Księstwo bytomsko-kozielskie

(ang.Duchy of Bytom and Kozłów, niem. Herzogtum Beuthen-Cosel)

Autor:dr Arkadiusz Kuzio-Podrucki

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Księstwo istniejące na Górnym Śląsku w okresie rozbicia dzielnicowego. Powstało w 2. połowie XIII wieku po śmierci księcia opolskiego Władysława i podziale jego władztwa między synów. Początkowo pod władzą własnej linii Piastów. W 1289 roku książę bytomski Kazimierz złożył hołd lenny królowi czeskiemu Wacławowi II Przemyślidzie. Akt ten rozpoczął proces przechodzenia Śląska pod władzę czeską. Zwieńczeniem tego procesu można uznać fakt uznania Śląska w połowie XIV wieku za część ziem Korony Świętego Wacława. Po wygaśnięciu bytomskiej linii Piastów w połowie XIV wieku podzielone księstwo znalazło się przede wszystkim pod władzą książąt z linii Piastów cieszyńskich i oleśnickich. Pod koniec XV wieku część zachodnia ziem dostała się pod władzę księcia opolskiego Jana II Dobrego, włączona do księstwa opolsko-raciborskiego. Ziemie wokół Bytomia, uzyskały status państwa stanowego. Ziemie na wschód od Brynicy, jako księstwo siewierskie, znajdowały się pod rządami biskupów krakowskich, poddanych królów polskich.

Powstanie, granice i główne podziały terytorialne

W chwili swej śmierci, książę opolski Władysław pozostawił jako spadkobierców czterech synów - Mieszka, Kazimierza, Bolesława i Przemysła. Początkowo ziemie księstwa opolskiego zostały podzielone na dwie części. Rządy sprawowali dwaj starsi bracia: Mieszko na południu, Kazimierz na północy. Dodatkowo każdy z książąt otrzymał pod opiekę jednego z młodszych braci, tj. Bolesława i Przemysła. W 1284 roku Kazimierz i Bolesław podzielili się swoją częścią. Bolesław otrzymał część północną z Opolem, Strzelcami i Niemodlinem. Kazimierz dostał część południową z Bytomiem i Koźlem.

Karta tytułowa Historii Bytomia wydanej w tym mieście w 1863 roku

Władztwo księcia Kazimierza sięgało rzek Warta i Czarna Przemsza na wschodzie oraz Stradunia i Odra na zachodzie. Na północy granica księstwa biegła głównie wzdłuż rzeki Mała Panew. Na południu księstwo Kazimierza sięgało rzeki Bierawa obejmując swym terytorium obydwa jej brzegi.

Księstwo bytomskie na mapie F.B. Werhnera z połowy XVIII wieku

Księstwo, jako że obejmowało tereny uprzednio znajdujące się w granicach dzielnicy śląskiej i senioralnej, było podzielone pod względem kościelnym. Zachodnia część z Toszkiem, Koźlem i Gliwicami należała do diecezji wrocławskiej, wschodnia z Bytomiem i Siewierzem znajdowała się pod władzą biskupów krakowskich (podział ten utrzymał się do początku XIX wieku). Książę Kazimierz jeszcze za swojego życia wydzielił dwóm najstarszym synom osobne dzielnice. Na przełomie lat 1303 i 1304 Bolesław objął rządy w Toszku, a Władysław w Koźlu. Jeszcze przed śmiercią księcia Kazimierza jego kolejny syn Siemowit objął rządy w Bytomiu. Niewykluczone, że już po zgonie księcia osobną dzielnicę z Siewierzem jako siedzibą książęcą otrzymał także Mieszko. Jednak kilka lat później całość ziem księstwa znalazła się faktycznie pod władzą Władysława. W 1334 roku wydzielone księstwo kozielskie, Władysław odstąpił za pożyczkę 4 tys. grzywien srebra księciu Leszkowi z Raciborza. W 1336 roku po śmierci Leszka Koźle wróciło pod władzę Władysława. Rok później księstwo to otrzymał najstarszy syn księcia, Kazimierz. W tym samym czasie część wschodnią swego księstwa, tj. ziemie wokół Siewierza odsprzedał księciu Kazimierzowi z Cieszyna. Niewykluczone, że także wówczas lub krótko potem swoją dzielnicę otrzymał Siemowit. W 1342 roku występował bowiem z tytułem księcia gliwickiego. W 1352 roku po śmierci Władysława spadkobiercą jego księstwa został jego jedyny żyjący syn Bolesław. Gdy ten zmarł w 1355 roku księstwo bytomsko-kozielskie jako lenno królów czeskich zostało podzielone i nadane w zdecydowanej większości między dwóch głównych spadkobierców: Przemysła I Noszaka z Cieszyna i Konrada I z Oleśnicy.

