Zlewnia Warty

Autorzy: prof. dr hab. Mariusz Rzętała,dr Robert Machowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 5 (2018)

Wstęp

Rys. 1. Użytkowanie terenu w zlewni Warty: 1 – granica województwa śląskiego, 2 – granica zlewni, 3 – cieki, 4 – zbiorniki wodne, 5 – tereny zurbanizowane, 6 – lasy i zadrzewienia, 7 – obszary zagospodarowane rolniczo.

Praktycznie cała północna część województwa śląskiego odwadniana jest do Odry za pośrednictwem Warty i jej dopływów. Warta wypływa ze źródeł znajdujących się w Kromołowie, na wschód od Zawiercia, na wysokości około 380 m n.p.m. Całkowita długość rzeki wynosi 808,2 km, z czego na obszarze województwa śląskiego znajduje się jedynie około 110 km źródłowy odcinek rzeki. Strefa zasilania Warty na obszarze województwa śląskiego wynosi nieco ponad 3 148 km2.

W użytkowaniu zlewni Warty w granicach województwa dominują tereny zagospodarowane na cele rolnicze, które stanowią 60,7% (1910,0 km2) odwadnianej powierzchni (rys. 1). Dwa razy mniejszy obszar (968,5 km2) zajmują lasy i grunty zadrzewione. Na opisywanym terenie ich udział wynosi 30,8%. Tereny zurbanizowane łącznie zajmują powierzchnię 254,1 km2, co stanowi udział w zlewni na poziomie jedynie 8,0%. Zupełnie marginalne miejsce w strukturze użytkowania terenu przypada na wody stojące, które w zlewni Warty stanowią zaledwie 0,5% (15,4 km2).

Przewaga terenów rolniczych na opisywanym obszarze sprawia, że są one powszechnie rozmieszczone. Lasy tworzą zwarte, duże kompleksy, z których największy znajduje się w południowo-zachodniej części zlewni. Duży areał terenów zalesionych znajduje się również na wschodzie a także przy północnej granicy województwa. Na pozostałym obszarze są to znacznie mniejsze skupiska drzew.

Tereny zurbanizowane w zlewni Warty to w głównej mierze obszar miejski Częstochowy, która zlokalizowana jest praktycznie w centralnej części opisywanej jednostki hydrologicznej. Mniejsze miasta znajdujące się na terenach odwadnianych przez Wartę to Zawiercie i Myszków, które położone są w źródłowym biegu rzeki, na południowym wschodzie oraz Kłobuck znajdujący się na północny-zachód od Częstochowy i Koziegłowy na południu. Poza miastami tereny zurbanizowane obejmują również zabudowane grunty wiejskie, które rozmieszczone są praktycznie na całej powierzchni zlewni Warty. Z większych można wymienić takie wsie, jak: Herby, Sieraków, Krzepice, Kłomnice i wiele innych.

Wody powierzchniowe

Fot. 1. Stradomka w Blachowni (fot. N. Łatacz).

Fot. 2. Warta w okolicach Mirowa (fot. W. Kulawiak).

Fot. 3. Przełom Warty pod Mirowem (fot. J.M. Waga).

Fot. 4. Liswarta poniżej Krzepic – 2018 r. (fot. M. Fajer)

Układ sieci rzecznej

Warta od źródeł na odcinku około 3,5 km płynie w kierunku południowo-zachodnim. Następnie na zurbanizowanym terenie Zawiercia zmienia orientację na północno-zachodnią. Generalnie kierunek ten utrzymuje aż do Częstochowy, gdzie skręca na wschód i płynie tak na odcinku około 13 km. W okolicy wsi Mstów skręca nieco na północ, by po kolejnych kilkunastu kilometrach, w okolicy wsi Karczewice obrać kierunek typowo północny, który utrzymuje do granicy województwa. Opisywany teren Warta opuszcza w okolicy miejscowości Zawada, a następnie przepływa przez województwo łódzkie. Ponownie na terenie województwa śląskiego pojawia się na krótkim, około 5 km długości odcinku w okolicy osady Łęg. Od połączenia Warty z Liswartą w okolicy miejscowości Kule, korytem rzeki na odcinku około 13 km wyznaczono granicę pomiędzy województwem śląskim i łódzkim.

