Zbiornik Paprocany

Autorzy: Dr Robert Machowski, Prof. dr hab. Mariusz Rzętała

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 8 (2021)

Rys. 1. Lokalizacja zbiornika Paprocany: 1 – zbiorniki wodne, 2 – cieki powierzchniowe, 3 – ważniejsze drogi, 4 – koleje, 5 – granice jednostek administracyjnych.

Zbiornik Paprocany znajduje się w środkowej części województwa śląskiego (rys. 1, fot. 1). Powstał w dolinie Gostyni dzięki jej przegrodzeniu zaporą i spiętrzeniu wód rzeki. Zbiornik uznawany jest za najstarszy zaporowy zbiornik na terenie województwa, który powstał w XVIII w. na potrzeby ówczesnego przemysłu metalurgicznego do napędzania kół wodnych „Huty Paprockiej”. Zbiornik zlokalizowany jest w środkowym biegu Gostyni, która jest lewobrzeżnym dopływem Wisły. Strefa zasilania zbiornika wynosi 132,7 km². Największy udział przypada na tereny pokryte lasami, które stanowią 47,8% całej powierzchni zlewni. Grunty rolne zajmują 39,1%, a tereny zurbanizowane to kolejne 11,7% powierzchni zlewni.

Pod względem fizycznogeograficznym sam zbiornik Paprocany położony jest w zasięgu mezoregionu Równina Pszczyńska, która jest północną częścią makroregionu Kotlina Oświęcimska. Tereny te stanowią najdalej na zachód wysunięty fragment podprowincji Podkarpacie Północne, która należy do prowincji Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem Zachodnim i Północnym. Zachodnia (górna) część zlewni zbiornika znajduje się na terenie mezoregionu Płaskowyż Rybnicki, który wchodzi w skład makroregionu Wżyna Śląska. W bezpośrednim otoczeniu jeziora po jego zachodniej i południowej stronie występuje duży, zwarty kompleks leśny stanowiący część Lasów Pszczyńskich będących w zarządzaniu Lasów Państwowych – Nadleśnictwa Kobiór.

Pod względem administracyjnym zbiornik w całości położony jest na terenach miejskich Tychów. Od północy do jeziora przylega osiedle „W”, a od północnego-wschodu osiedle „Z”. Około 2 kilometry na południe od zbiornika znajduje się wieś Kobiór, położona na terenie powiatu pszczyńskiego. W odległości około 1 km po jego wschodniej stronie przebiega droga krajowa nr 1. W rejonie strefy cofkowej zbiornika, na południowym brzegu znajduje się Pałac Myśliwski (Zameczek Myśliwski) w Promnicach, będący w przeszłości własnością m.in. rodziny Hochbergów. Obecnie posiadłość stanowiąca własność Skarbu Państwa została przekazana Muzeum Zamkowemu w Pszczynie.

Geneza, morfometria i zabudowa hydrotechniczna

Fot. 1. Zbiornik Paprocany (fot. M. Rzętała).

Powstanie zbiornika Paprocany powszechnie wiązane jest z wykorzystaniem jego retencji na cele energetyczne do napędzania kół wodnych znajdujących się w „Hucie Paprockiej”. Na opisywanym terenie, na początku XVIII w. nad Gostynią, na obrzeżach lasu powstała pierwsza kuźnica żelaza. W 1734 r. w jej obrębie uruchomiono wielki piec. W późniejszych latach wraz z rozwojem techniki była systematycznie rozbudowywana. Do opalania wspomnianego pieca używano głównie węgla drzewnego. Stosowanie tego rodzaju opału wymagało stałego dopływu powietrza do paleniska. W hucie zastosowano urządzenia dymarskie, które napędzano siłą wody płynącej Gostynią. Naturalna zmienność stanów wody w rzece powodowała nieregularność pracy maszyn. Z tych też powodów postanowiono wybudować zbiornik, który zapewniał ciągłość ich funkcjonowania. W 1870 r. rozpoczęto poruszanie dwóch dużych kół wodnych retencją pochodzącą ze zbiornika Paprocany. Analiza źródeł kartograficznych wskazuje, że zbiornik pojawił się już na mapie z 1736 r. W ówczesnym czasie zbiornik posiadał większą powierzchnię co wskazuje, że poziom piętrzenia musiał być pierwotnie o około 2 m wyższy niż ma to współcześnie miejsce.

