Kanał Gliwicki

Autorzy: Dr Robert Machowski, Prof UŚ dr hab. Mariusz Rzętała

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 9 (2022)

Rys. 1. Lokalizacja Kanału Gliwickiego: 1 – zbiorniki wodne, 2 – cieki powierzchniowe, 3 – kanały, 4 – granice województw, 5 – granice gmin, 6 – śluzy, 7 – urządzenia zrzutowe, urządzenia upustowe, jazy.

Kanał Gliwicki uznawany jest za jedną z najważniejszych śródlądowych dróg wodnych w Polsce. Stanowi odnogę pierwszego (górnego) odcinka tzw. odrzańskiej drogi wodnej. Żegluga na Odrze w praktyce możliwa jest od Kędzierzyna-Koźla, na terenie którego Kanał Gliwicki łączy się z tą rzeką. Koniec kanału zlokalizowano w Gliwicach, w dzielnicy Łabędy, gdzie wybudowano duży port przeładunkowy. W ten sposób połączono Górny Śląsk początkowo z Berlinem, a w okresie powojennym transport odbywał się do Szczecina i Świnoujścia, umożliwiając transport głównie węgla kamiennego drogą wodną bezpośrednio do portów morskich. Korzystanie z kanału rozpoczęło się w 1938 r. Wybudowane nowe połączenie przejęło funkcje przestarzałego Kanału Kłodnickiego.

Położenie

Kanał Gliwicki pod względem administracyjnym położony jest w zachodniej części województwa śląskiego oraz we wschodniej części województwa opolskiego (rys. 1). Większa jego część (o długość przekraczającej nieco 22 km) znajduje się na terenie województwa śląskiego. Na terenie sąsiedniego województwa kanał posiada około 18 km długości. Kanał Gliwicki rozpoczyna się śródlądowym portem zlokalizowanym w północnej części Gliwic, na terenie dzielnicy Łabędy. Następnie tor wodny kanału poprowadzono przez południową część miasta Pyskowice. W dalszej części Kanał Gliwicki przepływa ze wschodu na zachód przez środkową część gminy Rudziniec. Poczynając od wschodu na terenie wspomnianej gminy w bezpośrednim sąsiedztwie kanału znajdują się sołectwa: Bycina, Taciszów, Pławniowice, Łany oraz Chechło i Rudziniec. Kanał opuszcza tereny województwa śląskiego w okolicy Rudzińca. W województwie opolskim kanał na początkowym biegu stanowi granicę pomiędzy sołectwem Niezdrowice na południu a miastem Ujazd na północy. Następnie znajduje się już wyłącznie na terenie miejskim Ujazdu, który od zachodu graniczy z miastem Kędzierzyn-Koźle, gdzie Kanał Gliwicki łączy się z Odrą.

Pod względem fizycznogeograficznym wschodnia część Kanału Gliwickiego (w granicach Gliwic) znajduje się w zasięgu mezoregionu Wyżyna Katowicka, która stanowi część makroregionu Wyżyna Śląska. W okolicy zbiornika Dzierżno Duże przebiega granica, która wyznacza wschodni zasięg mezoregionu Kotlina Raciborska, która jest jednocześnie najdalej na wschód wsuniętą częścią makroregionu Nizina Śląska. Pod względem hydrologicznym Kanał Gliwicki położony jest w całości na terenie zlewni Kłodnicy.