Na pierwszych kilkunastu kilometrach płynięcia Warta otrzymuje kilka krótkich dopływów np. Potok Łośnicki i Potok Rak. Dopiero na terenie Myszkowa do Warty z prawej strony uchodzą nieco dłuższe cieki, takie jak: Potok Parszowicki oraz Leśniówka z Potokiem Budzisko i Potokiem Jaworznickim. Po minięciu Myszkowa Warta zbiera wody kilku kolejnych dopływów, np. lewobrzeżnej Kozaczki, czy prawobrzeżnej Czarki. W strefie cofkowej zbiornika Poraj do Warty uchodzi pierwszy ważniejszy dopływ – Boży Stok wraz z Sarnim Stokiem i Złotym Stokiem, które odwadniają tereny położone w okolicy miejscowości Koziegłowy. Za pośrednictwem zbiornika Poraj Warta zasilana jest wodami Ordonówki, która uchodzi z prawej strony do wspomnianego zbiornika. Poniżej zapory zbiornika do Warty uchodzi z lewej strony Czarka oraz nieco dłuższy dopływ Kamieniczka.

Następnie rzeka wpływa na teren miejski Częstochowy, gdzie jej koryto zostało rozdzielone na dwa ramiona: Wartę i Kucelinkę, które ponownie łączą się po przepłynięciu przez miasto. Na terenie Częstochowy do Warty uchodzi Stradomka z Konopką – jeden z większych dopływów rzeki na terenie województwa śląskiego (fot. 1).

Na następnych kilkunastu kilometrach za Częstochową, Warta praktycznie nie otrzymuje większych dopływów (fot. 2), przepływając przełomowym odcinkiem przez tereny wyżyny (fot. 3). Rudniczka to pierwszy znaczniejszy dopływ rzeki po minięciu Częstochowy, który uchodzi do niej z lewej strony. W okolicy wsi Karczewice do Warty uchodzi Wiercica odwadniająca wschodni sektor opisywanej zlewni. W rejonie tym znajduje się rozbudowana sieć rowów melioracyjnych, która sprawia, że powierzchniowa sieć rzeczna jest dosyć zawikłana. Na odcinku tym od głównego koryta Warty poprowadzono tzw. kanał ulgi, który na długości około 5,5 km wykorzystuje dawny odcinek koryta Wiercicy. Następnie Warta opuszcza teren województwa śląskiego.

Zachodnia i północna część zlewni Warty odwadniana jest przez lewobrzeżne dopływy rzeki, które uchodzą do niej poza granicami województwa śląskiego, lub w strefie granicznej. Z większych wymienić należy takie cieki jak: Widzówka i Pijawka, oraz największy dopływ Warty na terenie województwa śląskiego, którym jest Liswarta o długości 93 km, odwadniająca praktycznie całą zachodnią część zlewni Warty (fot. 4).

Cechą charakterystyczną sieci rzecznej w zlewni Warty na obszarze województwa śląskiego jest obecność licznych sztucznych cieków melioracyjnych za pomocą, których regulowane są stosunki wodne, zwłaszcza na terenach podmokłych. Szczególnie duże ich nagromadzenie znajduje się na wschodzie i zachodzie opisywanej zlewni. Dzięki celowym zabiegom człowieka w strukturę sieci rzecznej, całkowita długość cieków (naturalnych i sztucznych) w zlewni Warty na opisywanym terenie wynosi 4 645 km.

W zlewni Warty na obszarze województwa śląskiego występują nielicznie sztuczne zbiorniki wodne. Największym tego typu obiektem jest zbiornik Poraj, utworzony na Warcie we wsi o tej samej nazwie. Zbiornik posiada powierzchnię 5,5 km2 i pojemność całkowitą 25,1 hm3, został oddany do użytku w 1978 roku. Inne sztuczne zbiorniki wodne posiadają zdecydowanie mniejsze powierzchnie, a ich skupiska znajdują się we wschodniej części zlewni oraz na zachodzie, w górnej części zlewni Liswarty.

Stany wody i przepływy

Na obszarze województwa śląskiego zasoby wodne w zlewni Warty są stosunkowo niewielkie. Z uwagi na źródłowy charakter rzeki, przeciętne przepływy w jej korycie kształtują się na poziomie od setnych części m3/s (posterunek Kręciwilk) do niespełna 3 m3/s (posterunek Poraj). Około 5 km za granicami województwa śląskiego (posterunek Działoszyn – woj. łódzkie) średnie roczne przepływy Warty są już znacznie wyższe i kształtują się na poziomie około 25 m3/s. Istotną rolę w tym względzie odgrywają zasoby wodne Liswarty (średni roczny przepływ tuż przed ujściem do Warty na posterunku Kule wynosi 8,73 m3/s), która kilkanaście kilometrów wcześniej uchodzi do Warty.