Zbiornik Paprocany w czasie utrzymywania normalnego poziomu piętrzenia na wysokości 242 m n.p.m. zajmuje 1,05 km² powierzchni, zaś powierzchnia maksymalna oceniana jest na 1,2 km². Długość jeziora wynosi 2,36 km, przy jego średniej szerokości rzędu 449 m. W najszerszym miejscu brzegi oddalone są od siebie o 710 m. Długość linii brzegowej wynosi blisko 6,7 km. Jezioro jest stosunkowo płytkim zbiornikiem ze średnią głębokością rzędu 1,5 m, przy maksymalnej wynoszącej 3 m. Przeprowadzone w ostatnich latach pomiary batymetryczne wskazują, że maksymalne głębokości w jeziorze nie przekraczają 2,5 m. Wypłycanie zbiornika jest pochodną intensywnego rozwoju roślinności zanurzonej na praktycznie całej powierzchni dna zbiornika, a po jej obumarciu w okresie zimowym następuje akumulacja szczątków organicznych. Rozkład głębokości w obrębie misy jeziora nawiązuje do ukształtowania wypłaszczonej w tym miejscu doliny Gostyni przed jej zatopieniem. Dno jeziora jest właściwie na całej powierzchni prawie płaskie. Nieco większe jego nachylenie charakterystyczne jest tylko dla wąskiej strefy brzegowej. Również wzdłuż głównej osi zbiornika można zidentyfikować przebieg dawnego koryta Gostyni. Na znacznej długości jego przebieg jest prostolinijny, co potwierdza fakt przeprowadzonych regulacji stosunków wodnych na tym terenie przed utworzeniem jeziora. Cechą charakterystyczną jeziora jest obecność trzech wysp. Największa z nich posiada powierzchnię około 0,8 ha i przylega do zachodniego brzegu w jego środkowej części. Wyspa ma połączenie z brzegiem za pomocą niewielkiego mostu (kładki). Prawdopodobnie w przeszłości wyspa była połączona z brzegiem stanowiąc swego rodzaju cypel. Nieco mniejsza (0,7 ha) wyspa zlokalizowana jest w południowej części jeziora, w odległości około 90 m od brzegu wschodniego. Najmniejsza wyspa o powierzchni około 0,1 ha znajduje się tuż nieopodal ujścia nowego koryta Gostyni do zbiornika. Wskaźniki opisujące zbiornik Paprocany zestawiono w tabeli 1.

L.p.	Parametr/wskaźnik	Wartość
1.	Powierzchnia	1,06 km2
2.	Długość	2,36 km
3.	Szerokość maksymalna	0,71 km
4.	Szerokość średnia	0,45 km
5.	Wskaźnik wydłużenia	5,26
6.	Długość linii brzegowej	6,69 km
7.	Rozwinięcie linii brzegowej	1,15
8.	Uwyspienie	0,34%
9.	Głębokość maksymalna	3,0 m
10.	Głębokość średnia	1,5 m
11.	Wskaźnik głębokościowy	0,5
12.	Pojemność	1,59 hm3
13.	Wskaźnik rozwinięcia	1,5
14.	Wskaźnik odsłonięcia jeziora	70,7

Tabela 1. Parametry morfometryczne zbiornika Paprocany w 1996 roku.

Fot. 2. Zbiornik Paprocany w rejonie obwałowań czołowych (fot. M. Rzętała).

Jezioro Paprocańskie zostało utworzone dzięki przegrodzeniu doliny Gostyni wałem ziemnym, który współcześnie stanowi północny brzeg zbiornika (fot. 2). Do usypania zapory wykorzystano również odpady powstałe w czasie wytopu metali w pobliskiej hucie. Pozostałości hutniczej szlaki wciąż znajdowane są w obrębie ziemnej zapory. Na etapie tworzenia zapory poza utrwaleniem jej powierzchni darnią, obsadzono ją również dębami, które współcześnie osiągnęły pokaźne rozmiary. W ówczesnym czasie panowało przekonanie, że korzenie dębów są doskonałym „spoiwem”, które wzmocni utworzoną zaporę. Ziemne umocnienia rozciągają się na całym północnym brzegu zbiornika, przedłużając się na początkowy odcinek części zachodniej. Obwałowania w tej części zbiornika o długości około 620 m oddzielają wody zbiornika od poprowadzonych od zachodu i północy nowym korytem wód płynących Gostyni. Powierzchnia odwodna została pokryta ażurowymi płytami betonowymi. Dodatkowo podstawa obwałowań w zasięgu oddziaływania fal została zabezpieczona narzutem kamiennym. Odpływ ze zbiornika regulowany jest za pomocą trójprzęsłowego jazu, którego ściany zostały wybetonowane. Szerokość kanału odprowadzającego wody ze zbiornika wynosi około 10 m. Poniżej jazu znajduje się niecka wypadowa wyposażona w pojedynczy rząd niewielkich szykan, poniżej których dno kanału wyraźnie się zwęża. Ściany kanału zostały obetonowane, a po jego bokach dno na odcinku około 100 m zostało wzmocnione narzutem kamiennym. Dalej kanał zwęża się do około 5 m szerokości i po pokonaniu kolejnych kilkudziesięciu metrów woda wpływa do kolektora, którego wlot znajduje się w ciągu ulicy Sikorskiego a wylot usytuowano w korycie Gostyni. Zabudowa hydrotechniczna znajdująca się w obrębie zbiornika Paprocany jest uboga. Poza opisanymi już elementami, pojawiająca się w strefie brzegowej zabudowa hydrotechniczna spełnia zazwyczaj funkcje stabilizacji brzegów. Betonowe wzmocnienia znajdują się wzdłuż niewielkiej zatoczki na zachodnim brzegu. Zdecydowanie większa ingerencja człowieka w strefie brzegowej jeziora widoczna jest na jego wschodnim brzegu, zwłaszcza na odcinku, do którego przylega osiedle. W tej części znajdują się zarówno niewielkie okładziny betonowe chroniące nieco wyższy brzeg przed jego erozją, jak również około 450 m długości promenady spacerowe w części środkowej. Wybudowano również pomosty w części kąpieliskowej o łącznej długości około 320 m. W kilku innych miejscach znajdują się pojedyncze pomosty wykorzystywane do cumowania łódek, żaglówek ale także i większych jachtów.