Historia budowy

Początki transportu śródlądowego na obszarze, przez który współcześnie przebiega Kanał Gliwicki sięgają późnego średniowiecza. W ówczesnym czasie transport odbywał się Kłodnicą, którą wykorzystywano do spławiania głównie drewna w dół rzeki i dalej za pośrednictwem Odry. Brak odpowiednich regulacji koryta Kłodnicy sprawiał, że jej wykorzystanie w celach transportowych nie było opłacalne. Rozwój gospodarczy Górnego Śląska był podstawową przesłanką do wybudowania drogi wodnej, która połączyłaby ten region z Odrą. Początkowo przeprowadzono jedynie działania polegające na pogłębianiu i przekopywaniu meandrów Kłodnicy. Efekty tych działań były niewystarczające dlatego pod koniec XVIII w. podjęto decyzję o wybudowaniu kanału, który połączyłby Gliwice z Kędzierzynem-Koźle. W tym czasie rozpoczęto budowę Kanału Kłodnickiego (rys. 2). Pierwsze prace odbyły się w 1792 r. a ich zakończenie przypadało na 1812 r. Wykorzystanie w celach transportowych nowej drogi wodnej umożliwiło transport węgla kamiennego, rud cynku, ołowiu i żelaza, a także zbóż, drewna oraz surowców skalnych. Kanał Kłodnicki za pośrednictwem kilkunastu śluz pokonywał różnicę poziomów wynoszącą 48,8 m na długości 45,7 km. Po oddaniu do użytkowania kanału okazało się, że mogły po nim pływać jedynie barki o nośności do 28 ton. Uzyskane możliwości transportowe były mało zadowalające, dlatego też w kolejnych latach przeprowadzono szereg prac polegających w głównej mierze na pogłębieniu i poszerzaniu toru wodnego. Dzięki tym zabiegom po kanale mogły pływać barki o nośności do 60 ton. Do 1850 r. Kanał Kłodnicki stanowił najważniejszy szlak, którym transportowano ładunki masowe. Uruchomienie kolei i szybki jej rozwój stały się punktem zwrotnym w historii kanału. Od tego czasu jego znaczenie transportowe systematycznie spadało, a zupełny kres nastał z pojawieniem się na Odrze barek, które mogły przewozić ładunki o masie 400 ton i więcej. W połowie lat 20. XX w. w Gliwicach odbyło się spotkanie blisko 30-osobowej Komisji ds. Wschodnich. Podsumowaniem obrad był wniosek o zakończeniu dalszego gospodarczego wykorzystania Kanału Kłodnickiego, co w tym czasie było już zupełnie nieopłacalne. Postulowano również aby w miejsce nierentownego kanału wybudować nowy szlak wodny.

Budowę nowej drogi wodnej w postaci Kanału Gliwickiego rozpoczęto we wrześniu w 1933 r. na podstawie planów sporządzonych przez szefa rady budowlanej inżyniera L. Franziusa. Na początkowym etapie prace polegały zasadniczo na karczowaniu lasów i usuwaniu innych przeszkód z trasy jego przebiegu. W maju 1934 r. położono kamień węgielny pod budowę nowego kanału. Na uroczystościach pojawił się minister Rudolf Hess – jeden z późniejszych zastępców przywódcy III Rzeszy. Postanowiono, że po wybudowaniu kanał będzie nosił imię Adolfa Hitlera. Latem 1936 r. ukończono budowę największej śluzy, która zlokalizowana była w Dzierżnie, kolejnych pięć było na ukończeniu. Do końca tego roku wykonano 23 km kanału, z czego 21 km było wypełnionych wodą. Kolejne 9 km było na końcowym etapie prac. W tym czasie wybudowanych było już 18 mostów, a kolejne pięć przepraw było w budowie. Częściowo oddane do użytku zostały obiekty służbowe oraz niektóre urządzenia hydrotechniczne wchodzące w skład zabudowy kanału, takie jak syfon pod kanałem, którym płynęła Kłodnica oraz jaz w Łabędach. Oficjalne otwarcie kanału miało miejsce 8 grudnia 1939 r. Na uroczystościach obecni byli Rudolf Hess oraz ówczesny minister transportu III Rzeszy. Pierwsza poważna awaria miała miejsce już w lipcu 1941 r, kiedy to doszło do katastrofy budowlanej, w wyniku której zawaleniu uległa śluza zlokalizowana w Dzierznie. Przyczyn awarii upatrywano w mało stabilnym, uwodnionym, piaszczystym podłożu. Prace remontowe przebiegały bardzo sprawnie i pod koniec tego samego roku ponownie Kanał Gliwicki zaczął spełniać swoje funkcje. Jeszcze w czasie funkcjonowania kanału trwały ostatnie prace budowlane związane z stopniowym oddawaniem do użytku kolejnych mostów. Do 1942 r. ogółem nad kanałem wybudowano 23 mosty, w tym przez trzy poprowadzono kolej.