W zlewni Warty przeważa odpływ półrocza zimowego. Na poszczególnych odcinkach zmienia się w zakresie od 54% do 56% a w przypadku Liswarty stanowi 59% odpływu rocznego. W ciągu roku na wszystkich ciekach zaznacza się jedno maksimum przepływu, które najczęściej pojawia się w marcu. Podwyższone przepływy na Warcie pojawiają się w lutym i trwają do kwietnia a w przypadku Liswarty wzrost przepływu ma miejsce już w grudniu. Najniższe przepływy w zlewni obserwowane są na wszystkich posterunkach we wrześniu. Na Warcie wynoszą 80% i 87% a w przypadku Liswarty wskaźnik ten stanowi 73% wartości średniego rocznego przepływu. Przepływy maksymalne Warty w latach 1971-1980 w przekroju wodowskazowym Kręciwilk wahały się w przedziale od 2,92 m3/s do 9,7 m3/s i średnio wynosiły 5,13 m3/s. Natomiast ekstremalnie wysoki przepływ na poziomie 23,3 m3/s zanotowano 28 lipca 1968 r. Przepływy minimalne w tych samych latach i przekroju wodowskazowym wynosiły odpowiednio: 0,35 m3/s, 0,57 m3/s i 0,47 m3/s, a ekstremalnie niski został zanotowany 4 sierpnia 1994 r. na poziomie zaledwie 0,23 m3/s. Nieco dalej na północ, na posterunku wodowskazowym zlokalizowanym w Poraju ekstremalnie wysoki przepływ został pomierzony 11 sierpnia 1985 r. i wynosił w tamtym czasie 27,2 m3/s. Ekstremalnie niski przepływ w tym miejscu został stwierdzony 22 września 1987 r. na poziomie 0,4 m3/s. W przypadku Liswarty na posterunku zamykającym zlewnię maksymalny przepływ wynosił 116 m3/s i został zmierzony 9 lipca w czasie pamiętnej powodzi z 1997 r. Minimalny przepływ, który został pomierzony w tym miejscu wynosił 1,3 m3/s i pojawił się 7 sierpnia 1994 r..

Rzeka	Posterunek wodowskazowy	Kilometr biegu rzeki	Powierzchnia zlewni	Przepływ średni SSQ
		[km]	[km2]	lata	[m3/s]
Warta	Kręciwilk	791,6	66,20	1971-1980	0,88
Warta	Poraj	763,4	390,3	1961-1990	2,98
Liswarta	Kule	0,9	1557,0	1961-1990	2,988,73

Objaśnienia: * brak danych

Tabela 1. Średnie roczne przepływy wody w wybranych latach hydrologicznych w dorzeczu Warty.

Rzeka - profil	XI	XII	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	λ
Warta – Kręciwilk	0,93	1,07	1,00	1,10	1,26	1,08	0,95	0,96	0,94	0,92	0,87	0,89	101
Warta –Poraj	0,96	1,02	1,00	1,16	1,35	1,22	0,90	0,89	0,93	0,93	0,80	0,88	68
Liswarta – Kule	0,93	1,16	1,23	1,18	1,43	1,10	0,91	0,86	0,77	0,84	0,73	0,85	89

Tabela 2. Średnie miesięczne współczynniki przepływu oraz współczynniki nieregularności λ.

Stan jakościowy wody

Stan jakościowy wód powierzchniowych w zlewni Warty na terenie województwa śląskiego pozostaje pod zróżnicowanym oddziaływaniem antropopresji. Największe znaczenie w tej kwestii odgrywa rolnictwo w ramach, którego mamy do czynienia z intensywnym nawożeniem pól uprawnych oraz stosowaniem środków ochrony roślin. Substancje te wraz z wodami opadowymi przedostają się następnie do wód powierzchniowych powodując ich zanieczyszczenie. W przypadku samej Warty także istotnym jest fakt przepływania tej rzeki przez tereny miejskie Zawiercia, Myszkowa i Częstochowy. Ważną rolę w transformacji parametrów fizyko-chemicznych wód płynących odgrywa zaporowy zbiornik Poraj. Złożona sytuacja zlewniowa sprawia, że występują tu dosyć istotne różnice jakościowe wód powierzchniowych pomiędzy poszczególnymi ciekami. Uwzględniając wyniki badań stanu jakościowego środowiska wodnego w zlewni Warty wykonane przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach w 2016 roku w oparciu o Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2016 roku w sprawie klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych należy stwierdzić, że w wydzielonych zlewniach traktowanych jako jednolite części wód powierzchniowych panuje zły stan wód. Jednak należy również dodać, że poszczególne grupy badanych parametrów w wydzielonych zlewniach zmieniają się w dosyć szerokim zakresie. Występują zlewnie, gdzie badane wskaźniki notowane są w najlepsze, I klasie, ale także takie, które mieszczą się w znacznie niższych przedziałach zaliczanych do IV klasy. Zróżnicowanie to sprawia, że miejscami występuje dobry stan/potencjał ekologiczny a w innych częściach zlewni mamy do czynienia ze słabym stanem/potencjałem ekologicznym.