Genetycznie ze zbiornikiem Paprocany związany jest cały system rowów drenarskich, które znajdują się na podmokłych łąkach położonych w obrębie doliny Gostyni przed zbiornikiem. Nowe koryto Gostyni, które uchodzi do zbiornika zasilane jest głównie wodami pochodzącymi z odwadniania tych podmokłości.

W opisywanym zbiorniku praktycznie co roku latem pojawiają się intensywne zakwity glonów. W celu poprawy stanu ekologicznego jeziora, w jego północnej i środkowej części w 2014 r. zainstalowano cztery fontanny-aeratory. Napowietrzone w ten sposób wody mają ograniczyć intensywność zakwitów oraz poprawić ich natlenienie.

Cechy wód jeziornych

Wahania stanów wody i retencja jeziorna

Obecność w zaporze czołowej urządzeń hydrotechnicznych służących do regulacji poziomu wody w zbiorniku daje możliwości do jej ręcznego sterowania. W założeniach retencja zbiornikowa miał być zużywana do napędzania maszyn pracujących w hucie. Z tych też względów pożądane było utrzymywanie wyższych stanów wody w zbiorniku, dzięki czemu funkcjonowanie huty było niezagrożone. Pomimo tego, że współcześnie pierwotne cele od wielu dziesięcioleci nie są już realizowane, to trudno doszukiwać się sytuacji, kiedy odnotowano by zmiany poziomu wody w jeziorze. Stany wody zasadniczo utrzymywane są w okolicy normalnego poziomu piętrzenia. Tym niemniej maksymalna amplituda stanów wody wynikająca z realizacji gospodarki wodnej na zbiorniku może osiągać 80 cm. Pojemność jeziora przy minimalnym poziomie piętrzenia, który ustalono na rzędnej 241,5 m n.p.m. wynosi 1,08 hm³. Ocenia się, że w takiej sytuacji średnia głębokość w zbiorniku wynosi zaledwie 0,9 m. Przy normalnym piętrzeniu (242,00 m n.p.m.) pojemność misy wzrasta do 1,68 hm³, zaś w czasie utrzymywania maksymalnych stanów wody na wysokości 242,30 m n.p.m. retencja jeziorna osiąga 2,04 hm³ .

Poza ręcznym sterowaniem rzędną piętrzenia wody duże znaczenie odnośnie napełnienia misy zbiornika przypisuje się uwarunkowaniom środowiskowym. Zbiornik zasilany jest wodami pochodzącymi z odwadniania podmokłych łąk w dolinie Gostyni. Poziom wód gruntowych a tym samym wielkość dopływu do jeziora zależą właściwie tylko od aktualnych warunków meteorologicznych. W ostatnich latach obserwuje się systematyczne obniżanie pierwszego horyzontu wodonośnego, co jednocześnie przekłada się na zmniejszone zasilanie zbiornika. Od 2014 r. istotnym składnikiem w bilansie jeziora po stronie zasilania jest dopływ wód podziemnych czerpanych za pomocą czterech pomp zasilających fontanny, które zainstalowano na zbiorniku. Wydajność każdej z fontann wynosi 28 m³/h, co przekłada się na łączny dopływ w ciągu doby rzędu 2688 m³ wody. Pojawienie się nowej składowej w bilansie po stronie zasilania, przekłada się na zwiększony odpływ ze zbiornika. Należy jednak dodać, że fontanny funkcjonują tylko w ciepłej porze roku.