Ostatecznie podział księstwa został dokonany w 1369 roku na podstawie umowy zawartej między księciem oleśnickim Konradem II i wcześniej wymienionym księciem cieszyńskim Przemysłem I. Książę cieszyński otrzymał ziemie wokół Toszka, a książę oleśnicki ziemie wokół Koźla. Bytom - stanowiący wcześniej oprawę wdowią księżnej Małgorzaty - został podzielony między obydwu książąt z ustanowieniem granicy pośrodku miasta. Część południową otrzymał Przemysł I Noszak, a północną Konrad II. Również Gliwice wraz z okolicznymi ziemiami uległy podziałowi. Jedna część przypadła książętom cieszyńskim, a druga, po epizodycznym kilkuletnim okresie rządów księcia niemodlińskiego Wacława, dostała się pod władzę książąt oleśnickich. Książęta obydwu linii dokonywali dalszych podziałów swego dziedzictwa, jednakże dziedziczonych księstw nie dzielili na mniejsze części.

W 1443 roku książę cieszyński Wacław I sprzedał ziemie na wschód od Brynicy - księstwo siewierskie - biskupowi krakowskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu. W 1459 roku Wacław dodatkowo pozbył się przynależnej mu części księstwa bytomskiego oraz Bytomia na rzecz księcia oleśnickiego Konrada IX. Ziemie wokół Bytomia oraz same miasto zostały po około stu latach ponownie zjednoczone. Gliwice zostały zjednoczone pod koniec XV wieku pod władzą zwierzchnią królów czeskich. W tym samym czasie poszczególne księstwa - na które rozpadło się wcześniej księstwo bytomsko-kozielskie - przechodziły pod władzę książąt opolskich, Mikołaja II i ostatniego z tej linii Jana II Dobrego. Poza ich władzą pozostało tylko księstwo siewierskie.

Panowanie Piastów bytomsko-kozielskich

Na sytuację księstwa bytomsko-kozielskiego, jak i panujących tu książąt, miał wpływ fakt graniczenia od wschodu z dzielnicą senioralną, a tym samym ze stołecznym Krakowem. Gdy ktokolwiek z zachodu, na przykład z Dolnego Śląska lub Czech chciał dotrzeć do Krakowa, to najkrótszy szlak prowadził właśnie przez ziemie księstwa. Już wkrótce po przejęciu spadku książę Kazimierz stanął wobec ambicji księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa, który dążył do opanowania dzielnicy krakowskiej. Konkurentem był książę mazowiecki Bolesław II. Henryk IV ożeniony z siostrą księcia bytomsko-kozielskiego dodatkowo obraził księcia, zrywając śluby małżeńskie. W 1289 roku właśnie na ziemiach koło Siewierza doszło do bitwy zwolenników i przeciwników Probusa. Zwyciężyli ci ostatni.

Wobec zagrożenia militarnego swego księstwa Kazimierz zdecydował się na znalezienie protektora, który zapewniłby mu bezpieczeństwo. 10 stycznia 1289 roku uznał siebie lennikiem króla czeskiego Wacława II. Aktowi temu świadkował syn księcia, Władysław. Jako lennik czeski uczestniczył w koronacji swego suwerena w 1297 roku w Pradze.