Parametry morfometryczne i zabudowa hydrotechniczna

Kanał Gliwicki rozpoczyna się w 98,1 km biegu Odry, w jednym z trzech basenów portowych, które zlokalizowane są na prawym brzegu rzeki w Kędzierzynie-Koźlu. Następnie kanał poprowadzono w kierunku wschodnim wykorzystując do tego dolinę Kłodnicy. Kanał kończy bieg śródlądowym portem w Gliwicach. Na odcinku o długości 41,2 km, jednostki pływające po kanale za pomocą sześciu śluz pokonują łączną różnicę wysokości rzędu 43,6 m. W literaturze można znaleźć różne informacje odnośnie całkowitej długości kanału. Różnica 0,6 km wynika z uwzględniania lub też nie długości nabrzeża basenów portowych w Gliwicach, które posiadają długość 600 m. Profil poprzeczny kanału ma postać trapezu, a jego powierzchnia czynna wynosi 91,75 m². W dnie szerokość kanału wynosi 20 m, skarpy zostały wykonane przy uwzględnieniu ich nachylenia w stosunku 1:2,5. Szerokość kanału na poziomie lustra wody zawiera się w przedziale 38-41 m. Według założeń projektowych głębokość kanału powinna wynosić 3,5 m. Nieco mniejsza szerokość kanału obejmuje jego odcinki, które znajdują się w utworzonych wykopach. Natomiast fragmenty szersze o 3 m zostały wykonane w obrębie nasypów. Poziom zwierciadła wody na wielu odcinkach znajduje się powyżej terenów przylegających bezpośrednio do kanału. Dlatego w celu uniknięcia ucieczek wody jego dno zostało odpowiednio zabezpieczone na taką okoliczność warstwą nieprzepuszczalnych iłów. Dodatkowo skarpy zostały odpowiednio zabezpieczone zarówno narzutem kamiennym, jak i betonowymi płytami. Korona wałów została utrwalona roślinnością trawiastą. Głównym źródłem zasilania kanału są wody Kłodnicy oraz zbiorniki położone w górnej jego części: Dzierżno Duże, Dzierżno Małe i Pławniowice.

W obrębie Kanału Gliwickiego wybudowano sześć stanowisk, gdzie dokonywane są tzw. śluzowania. W ten sposób kanał został podzielony na siedem odcinków:

• Odra – śluza I Kłodnica – 3,6 km,
• śluza I Kłodnica – śluza II Nowa Wieś – 4,2 km,
• śluza II Nowa Wieś – śluza III Sławęcice – 7,3 km,
• śluza III Sławęcice – śluza IV Rudziniec – 6,5 km,
• śluza IV Rudziniec – śluza V Dzierżno – 9,3 km,
• śluza V Dzierżno – śluza VI Łabędy – 7,6 km,
• śluza VI Łabędy – port w Gliwicach – 2,7 km.

Poniżej i powyżej każdej ze śluz szerokość kanału jest wyraźnie większa i zazwyczaj oscyluje w okolicy 70 m. Okres nawigacyjny na Kanale Gliwickim zazwyczaj trwa od 15 marca do 15 grudnia. W sytuacjach wyjątkowych – podczas wezbrań, a także w czasie niżówek – bezpieczne wykorzystanie kanału w celach żeglugowych nie jest możliwe.