Warunki termiczno-tlenowe

Podstawowym źródłem ciepła dla wód powierzchniowych jest promieniowanie słoneczne, które pochłaniane jest przez przypowierzchniową warstwę wody o miąższości około 2 m. W warunkach zbiornika Paprocany oznacza to, że woda właściwie ogrzewana jest przez słońce na prawie całej jego powierzchni aż do dna. Niewielkie głębokości zbiornika sprawiają, że temperatura wód w całym profilu pionowym jest zazwyczaj wyrównana. Sprzyja temu również wiatrowe mieszanie a także duży ruch jednostek pływających po jeziorze. Roczna zmienność temperatury wód jeziornych nawiązuje do zmian temperatury powietrza. Najniższe temperatury występują w okresie kiedy na zbiorniku tworzy się pokrywa lodowa. W połowie lat 90. XX w. pełne zlodzenie zbiornika następowało już w drugiej połowie listopada i trwało do drugiej połowy marca. W tym czasie tuż pod powierzchnią lodu temperatura wody osiągała niewiele ponad 1oC. Miąższość lodu dochodziła do 40-50 cm grubości, co w niektórych partach zbiornika przy jego głębokości rzędu 1,4-1,5 m stanowiło blisko 30% głębokości. Maksymalna grubość lodu pojawiała się w marcu. Podczas stagnacji zimowej obserwowano pojawianie się odwróconej stratyfikacji termicznej, kiedy to woda cieplejsza zalegała przy dnie a chłodniejsza bezpośrednio pod lodem. Powstawanie uwarstwienia termicznego w okresie zimowym możliwe jest z uwagi na obecność pokrywy lodowej, która stanowi skuteczną barierę przed mechanicznym mieszaniem wód zbiornika.

Po zaniku zlodzenia w jeziorze pojawiają się trwałe układy homotermiczne wywoływanych przede wszystkim miksją wiatrową. Wiosną, w połowie maja 1996 r. temperatura wody w całym profilu pionowym wynosiła blisko 8oC. W okresie lata następował systematyczny wzrost temperatur wody. Wartości maksymalne notowano w drugiej połowie sierpnia, kiedy to przy powierzchni temperatura wód miejscami przekraczała nawet 24oC. Zanotowane w tym czasie różnice pomiędzy dnem a powierzchnią nie przekraczały 2oC, dlatego też trudno tu wskazywać typowe przykłady uwarstwienia termicznego, które pojawia się latem. Już we wrześniu następowało bardzo szybkie wychłodzenie całej masy wodnej, kiedy to pod koniec tego miesiąca temperatura wody nie przekraczała 11oC, systematycznie obniżając się w kolejnych jesiennych miesiącach.

W zbiornikach odznaczających się wysokim stopniem eutrofizacji rozkład tlenu w wodach modyfikowany jest poprzez intensywnie zachodzące procesy fotosyntezy. W zbiorniku Paprocany najniższe wartości natlenienia charakterystyczne są dla końca okresu jego zlodzenia. W marcu 1996 r. wartość średnia wynosiła 4,4 mg O₂/l, systematyczne wzrastając w kolejnych miesiącach do poziomu około 10 mg O₂/l, począwszy od czerwca do października. Względną stałość nasycenia wody tlenem w tak długim okresie wiązać należy przede wszystkim z modyfikacją sezonowej zmienności procesami fotosyntezy w okresach tzw. zakwitów. Potwierdzają to także badania przeprowadzone w drugiej dekadzie XXI w., które wykazały jednak duże zróżnicowanie pomiędzy poszczególnymi sektorami zbiornika dochodzące do 4 mg O₂/l. Może to być związane z wiatrowym przemieszczaniem glonów, które w istotny sposób zwiększają „produkcję” tlenu w przypowierzchniowej warstwie wody.