Gdy kilka lat później linia królewska czeskich Przemyślidów wygasła, książę uznał swe zobowiązania również za wygasłe i związał się z rosnącym w siłę księciem Władysławem Łokietkiem, który przejął władzę w Krakowie. W 1306 roku wydał swą córkę Marię za króla Węgier Karola Roberta Andegaweńskiego, sojusznika Łokietka. Wkrótce za córką na Węgry pojechali i synowie Kazimierza: Bolesław i Mieszko. Ten pierwszy później pośredniczył w drugim ślubie Karola Roberta z Elżbietą Łokietkówną. Bolesław, a za nim Mieszko, doszli do wysokich godności kościelnych na Węgrzech. Był to okres największego znaczenia księstwa bytomsko-kozielskiego w jego dziejach.

Pod koniec życia Kazimierz wydzielił swym synom własne dzielnice. Po śmierci księcia w 1312 roku, jego synowie początkowo samodzielnie rządzili w swych ziemiach. Wkrótce jednak władzę nad całym księstwem objął Władysław. Kiedy władzę w Czechach przejął Jan Luksemburski, książęta bytomsko-kozielscy pozostali sojusznikami Łokietka. W 1327 roku wybuchła wojna polsko-czeska. W drodze na Kraków król czeski doprowadził do zhołdowania kilku górnośląskich Piastów. 19 lutego w Opawie książę bytomsko-kozielski Władysław złożył hołd lenny. Prawa dziedziczne do księstwa przyznano też braciom księcia, tj. Siemowitowi i Jerzemu. Pięć dni później król Jan Luksemburski przybył do Bytomia. Tutaj hołd lenny złożył mu książę oświęcimski Jan. Wyprawa na Kraków się nie powiodła, ale odtąd część Górnego Śląska znalazła się w granicach Królestwa Czech. Kilka lat później książąt bytomsko-kozielskich spotkały kłopoty finansowe. Aby ich uniknąć, Władysław zdecydował się sprzedać część ziem księstwa. Kupcami był Leszek z Raciborza i Kazimierz z Cieszyna. Swoje księstwa otrzymali brat Siemowit i syn Kazimierz. Ten ostatni za niepłacenie świętopietrza, został w 1342 roku ekskomunikowany.

Strona tytułowa monografii Koźla wydanej w 1866 roku przez Augustyna Weltzla

W 1345 roku księstwo zostało wplątane w konflikt polsko-czeski. Wojska czeskie poniosły klęskę w bitwach pod Lelowem i nieopodal Będzina. Książę Władysław, pomimo że był lennikiem Króla Czech, podpisał w lutym 1346 roku układ z polskim królem Kazimierzem Wielkim. Zobowiązywał się nie wpuszczać do swych zamków i miast żadnego z królewskich przeciwników, króla czeskiego w to wliczając. Mimo tej deklaracji, gdy na tron czeski wstąpił nowy monarcha Karol Luksemburski, Władysław stanął po stronie nowego suwerena.

Gdy książę Władysław zmarł przed 8 września 1352 roku, jedynym żyjącym spadkobiercą księstwa okazał się młodszy syn księcia - Bolesław. Jako lojalny lennik przebywał na dworze swego suwerena króla Karola. Książę w królewskiej świcie był na początku 1354 roku w Akwizgranie, gdy księżniczka świdnicka Anna, została koronowana na królową niemiecką. Na początku kolejnego roku był w Mediolanie świadkiem jej koronacji na królową Włoch, a wiosną na cesarzową rzymską. Wracając z tych uroczystości zmarł w Venzone. Został pochowany w tamtejszej katedrze.

Wraz ze śmiercią Bolesława wygasła bytomsko-kozielska linia Piastów. Księstwo stało się przedmiotem przetargów sukcesyjnych. Do spadku uprawnione były książęce córki i siostry. Głównymi sukcesorami okazali się książęta Przemysł I Noszak z Cieszyna i Konrad I z Oleśnicy, ożenieni z bytomskimi księżniczkami.