Z uwagi na dosyć zmienne zasoby wodne w zlewni Kłodnicy zdecydowano się na wybudowanie śluz bliźniaczych dwukomorowych, które odznaczają się mniejszym (o ok. 45%) zapotrzebowaniem na wodę do wykonania śluzowania. Cały proces odbywa się na przemian pomiędzy obydwiema komorami. W założeniach powinno przebiegać to w taki sposób, aby w obydwu komorach znajdowały się jednostki pływające. Podczas wzajemnego śluzowania jedna z nich wynoszona jest do góry a druga opuszczana do stanowiska dolnego. Poziom wody w obydwu komorach ulega wyrównaniu za pomocą przepustów międzykomorowych. Po ich zamknięciu pozostała woda odprowadzana jest do stanowiska dolnego z wykorzystaniem kanałów obiegowych. Długość użytkowa komór w śluzach wynosi około 72 m, a ich szerokość to 12 m. Wymiary śluz były podyktowane wielkością taboru, który pływał w tamtym czasie po Odrze. Największą ze śluz jest pierwsza z nich zlokalizowana w Kłodnicy. Różnica wysokości (spad) w obrębie śluzy pomiędzy górną i dolną częścią kanału wynosi 10,4 m. Nieco mniejszy spad wynoszący 10,3 m zastosowano w śluzie Dzierżno (fot. 1-4). W obydwu przypadkach do śluzowania jednorazowo zużywa się około 9 500 m³ wody. W śluzach Nowa Wieś, Sławęcice i Rudziniec podczas ich przepływania pokonywana jest różnica wysokości rzędu 6,2-6,25 m i wówczas zużywane jest około 5800 m³ wody. Najmniejsze parametry posiada śluza Łabędy, w obrębie której różnica poziomów wody wynosi 4,2 m. Do wypełnienia komory śluzy potrzeba 3900 m³ wody.

Śluza	km kanału	Jednostkowe zużycie wody na śluzowanie [m3]	Spad [m]	Dolna woda				Górna woda
				NWŻ [m NN]	H [cm]	WWŻ [m NN]	H [cm]	NWŻ [m NN]	H [cm]	WWŻ [m NN]	H [cm]
Kłodnica	3,69	9 500	10,40	165,40	303	166,90	454	175,80	1356	176,05	1381
Nowa Wieś	7,80	5 800	6,20	175,80	303	176,05	328	182,00	916	182,25	931
Sławęcice	15,11	5 800	6,25	182,00	323	182,25	348	188,25	974	188,50	999
Rudziniec	21,57	5 800	6,25	188,25	346	188,50	371	194,50	941	194,75	966
Dzierżno	30,89	9 500	10,30	194,50	286	194,95	301	204,80	1336	205,10	1366
Łabędy	38,51	3 900	4,20	204,80	299	205,10	329	209,00	732	209,25	757

Tabela 1. Parametry śluz Kanału Gliwickiego. Objaśnienia: NWŻ – Niska Woda Żeglowna; WWŻ – Wysoka Woda Żeglowna.

Komory w śluzach zamykane są w dwojaki sposób. W przypadku dwóch największych z nich – Kłodnica i Dzierżno zastosowane wrota mają postać opuszczanych i podnoszonych zasuw. Natomiast w pozostałych czterech przeprawach zamykanie komór odbywa się dzięki stalowym wrotom wspornym (po dwa na każdym końcu komory).

Do ważnej infrastruktury hydrotechnicznej obecnej w Kanale Gliwickim zaliczyć należy obydwa porty, które zlokalizowane są na początku i końcu kanału – Kędzierzynie-Koźlu i Gliwicach.