Wody podziemne

Zlewnia Warty znajduje się w zasięgu dwóch regionów hydrogeologicznych. Zasadnicza część tych terenów położona jest w obrębie regionu śląsko-krakowskiego (XIII), a tylko niewielki fragment znajdujący się na wschodzie leży w zasięgu regionu nidziańskiego (XI). Wody podziemne występują w obrębie pięciu pięter wodonośnych. Poczynając od powierzchni terenu są to piętra: czwartorzędowe, triasowe, jurajskie i kredowe.

Jako pierwsze od powierzchni terenu zalegają wody podziemne tworzące czwartorzędowe piętro wodonośne. Formacja geologiczna zbudowana jest z piasków i żwirów, a miejscami pojawiają się także otoczaki. Osady wypełnione wodą mają porowy charakter. Poziom wód podziemnych ma swobodny charakter, a miejscami zwierciadło jest napięte przez warstwy nieprzepuszczalne. Warstwy wodonośne poziomu miejscami pojawiają się już praktycznie od powierzchni terenu a w innych częściach zlewni zalegają na głębokości 44 m. Miąższość warstwy zawodnionej wynosi zmienia się w szerokim przedziale od zaledwie 0,3 m do ponad 60 m. Pod względem chemicznym w piętrze czwartorzędowym występuje mnogość typów zarówno tych naturalnych, jak i odbiegających od naturalnych. W pierwszej grupie znajdują się cztery typy chemiczne wód, a w drugiej stwierdzono obecność aż dziewięciu typów chemicznych wód podziemnych.

We wschodniej części zlewni Warty wydzielono kredowe piętro wodonośne, zbudowane z utworów skalnych pochodzących z kredy górnej i dolnej, wykształconych w postaci margli, opok, wapieni, piasków i piaskowców. Z uwagi na budowę litologiczną formacji wodonośnej odznacza się ona szczelinowo-porowym a miejscami tylko porowym charakterem. Wody podziemne posiadają swobodne, a miejscami napięte zwierciadło. Głębokość występowania warstw wodonośnych poziomu sięga do 120 m, a miąższość warstwy wodonośnej zmienia się w przedziale 20-120 m. Wody podziemne tego piętra zostały zaklasyfikowane do dwóch typów naturalnych takich jak: wodorowęglanowo-wapniowe (HCO₃-Ca) i wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowe (HCO₃-SO₄-Ca).

Kolejne piętro wodonośne wydzielone w zasięgu zlewni Warty w granicach województwa śląskiego reprezentowane jest przez wody wypełniające skały pochodzące z jury. Z uwagi na złożoną budowę geologiczną formacji geologicznej, w jej obrębie wydzielono trzy poziomy: jury górnej, środkowej i dolnej. Poszczególne piętra zbudowane są z wapieni, margli, piasków, żwirów i piaskowców. Skomplikowany układ warstw sprawia, że ośrodek skalny posiada porowo-szczelinowy, szczelinowo-krasowy a także szczelinowo-krasowo-porowy charakter. Zwierciadło wód podziemnych jest swobodne, a miejscami znajduje się pod napięciem warstw nieprzepuszczalnych. Głębokość występowania warstw wodonośnych poszczególnych poziomów zawiera się w przedziale od powierzchni terenu do maksymalnie 300 m głębokości. Miąższość warstw wodonośnych wynosi od 1 m do 70 m. Pod względem chemicznym są to wody zarówno naturalne jak i te, które odbiegają od naturalnych. W pierwszej grupie wydzielono jedynie trzy typy chemiczne, natomiast do wód zmienionych zaliczono aż dziewiętnaście typów chemicznych od stosunkowo prostych złożonych z trzech jonów po bardziej skomplikowane zawierające w swoim składzie sześć jonów.