Panowanie Piastów cieszyńskich

Książę cieszyński Kazimierz wystąpił z pretensjami do spadku po Piastach bytomsko-kozielskich jako opiekun córek zmarłego księcia Bolesława. Fakt, że przebywał w otoczeniu króla czeskiego zapewne sprzyjał jego dążeniom. Król Karol IV Luksemburski uznał prawa księcia cieszyńskiego do bytomskich ziem. Po śmierci Kazimierza, jego syn Przemysł I Noszak kontynuował politykę ojca. Aby wzmocnić swe plany między latami 1360-1363 pojął za żonę księżniczkę bytomsko-kozielską Elżbietę, córkę Bolesława. Ostatecznie podział spadku dokonał się w 1369 roku. Przemysł otrzymał Toszek, Pyskowice i Siewierz oraz część Bytomia i Gliwic. Mieszkańcy Bytomia nie chcieli przyjąć za swego pana księcia cieszyńskiego, ale decyzję królewską ostatecznie uznali. Przemysł przebywający na praskim dworze mógł skupić się na swych działaniach jako dyplomata, bo w takim charakterze służył Karolowi IV. W służbie królewskiej odwiedził wiele krajów europejskich, m.in.: Cesarstwo Niemieckie, Francję, Anglię, Polskę. Największe jego znaczenie przypada na okres gdy pełnił funkcję „wikariusza”, czyli zastępcy i reprezentanta cesarza na kraje niemieckie. Pod koniec życia władał największą częścią Górnego Śląska. Zmarł w 1410 roku w trakcie wojny polsko-krzyżackiej, której, prowadząc rokowania z obydwiema stronami konfliktu, usiłował zapobiec, a potem ją zakończyć.

Następca Przemysła I Noszaka, syn Bolesław, jeszcze za życia ojca objął władzę nad Toszkiem i Oświęcimiem. W 1414 roku podzielił się spadkiem ze swym bratankiem, księciem Kazimierzem, któremu oddał Oświęcim, Zator, Toszek. Sobie pozostawił przede wszystkim Cieszyn, a ze spadku bytomskiego Siewierz oraz południową część Bytomia. Książę Kazimierz przebywał na dworze króla Zygmunta Luksemburga. Bolesław tuż po śmierci ojca ożenił się z siostrzenicą króla Władysława Jagiełły, księżniczką mazowiecką Eufemią. W 1424 roku razem z bratankiem Kazimierzem byli w Krakowie na koronacji królowej Zofii, ostatniej żony Jagiełły. Pod koniec życia obu książąt, ziemie dawnego księstwa bytomsko-kozielskiego zostały najechane przez husytów, którzy w Gliwicach założyli swoją główną siedzibę. Bolesław zmarł w 1431 roku, a Kazimierz w 1434 roku. W pierwszych latach rządów kolejnego pokolenia w obu księstwach rządy sprawowali regenci. W części oświęcimskiej, najstarszy z braci Wacław, a w części cieszyńskiej księżna wdowa. Ten okres zakończył się w 1442 roku oddaniem władzy w Cieszynie Wacławowi, synowi Bolesława II. Otrzymał on także rządy na księstwem siewierskim i południową częścią Bytomia. Trzy lata później Wacław z linii oświęcimskiej uznał, że młodsi bracia już osiągnęli pełnoletniość. Jan IV otrzymał Oświęcim i część Gliwic, a Przemysł Toszek.

W 1443 roku Wacław cieszyński zdecydował się sprzedać księstwo siewierskie biskupowi krakowskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu. Choć uzyskał zgodę swych najbliższych krewnych, legalność tej decyzji kwestionowali Piastowie z linii oświęcimskiej. Skutkiem była kilkuletnia wojną z Polską. Ponadto książęta oświęcimscy tolerowali napady na swych ziemiach na kupców zdążających do Krakowa. Konflikt ten skończył się przegraną Piastów, którzy nie tylko uznali się za pokonanych, ale w 1447 roku byli obecni na koronacji Kazimierza IV Jagiellończyka w Krakowie i zobowiązali się złożyć hołd polskiemu władcy. W 1454 roku Jan IV dopełnił zobowiązaniu, trzy lata później sprzedał księstwo oświęcimskie polskiemu królowi, a sam przeniósł się do Gliwic. Tam rezydował do 1482 roku. W 1459 roku książę Wacław pozbył się swojej części Bytomia na rzecz Konrada IX z Oleśnicy.