Port znajdujący się na początku kanału funkcjonalnie związany jest również z odrzańską drogą wodną. Został wybudowany w latach 1872-1876, tuż po uruchomieniu Kanału Kłodnickiego. W późniejszych latach (1892-1894), po uregulowaniu Odry na odcinku od Kędzierzyna-Koźla do ujścia Nysy Kłodzkiej nastąpiła jego rozbudowa. W tym czasie wybudowano także pierwszy z basenów, który posiada 500 m długości i 50 m szerokości. Po kilku latach okazało się, że możliwości przeładunkowe są niewystarczające i wybudowano drugi basen o długości 600 m i szerokości 55 m. Trzeci, największy basen o wymiarach 700 m długości i 60 m szerokości budowano w latach 1905-1908. Port posiada nabrzeża przystosowane do pracy w czasie wysokich, jak i niskich stanów wody. Jego całkowita powierzchnia wynosi 33,8 ha, z czego na tereny pod wodą przypada 11,33 ha. Całkowita długość nabrzeży wynosi 3 760 m, a cele przeładunkowe realizowane są na 2 840 m. Port ma bezpośrednie połączenie kolejowe ze stacją Kędzierzyn-Koźle Port.

Śródlądowy port w Gliwicach jest największym i najlepiej wyposażonym tego typu obiektem w Polsce. Wybudowany został w latach 1934-1939 i oddano go do użytkowania równocześnie z Kanałem Gliwickim. W porcie znajdują się trzy baseny, z których tylko dwa są w pełni wykorzystywane, a jeden paliwowo-zaopatrzeniowy w chwili obecnej jest nieczynny. Powierzchnia portowa wynosi niespełna 40 ha, w tym powierzchnia akwatorium (wodna) stanowi 17 ha. Długość nabrzeży o charakterze przeładunkowy wynosi 3 049 m, a na nabrzeże postojowe przypada kolejne 450 m. Jako redę postojową można również wykorzystywać odcinek Kanału Gliwickiego do śluzy Łabędy. Na terenie portu znajdują się charakterystyczne żurawie przeładunkowe o zróżnicowanych możliwościach udźwigu. Poza tego typu maszynami w pracy portu wykorzystuje się szereg innych wielozadaniowych urządzeń. Sieć kolejowa oraz drogowa na terenie portu jest bardzo dobrze skomunikowana, co pozwala na optymalne wykorzystanie jego zdolność przeładunkowych.

Poza wyżej wymienionymi i opisanymi urządzeniami hydrotechnicznymi w obrębie Kanału Gliwickiego znajduje się również szereg innych elementów, które wykorzystywane są głównie do regulacji poziomu wody. Najwięcej jest jazów klapowych, które zlokalizowane są w Nowej Wsi, Blachowni, Sławęcicach, Ujeździe i Łabędach. Jaz segmentowo-klapowy znajduje się w Pławniowicach. W celach zrzutu wody wykorzystuje się przelewy ziemne znajdujące się w Nowej Wsi, Lenartowicach i Ujeździe. W rejonie Kanału Gliwickiego znajduje się także unikatowe rozwiązanie techniczne. W 6,8 km jego biegu, w okolicach miejscowości Lenartowice zastosowano przepływ Kłodnicy pod korytem Kanału Gliwickiego na zasadzie syfonu. Rzeka w tym miejscu przepływa z prawego na lewy brzeg Kanału.

Na terenie Blachowni – dzielnicy Kędzierzyna-Koźla – od Kanału Gliwickiego w 9,1 km jego biegu poprowadzono odnogę w postaci Kanału Kędzierzyńskiego. Jego długość wynosi 5,9 km a głębokość 2,2 m. Został oddany do użytkowania w 1970 r. Na jego końcu znajduje się niewielki port przeładunkowy na terenie zakładów chemicznych „Azoty”. Współcześnie kanał wykorzystywany jest niezmiernie sporadycznie.