Najgłębiej od powierzchni terenu w zlewni Warty wydzielono wody piętra triasowego. Pod względem litologicznym formacja wodonośna zbudowana jest z wapieni i dolomitów, które cechuje szczelinowo-krasowy charakter wodonośca. Głębokość występowania warstw wodonośnych poziomu zmienia się w przedziale od 250 m do ponad 400 m. Miąższość warstwy wodonośnej wynosi od 50 m do 226 m. Z uwagi na budowę geologiczną i głębokość występowania warstw wodonośnych uformowane zwierciadło najczęściej jest napięte, a tylko miejscami ma swobodny charakter. Badania składu chemicznego tych wód wykazały, że występują tu trzy typy wód naturalnych oraz trzy typy o cechach odbiegających od naturalnych.

Poszczególne poziomy wodonośne wód podziemnych wydzielone w zlewni Warty posiadają wychodnie na powierzchni terenu, gdzie odbywa się ich zasilanie wodami infiltracyjnymi pochodzącymi z opadów atmosferycznych a także topnienia pokrywy śnieżnej. Obecność monoklinalnego układu warstw przepuszczalnych, słabo przepuszczalnych i nieprzepuszczalnych przyczynia się do powstania skomplikowanego systemu krążenia wód podziemnych, który miejscami dodatkowo powiązany jest z powierzchniową siecią hydrograficzną. Głębiej zalegające formacje hydrogeologiczne zasilane są również za pośrednictwem nadległych warstw skalnych, a także w strefach uskoków. Kierunki przepływu wód podziemnych są dosyć zróżnicowane. Bazę drenażu dla wód poziomu czwartorzędowego stanowią doliny Warty i Liswarty, który ma regionalny charakter. Dopływy tych rzek stanowią podstawę drenażu lokalnego. Obserwuje się również antropogeniczny drenaż wód podziemnych, który związany jest z eksploatacją surowców skalnych oraz pozostałością po dawnej eksploatacji rud żelaza. Na wody podziemne w zlewni Warty w obrębie województwa śląskiego oddziałuje także wyrobisko w Bełchatowie, które leży poza opisywaną jednostką.

Użytkowanie wód

Wody w zlewni Warty posiadają znaczenie gospodarcze oraz pełnią ważne funkcje przyrodnicze i krajobrazowe. Potencjał gospodarczego wykorzystania posiadają zarówno wody powierzchniowe płynące, wody powierzchniowe stojące, a także wody podziemne.

W pierwszej kolejności wody w zlewni Warty wykorzystywane są dla zaopatrzenia ludności w wodę oraz przemysłu. W tym celu wykorzystywane są przede wszystkim bogate zasoby wód podziemnych zgromadzone w obrębie głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) znajdujących się w zasięgu zlewni, takich jak: Częstochowa W (GZWP 325), Częstochowa E (GZWP 326), Lubliniec-Myszków (GZWP 327) oraz Niecka Miechowska (GZWP 409). W zlewni Warty funkcjonuje sieć dużych zbiorowych ujęć wód podziemnych oraz system ujęć pomocniczych, które zaopatrują mieszkańców w wodę. Na terenach pozbawionych sieci wodociągowo-kanalizacyjnej ludność czerpie wodę za pośrednictwem indywidualnych studni gospodarskich wierconych lub kopanych.

Wody powierzchniowe i podziemne w zlewni Warty odgrywają istotną rolę w przemyśle. Już w średniowieczu tereny położone w okolicy Częstochowy były miejscem, gdzie wydobywano i wytapiano rudy żelaza. Ówczesne kuźnice budowane były nad brzegami rzek w celu wykorzystania energii wodnej do napędu miechów i młotów kuźniczych. Pomimo upływu kilkuset lat woda nadal wykorzystywana jest w hutach zlokalizowanych np. w Częstochowie i Zawierciu. Na terenach przemysłowych funkcjonują zbiorniki wodne stanowiąc ważne ogniwo w procesach technologicznych. Głównym zadaniem – największego w północnej części województwa śląskiego – zbiornika Poraj jest zapewnienie stałego poboru wody dla Huty Częstochowa poprzez wyrównanie przepływów Warty, a dodatkowo spełnia on funkcję rekreacyjną, dając możliwość uprawiania sportów wodnych. Wody w omawianej części województwa śląskiego posiadają również potencjał energetyczny dla instalacji niewielkich elektrowni wodnych.