Książę Jan IV i Przemysł odtąd już współpracowali z królem Kazimierzem Jagiellończykiem. Brali udział w wojnie trzynastoletniej po polskiej stronie, a w 1471 roku byli w orszaku Władysława Jagiellończyka, który jechał na koronację na króla Czech do Pragi. Pomimo tego obydwaj uznali władzę króla Macieja Korwina nad Śląskiem i w sierpniu 1479 roku złożyli mu w Ołomuńcu hołd lenny. Jan IV sprzedał w 1482 roku swoją część Gliwic Janowi Bielikowi, staroście śląskiemu. Zmarł w 1495 roku.

Pod rządami Piastów oleśnickich

Książę Konrad I z Oleśnicy w 1329 roku uznał się lennikiem królów czeskich. Rok później pojął za żonę księżniczkę Eufemię bytomsko-kozielską. Gdy spłacił dług książąt bytomskich wobec księcia Leszka z Raciborza, wzmocniła się jego pozycja w zabiegach o spadek po Piastach bytomsko-kozielskich. Po śmierci księcia Bolesława, wystąpił także w imieniu sióstr swej żony. Jego pretensje zostały uznane przez króla czeskiego i ostatecznie w 1369 roku Konrad II (Konrad I zmarł w 1366 r.) otrzymał Koźle i północną część Bytomia i okolicznych ziem. Dodatkowo wykupił od księżniczki Eufemii, córki Bolesława, jej część Gliwic. Skupiając w swych rękach władze także nad innymi ziemiami w całym Śląsku, stał się jednym z bogatszych Piastów na tym terenie. Jego pozycję wzmacniała współpraca z królem Węgier Ludwikiem Andegaweńskim. Wraz z nim wyprawiał się na Ruś Halicką. Po jego śmierci w 1403 roku dobre kontakty z polskim dworem kontynuował Konrad III.

Piastowie oleśniccy utrzymywali dobre stosunki z królem Polski i Węgier Władysławem Węgierskim (Andegaweńskim)

Syn Konrada III, Konrad VII Biały nabywał doświadczenia politycznego na dworze króla Władysława Jagiełły. Służył jako paź królowej Anny. Później rzemiosło rycerskie poznawał u Krzyżaków. Konrad III dał się poznać jako znakomity rozjemca i doprowadził do zgody w kilku konfliktach, jakie miały miejsce na Śląsku. Skutkiem jego negocjacji w 1409 roku w początkowej fazie wojny polsko-krzyżackiej była, niestety krótkotrwała, przerwa w walkach. Po śmierci Konrada III, krótko rządziła wdowa, księżna Guta. Po podziale spadku przez synów zmarłego, część górnośląska przypadła Konradowi VII Białemu. Książę ten w czasie wielkiej wojny z zakonem oraz w bitwie pod Grunwaldem walczył po stronie Krzyżaków. W 1421 roku Konrad VII podzielił się władzą z starszym bratem Konradem V. W 1430 roku na Górny Śląsk wkroczyli husyci i ich łupem padły Gliwice, które stały się ich główną bazą na tym terenie. Rok później książę odzyskał miasto. W 1439 roku po śmierci Konrada V przejął pełnię władzy nad całym dziedzictwem książąt oleśnickich oraz sprawował opiekę nad synami Konrada V.

W 1450 roku Konrad IX i Konrad X, zbuntowali się przeciwko władzy stryja i po uwięzieniu go, przejęli rządy. Konrad VII Biały zgodził się ustąpić i osiadł we Wrocławiu, gdzie zmarł w 1452 roku. Książęta postanowili nie dzielić księstw, dzieląc się jedynie dochodami. W 1459 roku Konrad IX odkupił od książąt cieszyńskich drugą część Bytomia. Przed śmiercią przekazał prawo do księstwa kozielskiego Henrykowie I Starszemu z rodu Podiebradowiczów. Gdy zmarł w 1471 roku młodszy brat Konrad X chciał przejąć wszystkie ziemie po nim, jednakże bez skutku. W 1480 roku uznał władzę króla Macieja Korwina. Rok później został pozbawiony przez króla swych księstw. Zmarł w 1492 roku nie odzyskawszy dziedzictwa.