Znaczenie kanału

Podstawową przesłanką do budowy Kanału Gliwickiego były przede wszystkim przesłanki jego gospodarczego wykorzystania. W wieloletniej historii funkcjonowania tej drogi wodnej występowały okresy rozwoju transportu, jak również przewóz ładunków praktycznie całkowicie zanikał. W 1940 r. w porcie w Gliwicach wielkość przeładunku osiągnęła 945 tys. ton, a rok później było to już 1 200 tys. ton. Przy czym zdecydowanie dominował przewóz towarów w dół kanału. W tym czasie z Górnego Śląska eksportowano głównie węgiel kamienny. W latach 50. XX w. porty Kanału Gliwickiego były obok portu we Wrocławiu najważniejszymi portami odrzańskiego systemu transportowego. Również w tym czasie w przewozach dominował węgiel kamienny. Kanałem Gliwickim powszechnie transportowano także rudy żelaza i cynku, a także surowce skalne oraz drewno i nawozy sztuczne. W latach 60. XX w. na Odrze dominowały przewozy towarowe z Gliwic do Szczecina. W tym czasie poza węglem kamiennym przewożono również koks, które przeznaczone były na eksport. Natomiast w odwrotnym kierunku transportowano rudę żelaza, surowce fosforowe i włókiennicze. Część tych ładunków po dotarciu do Gliwic była przewożona na zasadach tranzytowych do dawnej Czechosłowacji. Na lata 70. XX w. przypada okres rozwoju gospodarki, co przełożyło się na zwiększone zapotrzebowanie na usługi transportowe. W tym czasie zaobserwowano zmiany w strukturze przewożonych ładunków. Wyraźnie zwiększył się udział materiałów wykorzystywanych w budownictwie np. żwir, kruszywo, piasek, cement, a także surowce chemiczne. Po 1980 r. rozpoczął się spadek wielkości przewozów towarowych za pośrednictwem Kanału Gliwickiego, który właściwie obserwowany jest do chwili obecnej.

Transportowe znaczenie kanału w przeszłości było zdecydowanie większe. Przeładunek odbywał się nie tylko w portach w Gliwicach i Kędzierzynie-Koźlu, ale także w kilku miejscach wzdłuż biegu kanału. Tego typu nabrzeże znajduje się m.in. na terenie Huty „Łabędy”, na prawym brzegu kanału w km 36,7 jego biegu. Również w Rudzińcu w km 20,8 na prawym brzegu kanału fragment brzegu został odpowiednio przystosowany do jego gospodarczego wykorzystania. Podobne nabrzeże znajduje się w Ujeździe, gdzie w przeszłości znajdowała się niewielka stocznia.

Współcześnie poza sporadycznymi przykładami wykorzystania Kanału Gliwickiego w celach transportowych stał się on atrakcją turystyczną nie tylko w skali lokalnej ale także regionalnej i ponadregionalnej. Na terenie portu w Gliwicach znajduje się marina, gdzie można m.in. wypożyczyć łódź motorową lub kajak. Z portowej mariny odbywają się zorganizowane turystyczne rejsy statkiem. Podróż po kanale odbywa się na różnych trasach. Najkrótsze rejsy trwają nieco ponad godzinę, natomiast te, które przemierzają całą długość kanału mają charakter całodziennej wyprawy.

Pomimo złej jakości wód w Kanałem Gliwickim jest on postrzegany przez wędkarzy jako bardzo atrakcyjne łowisko. Wędkowanie możliwe jest na całej jego długości, poza najbliższym sąsiedztwem śluz oraz pozostałych urządzeń hydrotechnicznych. Populacja ryb żyjąca w Kanale Gliwickim jest na tyle obfita, że jest on często miejscem, gdzie organizowane są zawody wędkarskie. Tego typu imprezy sportowe dosyć często odbywają się poniżej śluzy w Łabędach a nieco rzadziej w okolicy śluzy Dzierżno. Dosyć dobre warunki do uprawiania amatorskiego połowu ryb występują właściwie na całej długości brzegów kanału. Legalne wędkowanie możliwe jest po uzyskaniu odpowiednich uprawnień w ramach członkostwa w Polskim Związku Wędkarskim. W wodach kanału powszechnie poławiane są okazałe leszcze, płocie, karasie, wzdręgi. Nieco rzadziej można złowić karpie i liny, a z gatunków drapieżnych występują okonie, szczupaki, sandacze oraz pokaźnych rozmiarów sumy.