Właściwości fizyko-chemiczne wody

Właściwości fizyko-chemiczne wód zbiornika Paprocany przez wiele lat jego funkcjonowania w głównej mierze warunkowane były poprzez wody największego dopływu – Gostyni. Rzeka już w swym górnym biegu była odbiornikiem ścieków przemysłowych, które decydowały o jej bardzo złym stanie jakościowym. Z tych względów postanowiono przełożyć koryto Gostyni, tak aby omijała zbiornik Paprocany od zachodu (fot. 3). Dzięki tym zabiegom technicznym współcześnie zanieczyszczone wody rzeczne nie zasilają jeziora. Nie uchroniło to całkowicie geosystemu przed postępującą eutrofizacją. Zbiornik wciąż pozostaje pod wpływem antropopresji rolniczej, która obecnie odgrywa decydującą rolę w kształtowaniu jego stanu ekologicznego. W przypadku tego zbiornika od wielu lat obserwuje się stały wzrost poziomu stężeń poszczególnych jonów, co potwierdzaj także wzrost przewodności elektrolitycznej właściwej. W połowie lat 90. XX w. średnie roczne stężenia poszczególnych jonów były notowane na stosunkowo niskim poziomie, np.: Cl- – 27,2 mg/l, SO₄^2- – 108,3 mg/l, Na⁺ – 11,7 mg/l, K⁺ – 3,4 mg/l. Nawet związki decydujące o jego eutrofizacji występowały w stosunkowo niewielkich ilościach: NO_3- – 0,87 mg/l oraz PO₄^3- – 0,03 mg/l, a przewodność elektrolityczna właściwa wynosiła 333 µS/cm. Współczesne wyniki badań wskazują na kilkukrotny wzrost poszczególnych wskaźników w wodach zbiornika. Przewodność elektrolityczna właściwa wynosiła około 525 µS/cm, chlorki zmieniały się w przedziale 72-108 mg/l oraz azotany 1,5-14,5. Znamienne dla zbiornika są długotrwałe okresy pojawiania się zakwitów glonów, co w istotny sposób wpływa na znaczne ograniczenie jego rekreacyjnego wykorzystania. Odnosi się to zwłaszcza do korzystania z kąpielisk. Praktycznie każdego roku ze względu na zakwity sinic w ilości powodującej zmianę barwy i mętności woda z kąpieliska nie spełnia wymagań określonych w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 17 stycznia 2019 r. w sprawie nadzoru nad jakością wody w kąpielisku i miejscu wykorzystywanym do kąpieli. Dlatego też z tych względów Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny z siedzibą w Tychach, który odpowiedzialny jest za monitorowanie jakości wód w zbiorniku wprowadza tymczasowy zakaz kąpieli do czasu spełnienia wymogów stawianych dla tego typu wód.

Procesy brzegowe i osady denne

Fot. 4. Zagospodarowanie obrzeży Jeziora Paprocańskiego – tablica informacyjna (fot. M. Rzętała).

Zachodzące zmiany w obrębie strefy brzegowej jezior i sztucznych zbiorników wodnych zazwyczaj przejawiają się w postaci morfologicznego zróżnicowania poszczególnych odcinków brzegu. Intensywność i zasięg tych zmian zależą od szeregu czynników, do których najczęściej zalicza się: zróżnicowanie litologiczne podłoża, wielkość i głębokość akwenu, falowanie, roślinność oraz pojawianie się pokrywy lodowej. Lokalizacja zbiornika Paprocany w obrębie płaskiej, podmokłej doliny rzecznej pokrytej w główniej mierze przez torfowiska już na etapie powstawania jeziora mocno ograniczała rozwój procesów brzegowych. Bardziej podatne na modelowanie przez wody zbiornika są te odcinki brzegów, które znajdują się w zasięgu piasków i żwirów pochodzenia wodnolodowcowego. Wieloletnie funkcjonowanie opisywanego jeziora w środowisku geograficznym pozwala stwierdzić, że rozwój jego strefy litoralnej znajduje się etapie akumulacyjnego utrwalania linii brzegowej. Obecnie w strefie brzegowej zbiornika dominuje intensywny rozwój roślinności, zarówno w nadwodnej, jak i podwodnej części strefy litoralnej.

Zbiornik Paprocany pod względem zajmowanej powierzchni zaliczany jest do większych sztucznych jezior, które znajdują się na terenie województwa śląskiego. Jednocześnie jest jednym z najpłytszych, dlatego też możliwości rozwoju intensywnego falowania są ograniczone. Nie sprzyja temu również orientacja głównej zbiornika na linii północ-południe w nawiązaniu do kierunku dominujących wiatrów z kierunku zachodniego. Dlatego też najczęściej w jego obrębie pojawiają się fale o wysokości 10-20 cm. Oddziaływanie wód zbiornikowych na strefę brzegową zbiornika zostało w znacznej mierze ograniczone poprzez celowe działania człowieka. Północny, obwałowany brzeg na całej długości został zabezpieczony ażurowymi płytami betonowymi oraz narzutem kamiennym. Północna część brzegu wschodniego ma antropogeniczny charakter. W tej części jeziora, nad samą woda wybudowano kilkusetmetrową promenadę spacerową. Na pozostałych odcinkach brzegu zastosowano betonowe umocnienia. Południowa część brzegu wschodniego ma naturalny charakter, jednak rozwój procesów brzegowych hamowany jest przez zwarty pas roślinności wodnej. Podobne warunki charakterystyczne są dla prawie całego brzegu zachodniego. Jedynie w niewielkiej zatoce w południowej części zbiornika zainstalowano umocnienia w postaci betonowych płyt.

