoli).

W Jaworznie i najbliższej okolicy największe zasługi w działalności patriotycznej miało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. W latach 1913-1914 działalność towarzystwa była ukierunkowana na organizację drużyn polowych. W sierpniu i wrześniu 1914 roku szczakowskie gniazdo „Sokoła” przekazało środki zebrane na budowę własnej sokolni – w wysokości 2000 koron – na rzecz Polskiego Skarbu Wojennego. Druhowie „Sokoła” wzięli masowy udział w ochotniczym zaciągu, a polowe drużyny – wyszkolone i wyekwipowane przez organizacje sokolskie do Legionów Polskich – stanowiły znaczną część Legionów Polskich. Paramilitarna działalność miejscowego „Sokoła” została zainaugurowana w 1911 roku zlotem doraźnym okręgu krakowskiego, który został zorganizowany na wzór manewrów wojskowych. Oprócz druhów z Galicji udział w nim wzięli również druhowie z zaboru pruskiego. Pierwsze polowe drużyny „Sokoła” powstały w Jaworznie w maju 1912 roku Komendantem wojskowym został Ryszard Vanicek (dotychczasowy naczelnik), za szkolenie wojskowe odpowiadał Antoni Ziarko. W styczniu 1913 roku powołano Stałą Drużynę Polową oraz komendę wojskową, do której weszli:

• Bolesław Leonhard,
• Ryszard Vanicek,
• Antoni Dziedzic,
• Henryk Reiman,
• Stanisław Stankiewicz.