Ochrona przeciwpowodziowa na terenie zlewni Warty realizowana jest przede wszystkim przez zbiornik Poraj zlokalizowany na rzece w miejscowości Poraj, kilkanaście km przed Częstochową. Podobne znaczenie spełnia także sieć kanałów i rowów, które w okresach wysokich stanów wody odprowadzają nadmiar wód. W zlewni Warty funkcjonuje również sieć rowów melioracyjnych, która wykorzystywana jest do regulacji stosunków wodnych na tym terenie. W okresie wysokich stanów wód podziemnych z terenów podmokłych odprowadzany jest ich nadmiar, natomiast w czasie suszy służą do nawadniania gruntów wykorzystywanych w rolnictwie.

Na opisywanym obszarze funkcjonują sztuczne zbiorniki wodne, które wykorzystywane są do hodowli ryb na skalę przemysłową, ale także do rekreacyjnego połowu ryb. Wędkarstwo jest rozpowszechnioną formą aktywności fizycznej, której przejawy dosyć powszechnie widoczne nad brzegami rzek i sztucznych zbiorników wodnych.

Ekosystemy wodne stanowią ważne funkcje przyrodnicze, będąc m.in. miejscem rozrodu i bytowania wielu gatunków fauny. W zlewni Warty na obszarze województwa śląskiego znajduje się kilka cennych przyrodniczo obszarów, których funkcjonowanie związane jest ze środowiskiem wodnym. Z uwagi na ich unikatowe walory wprowadzone zostały różnego rodzaju prawne formy ochrony, jak ma to miejsce np. w przypadku Rezerwatu Łęg nad Młynówką oraz obszarów tworzących Sieć Natura 2000 – Bagno w Korzonku, Łęgi w lasach nad Liswartą, Torfowisko przy Dolinie Kocinki oraz Przełom Warty koło Mstowa.

Bibliografia

1. Absalon D., Jankowski A.T., Leśniok M., 2000: Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, Arkusz Myszków M-34-51-B. Główny Geodeta Kraju, Warszawa.
2. Absalon D., Jankowski A.T., Leśniok M., 2000: Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, Arkusz Częstochowa M-34-39-C. Główny Geodeta Kraju, Warszawa.
3. Absalon D., Jankowski A.T., Leśniok M., 2000: Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, Arkusz Pajęczno-Wsch. M-34-27-C. Główny Geodeta Kraju, Warszawa.
4. Fajer M., 2018: Przeobrażenia systemu wodnego w dolinie Liswarty koło Krzepic w okresie ostatnich 700 lat pod wpływem działalności człowieka. Acta Geographica Silesiana, vol. 12/2 (30). s. 29-51.
5. Fajer M., Woskowicz-Ślęzak B., 2016: Geologiczne i geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji dawnych młynów wodnych nad dolną Liswartą. Acta Geographica Silesiana, vol. 22. s. 25–33.
6. Atlas hydrogeologiczny Polski, 1:500 000. B. Paczyński (red.), PIG, Warszawa 1995.
7. Jaguś A., Rzętała M., 2000: Zbiornik Poraj – charakterystyka fizycznogeograficzna. WNoZ UŚ, Sosnowiec. s. 82.
8. Mapa hydrograficzna w skali 1 : 50 000, arkusz M-34-51-B Myszków. Główny Geodeta Kraju, Warszawa, 2000.
9. Mapa hydrograficzna w skali 1 : 50 000, arkusz M-34-51-A Koziegłowy. Główny Geodeta Kraju, Warszawa, 2000.
10. Mapa hydrograficzna w skali 1 : 50 000, arkusz M-34-39-C Częstochowa. Główny Geodeta Kraju, Warszawa, 2000.
11. Podział hydrograficzny Polski, Wyd. IMiGW, Warszawa 1983.
12. Mikołajków J., Sadurski A., 2017: Informator PSH Główne Zbiorniki Wód Podziemnych w Polsce. PIG, PIB, Warszawa. s. 227-232, 284-285.

Źródła on-line

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2016 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. Dz.U. 2016 poz. 1187. http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20160001187

Rzętała M., Machowski R., Dorzecze Odry, "Encyklopedia Województwa Śląskiego" 2015, t. 2.

Zobacz też

Wody powierzchniowe

Wody podziemne

Dorzecze Odry

Dorzecze Wisły