W obrębie zbiornika Paprocany poza brzegami, które zostały ukształtowane przez człowieka znajdują się wyłącznie części o płaskim charakterze. W zasięgu brzegów naturalnych w ich obrębie wydzielono odcinki: plażowe, darniowe, szuwarowe oraz krzewiaste i drzewiaste. Plaże znajdują się na północno-wschodnim brzegu jeziora, gdzie zostały odpowiednio przystosowane do rekreacyjnego wykorzystania. Ponadto od otwartej toni zbiornika oddzielone zostały pomostami. Na brzegu wschodnim również znajdują się niewielkie plaże o quasi-naturalnym charakterze. Wykorzystanie tych fragmentów brzegu do plażowania w ciepłej porze roku niejako hamuje wkraczanie roślinności. Na brzegach utrwalonych przez roślinność trawiastą pojawiają się tzw. zerwy darniowe oraz mikrozatoki. Powstają one na skutek podmywania brzegu i jego powolnego cofania. Pomimo otoczenia jeziora trenami leśnymi w bezpośrednim sąsiedztwie linii brzegowej znajdują się tylko pojedyncze drzewa. Granica lasu jest najczęściej nieco oddalona od zbiornika.

W południowej części zbiornika Paprocany znajduje się rozległa strefa akumulacji rzecznej, o cechach delty, kształtowana przez wody dopływu starej Gostyni. Obserwuje się tu intensywne procesy wypłycania zbiornika związane głównie z jego zarastaniem. W strefie o głębokości do kilkudziesięciu cm występuje szeroki pas roślinności szuwarowej przed, którym tworzy się turzycowisko. Procesy te prowadzą do systematycznego przesuwania się linii brzegowej w głąb jeziora.

Duże znaczenie w kształtowaniu pokrywy osadów dennych w zbiorniku Paprocany miało przegrodzenie doliny Gostyni, w miejscu gdzie wcześniej znajdowały się podmokłe łąki z torfowiskami stanowiące przyszłe dno. Całokształt procesów fizyko-chemicznych, które zachodzą w strefie przydennej powoduje powstawanie osadów dennych o określonych cechach. Ocenia się, że miąższość osadów w zbiorniku zmienia się w przedziale od 4 do 38 cm, a ich całkowita kubatura wynosi 253 tys. m³ . Dosyć istotne znaczenie w tej kwestii odegrały dwukrotnie inicjatywy podejmowane przez ludzi. Początkiem lat 70. XX w. postanowiono obniżyć poziom wody w zbiorniku na tyle aby odsłonić dno w strefie przylegającej do ośrodka wypoczynkowego na wschodnim brzegu zbiornika, skąd usunięto osady denne. W połowie lat 80. XX w. postanowiono przeprowadzić rekultywację zbiornika. W tym celu całkowicie osuszono misę jeziora i usunięto część osadów z jego dna. Z ich części utworzono jedną z wysp. W planach było również pogłębienie jeziora o dwa-trzy metry. Ten etap prac nie doczekał się realizacji i końcem 1990 r. rozpoczęto ponowne napełnianie jeziora.

W pokrywie osadów w ciągu wieloletniego funkcjonowania zbiornika zakumulowanych zostało wiele składników decydujących o ich właściwościach fizyko-chemicznych. Generalnie poziom koncentracji poszczególnych parametrów jest na tyle duży, że przekracza przyjęte poziomy charakterystyczne dla tła regionalnego np. w przypadku: cynku, ołowiu, kadmu, miedzi, chromu, niklu, kobaltu.

Znaczenie zbiornika

Fot. 5. Przyroda ożywiona zbiornika Paprocany – tablica informacyjna (fot. M. Rzętała).

Wykorzystanie retencji zbiornika Paprocany w czasie jego wieloletniego funkcjonowania ulegało ewolucji. W początkowym okresie wody jeziora spełniały wyłącznie funkcje energetyczne poruszając koła wodne w pobliskiej hucie, a także miały zastosowanie w celach chłodniczych w tym samym zakładzie. Obecnie jezioro wykorzystywane jest właściwie tylko w celach rekreacyjnych i wypoczynkowych, chociaż przypisuje mu się również realizację ochrony przeciwpowodziowej.