Bibliografia

1. Born A.: Regulacja Odry i rozbudowa urządzeń technicznych, w: Grodka A., Kiełczewska-Zaleska M., Zierhoffer A. (red.): Monografia Odry, Poznań 1948.
2. Górski K.: Kanał Gliwicki – historia, stan obecny i perspektywy, Katowice 2009 [maszynopis].
3. Jarosz H., Piasecki J.: Aktualizacja instrukcji gospodarowania wodą hydrowęzła Kłodnicy i Kanału Gliwickiego od m. Gliwice do m. Kędzierzyn-Koźle. Część 3. Instrukcja gospodarowania wodą. Część ogólna, Wrocław 1997 [maszynopis].
4. Kondracki J.: Geografia regionalna Polski, Warszawa 1998.
5. Kostecki M.: Alokacja i przemiany wybranych zanieczyszczeń w zbiornikach zaporowych hydrowęzła rzeki Kłodnicy i Kanale Gliwickim. Prace i Studia IPIŚ PAN, nr 57, Zabrze 2003.
6. Koszarski J.: Żegluga odrzańska w rejonie Koźla do 1944 roku. Szkice Kędzierzyńsko-Kozielskie, t. II, Opole 1987.
7. Koziarski S.: Funkcja żeglugowa Odry, w: „Czasopismo Geograficzne” 1997, t. LXVIII, z. 2, s. 155-180.
8. Koziarski S.: Komunikacja na Śląsku, Opole 2000.
9. Koziarski S.: Żegluga na Odrze, Opole 1991.
10. Kuczkowski W.: Odrzańska droga wodna – Kanał Gliwicki. Cz. II, w: „Gospodarka wodna” 2002, nr 4, s. 134-137.
11. Michalczewski J. (red.): Monografia dróg wodnych śródlądowych w Polsce, Warszawa 1985.
12. Piątkowska J.: Gospodarcze znaczenie śródlądowych dróg wodnych na przykładzie Kanału Gliwickiego, Sosnowiec 2000 [maszynopis].
13. Rzętała M.: Wpływ antropopresji na charakter wykorzystania hydrowęzła Dzierżno (wycieczka terenowa), w: Z badań nad wpływem antropopresji na kształtowanie stosunków hydrologicznych. Materiały konferencyjne, Sosnowiec 1996, s. 86-93.
14. Schmidt J.: Dzieje Kanału Kłodnickiego, w: „Rocznik Muzeum w Gliwicach” 1990, t. II, s. 73-114.
15. Schmidt J.: Historia problemów wodnych w Gliwicach, Gliwice 2002.
16. Soczek M., Tawkin Ł.: Kanał Gliwicki jako przykład wodnej drogi śródlądowej, w: „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” 2006, t. 7, s. 72-85.
17. Szling Z., Winter J.: Drogi śródlądowe, Wrocław 1988.
18. Zawadka M.: Odrzańska żegluga śródlądowa w okresie planu sześcioletniego., w: Drobka W., Zawadka M.(red): Problemy z zakresu gospodarki wodnej w Nadodrzu w ujęciu historycznym, politologicznym i prawnym. Zeszyty Odrzańskie. Seria Nowa, nr 22, Opole 2002, s. 23-44.

Źródła on-line

Machowski R., Rzętała M.: Zbiornik Pławniowice, w: „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2020, t. 7.

Machowski R., Rzętała M.: Zlewnia Kłodnicy, w: „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2018, t. 5.

Machowski R., Rzętała M., Rzętała M.A.: Zbiornik Dzierżno Duże, w: „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2020, t. 7.

Machowski R., Rzętała M., Rzętała M.A.: Zbiornik Dzierżno Małe, w: „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2021, t. 8.

Zobacz też

Dorzecze Odry

Wody podziemne

Wody powierzchniowe

Zbiornik Dzierżno Duże

Zbiornik Dzieżno Małe

Zbiornik Pławniowice

Zlewnia Kłodnicy