Przejęcie ziem księstwa przez księcia opolskiego Jana II Dobrego

Książę opolski Jan II Dobry, wzorem wielu swoich krewnych skupił się podczas swych długich rządów na łączeniu ziem Górnego Śląska. Choć nie udało mu się skupić całości ziem niegdyś będących we władaniu księcia opolskiego Władysława I, podporządkował sobie dużą ich część, m.in. prawie całe dawne księstwo bytomsko-kozielskie.

Król Maciej Korwin po pozbawieniu władzy miejscowych książąt, często osadzał w ich miejscu możnowładców całkowicie sobie oddanych, tak np. Toszek otrzymał Jan Sokołowski, a Bytom Jan z Żerotina. Choć posiadali władzę nad przyznanymi sobie terenami, nie posiadali tytułu książęcego, ani też nie wywodzili się z żadnego rodu dynastycznego, a tym bardziej z dawnych książąt śląskich, Piastów czy Przemyślidów.

Jan II Dobry w 1477 roku odkupił od Konrada X z Oleśnicy Prudnik. Dziesięć lat później od księcia legnickiego Fryderyka I wziął w zastaw Brzeg. Z dawnego księstwa bytomsko-kozielskiego jako pierwsze przeszły pod władzę książąt opolskich Gliwice nabyte od Wilhelma z Pernsztejnu. Na początku 1497 roku księżna Barbara karniowska, wdowa po Janie IV oświęcimskim sprzedała księstwo toszeckie. Kilka miesięcy później książę Mikołaj II zginął w tragicznych okolicznościach w Nysie. Dzieło zbierania ziem kontynuował Jan II. W następnym roku odkupił od Jana z Żerotina Bytom. W tym samym czasie uzyskał Niemodlin. Jako ostatnie w tym regionie, dostało się w ręce Jana II Koźle od Wilhelma, syna Puty z Riesenbergu i Swekowa. W 1521 oku. po śmierci siostrzeńca księcia raciborskiego Walentego, włączył do swej domeny także jego ziemie. Księstwo opolsko-raciboskie Jana II było największym kompleksem ziem górnośląskich, jakie od śmierci księcia Władysława znalazły się w ręku jednego z jego potomków.

Książę Jan II wobec braku potomków w 1512 róku zawarł układ o przeżycie z księciem karniowskim Jerzym von Ansbach z dynastii Hohenzollernów. W 1526 roku przekazał mu władzę nad Bytomiem. Wprawdzie w 1528 roku nowy król czeski Ferdynand I Habsburg doprowadził do unieważnienia traktatów Jerzego z Janem II, ale wobec ciągłych kłopotów finansowych trzy lata później zgodził się na przejęcie ziem księstwa opolsko-raciborskiego (i bytomskiego) w zastaw za pożyczki, jakie wcześniej od Jerzego uzyskał. Stan taki trwał przez kilkadziesiąt lat, w przypadku Bytomia Hohenzollernowie rządzili miastem prawie sto lat.

Bibliografia

1. Drabina J., Historia miast śląskich w średniowieczu, Kraków 2000.
2. Horwat J., Księstwo bytomskie i jego podziały do końca XV w., Gliwice 1990.
3. Książęta i księżne Górnego Śląska, red. Antoni Barciak, Katowice 1995.
4. Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999.

Źródła on-line

ŚBC:

Chronik der Stadt Beuthen in Ober-Schlesien.

Geschichte der Stadt, Herrschaft und Festung Cosel

BC Uwr:

Friedrich Bernhard Wernher, Silesia in Compendio seu Topographia das ist Praesentatio und Beschreibung des Herzogthums Schlesiens,1750

Albert Friedrich Zimmermann, Beyträge zur Beschreibung von Schlesien Bd.3 1784, Brieg 1784