Funkcje rekreacyjne pełni zarówno powierzchnia wodna, jak również odpowiednio zagospodarowana strefa brzegowa i tereny nieco oddalone ale przylegające bezpośrednio do zbiornika (fot. 4). W sezonie żeglarskim, który na zbiorniku trwa od wczesnej wiosny do późnej jesieni wody jeziora są licznie odwiedzane przez żeglarzy. Swoją siedzibę mają tu m.in. Klub Żeglarski „Ziemowit”, Klub Żeglarski „Wyga”, Abstynencki Klub Żeglarski „Paprocany”, Fundacja Żeglarska „Dar Śląska oraz Stowarzyszenie Wodniackie „Szkwał”. Swoje zajęcia prowadzi też tu Szkoła Żeglarstwa „Layline”. Poza jachtami, po jeziorze powszechnie pływają mniejsze żaglówki, łódki, kajaki, a także rowery wodne. W szczycie sezonu natężenie ruchu jest na tyle duże, że trzeba szczególnie uważać aby nie doszło do kolizji. Po jeziorze mogą pływać jedynie jednostki poruszane siłą wiatru, ludzkich mięśni lub silników o napędzie elektrycznym. Wykorzystanie powierzchni wodnej w celach żeglarskich może powodować pewne konflikty na linii z wędkarzami, którzy także chętnie przybywają nad to jezioro. Wędkowanie dozwolone jest zarówno z brzegu, jak i łódek, które można wypożyczyć w rybaczówce Koła Polskiego Związku Wędkarskiego nr 60 Tychy. Swoją siedzibę Koło PZW ma na zachodnim brzegu w północnej części zbiornika. Do dyspozycji wędkarzy udostępniono około 25 łódek, które standardowo wyposażone są w wiosła. Do poruszania łódek można wykorzystać prywatny silnik o napędzie elektrycznym. W wodach jeziora występuje ponad 20 gatunków ryb słodkowodnych, z których najliczniej poławiane są: leszcz, płoć, lin, karp, szczupak i okoń. Poza nimi złowić można takie gatunki jak: karaś srebrzysty i pospolity, wzdręga, jaź, amur biały, tołpyga pstra, krąp oraz niewielkich rozmiarów ukleja, piskorz, słonecznica i kiełb. W jeziorze występują też gatunki ryb drapieżnych: sum, sandacz, boleń, okoń, węgorz, jazgarz oraz ciernik. Prowadzona od wielu lat celowa gospodarka wędkarska pozwala złowić w wodach jeziora okazałe egzemplarze: karpi, amurów, tołpyg, sumów, szczupaków, sandaczy oraz boleni. Z wędkowania wyłączone są tereny wysp oraz strefa uznawana za tarlisko znajdująca się w południowej części jeziora. Specyficzną formą wędkarstwa jest wędkowanie podlodowe, które możliwe jest na jeziorze w okresie zimowym, kiedy utworzy się na nim odpowiednio gruba warstwa lodu. Powierzchnia wodna pokryta lodem wykorzystywana jest także do uprawiania sportu w specyficznej formie jaką są bojery – czyli żeglarstwo lodowe, które w ostatnich latach zagościło na zbiorniku Paprocany. Zbiorniki wodne w okresie zimowym, kiedy pojawia się na nich pokrywa lodowa są niezwykle rzadko wykorzystywane w celach sportowo-rekreacyjnych. Do wyjątków należy coraz bardziej popularne tzw. morsowanie. Jako cel swoich zimowych wypraw wody jeziora obrali członkowie Tyskiego Klubu Morsa „Tyskie Sinice”, którzy każdego roku zażywają zimnych kąpieli.

Rekreacyjne wykorzystanie strefy brzegowej jeziora odnosi się zwłaszcza do jego północno-wschodniego sektora, gdzie zlokalizowany jest Ośrodek Wypoczynkowy „Paprocany” w obrębie, którego znajduje się m.in. plaża, wodny plac zabaw, natryski, przebieralnie, promenada, park linowy, place zabaw, boisko sportowe a także wypożyczalnia sprzętu wodnego. Po zachodniej stronie jeziora możemy korzystać z tzw. dzikiej plaży, gdzie do dyspozycji jest m.in. plaża, punkt gastronomiczny oraz koncertowa scena sezonowa, Na południe od niej znajduje się ogólnodostępna wiata plenerowa z miejscem do grillowania.

Wzdłuż brzegów zbiornika wytyczono trasę pieszo-rowerową. W czasie jej pokonywania można odwiedzić m.in. Zameczek Myśliwski Promnice, który zlokalizowany jest na zalesionych terenach przylegających do zbiornika w jego południowo-wschodniej części. Współcześnie zabudowania będące zabytkiem architektonicznym stanowią część Muzeum Zamkowego w Pszczynie. W tym miejscu należy wspomnieć również o hucie, która dała początek zbiornikowi. Pozostałości dawnych zabudowań wykupił prywatny właściciel. Po ich wyremontowaniu powstała tu ekskluzywna restauracja oferująca m.in. organizację okolicznościowych imprez.

Zbiornik Paprocany na przestrzeni wielu lat wkomponował się w środowisko geograficzne tych terenów, spełniając istotne funkcje przyrodnicze. Jak większość zbiorników przepływowych stanowi swego rodzaju filtr, który redukuje obecność większości jonów i związków chemicznych w relacji dopływ – odpływ. Możliwości akumulacyjne będą się z czasem zmniejszały, a w przypadku niektórych substancji w najbliższych latach może dochodzić do ich wzbogacania w obrębie jeziora. Dotyczy to zwłaszcza związków biogennych: fosforanów i azotanów, których wtórnym źródłem najczęściej są osady denne.

Powstanie zbiornika Paprocany wpłynęło na zróżnicowanie siedlisk (fot. 5). Szczególnie cenne obszary znajdują się w południowo-zachodniej strefie zbiornika, gdzie występują rozległe podmokłe trzcinowiska oraz torfowiska. Tereny te stanowią naturalne miejsca bytowania i rozrodu wielu gatunków ptaków wodno-błotnych, płazów a także traktowane są jako tarlisko dla ryb żyjących w wodach jeziora. Bezpośrednie sąsiedztwo zbiornika z lasami sprawia, że w jego sąsiedztwie spotkać można gatunki zwierząt typowo leśne. W sąsiedztwie jeziora na północnym-zachodzie znajduje się użytek ekologiczny „Paprocany" o powierzchni 19 ha. Obejmuje on zespół zarastających zbiorników, którym towarzyszą podmokłe łąki. Na terenach tych występują rzadkie gatunki roślin bagiennych i wodnych. Ptactwo wodno-błotne chętnie zakłada tu swoje gniazda w celach lęgowych.

Bibliografia

1. Absalon D., Babczyńska A., Jarosz W., Łozowski B., Matysik M., Pasierbiński A., Ulańczyk R., Woźnica A.: Multi-Faceted Environmental Analysis to Improve the Quality of Anthropogenic Water Reservoirs (Paprocany Reservoir Case Study), w: “Sensors” 2020, vol. 20, 2626.
2. Choiński A.: Limnologia fizyczna Polski, Poznań 2007.
3. Czaja S., Radosz J.: Antropogeniczne zmiany zagospodarowania przestrzennego na obszarze miasta Tychy w latach 1801-1985, w: Szczepański M. (red,): Tychy. Problemy miasta i perspektywy ich rozwiązania, Tychy 1993.
4. Hordziejewicz Z.: Wpływ płytkiego zbiornika Paprocany na transformację właściwości fizykochemicznych wód rzeki Gostyni, w: Z badań nad wpływem antropopresji na kształtowanie warunków hydrologicznych, Sosnowiec 1996, s. 38-45.
5. Hordziejewicz Z.: Zróżnicowanie właściwości fizykochemicznych wód Zbiornika Paprocany w roku hydrologicznym 1996, Sosnowiec 1997 [maszynopis].
6. Kondracki J.: Geografia regionalna Polski, Warszawa 1998.
7. Lipok-Bierwiaczonek M.: Tychy oczywiste i nieoczywiste. Książęce ślady, dotknięcie sacrum i nowe miasto, Tychy 2015, s. 220.
8. Mapa geologiczna Polski. 1979. Arkusz Gliwice, skala 1:100000, Warszawa 1979.
9. Michalewicz M.A., Rzętała M., Wach J.: Procesy brzegowe w obrębie antropogenicznych zbiorników wodnych na Wyżynie Śląskiej, w: Procesy geomorfologiczne. Zapis w rzeźbie i osadach, Sosnowiec 1995, s. 54-56.
10. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 stycznia 2019 r. w sprawie nadzoru nad jakością wody w kąpielisku i miejscu wykorzystywanym do kąpieli. Dz. U. 2019 r. poz. 255.
11. Rzętała M.: Funkcjonowanie zbiorników wodnych oraz przebieg procesów limnicznych w warunkach zróżnicowanej antropopresji na przykładzie regionu górnośląskiego, Katowice 2008.
12. Rzętała M.A.: Wybrane przemiany geomorfologiczne mis zbiorników wodnych i ocena zanieczyszczeń osadów zbiornikowych w warunkach zróżnicowanej antropopresji (na przykładzie regionu górnośląsko-zagłębiowskiego), Katowice 2014.
13. Wilk Ł.: Zróżnicowanie morfologiczne stref brzegowych zbiorników wodnych Dziećkowice i Paprocany, Sosnowiec 2000 [maszynopis].

Źródła on-line

Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody

https://tychy.naszemiasto.pl/tag/fontanny-na-jeziorze-paprocanskim

Machowski R., Rzętała M.: Dorzecze Wisły, w „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2015, t. 2.

Machowski R., Rzętała M.: Zlewnia Gostyni, w „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2017, t. 4.

Polski Związek Wędkarski Koło nr 60 Tychy

Zobacz też

Dorzecze Wisły

Wody podziemne

Wody powierzchniowe

Zlewnia Gostyni