Rzemiosło w województwie śląskim 1922-1939

(ang. Craft in Silesian Voivodeship 1922-1939,niem. Gewerbe in der Woiwodschaft Schlesien 1922-1939)

Autor: prof dr hab. Wanda Musialik

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 4 (2017)

Po I wojnie światowej wystąpiły problemy z jednoznacznym zdefiniowaniem terminu „rzemiosło”. Trudności te powodowała m. in. postępująca mechanizacja pracy. Proces ten powodował adaptację terminologii identyfikowanej dotąd z rzemiosłem do nowych form aktywności gospodarczej. Tak przejęto określenie „przemysł”, który w rzemiośle używano jako określenie sposobu wytwórczości, a po wprowadzeniu do niego maszyn stał się określeniem sposobu organizacji produkcji. W ustawodawstwie II Rzeczypospolitej używano pojęcia „przemysł rzemieślniczy” w odróżnieniu od „przemysłu fabrycznego”. W 1927 r. w ustawie o prawie przemysłowym do „przemysłu rzemieślniczego” zaliczono 66 zajęć zarobkowych. Pogrupowano je w siedem rodzajów rzemiosła: budowlane, „drewne”, włókiennicze, metalowe, spożywcze i skórzane oraz „usług osobistych”. Listę ustawowo uzupełniono w 1933 r. i 1936 r. do 72 rodzajów zawodów. Jednocześnie trwała dyskusja nad zdefiniowaniem pojęcia. Proponowano, aby za „rzemiosło” uznać „taki mniejszy przemysł, który wykonywa się przy pomocy pracy ręcznej i pomocniczych narzędzi, ale nie sposobem fabrycznym”. Z zakresu pojęcia wyłączono chałupnictwo i „przemysł domowy”. W praktyce zwyczajowo za rzemieślników uważano osoby samodzielnie prowadzące warsztaty rzemieślnicze.Trudności w zdefiniowaniu w/w terminu wywoływało występowanie wykonawców zawodów wymienianych w ustawie o prawie przemysłowym w charakterze samodzielnych przedsiębiorców, a także jako pracowników najemnych w zakładach przemysłowych.

Warunki prawne funkcjonowania rzemiosła

Zasady funkcjonowania rzemiosła w II Rzeczypospolitej określono rozporządzeniem Ignacego Mościckiego z 7 VI 1927 r. o prawie przemysłowym. Na terenie województwa śląskiego wprowadzenie ich zależało od decyzji Sejmu Śląskiego. Do tego czasu w cieszyńskiej części województwa śląskiego obowiązywały przepisy austriackiej ordynacji przemysłowej z 1859 r., a w górnośląskiej - przepisy niemieckiej ordynacji przemysłowej z 1869 r. wraz z ich rozporządzeniami. W obowiązującej przez 15 lat Konwencji Genewskiej z 1922 r. zagwarantowano ochronę praw nabytych. Zapowiedziano wyznaczenie pasa pogranicznego, z którego rzemieślnicy mogli podejmować prace po drugiej stronie granicy polsko-niemieckiej. Z cła zwolniono narzędzia oraz materiały reparacyjne potrzebne na 1 dzień pracy. Jednakże po drugiej stronie granicy nie pozwolono na przeprowadzanie nowych inwestycji. Ustalenia Konwencji nie dotyczyły granicy polsko-czechosłowackiej. Przepisy niemieckiej ordynacji przemysłowej zakładały konieczność nabycia kart rejestracyjnych przez prowadzących warsztaty. Polska ustawa o podatku przemysłowym nakładała na rzemieślników 2,5% podatek obrotowy. Do tego podatku doliczano podatek komunalny oraz 10% dodatek nadzwyczajny. W przypadku zwłoki nakładano karę 4% za każdy miesiąc.Ustawa o podatku dochodowym obciążała rzemieślnika przy dochodzie rocznym 1500 zł podatkiem w wysokości 2%, natomiast pracownika umysłowego dopiero przy dochodzie rocznym 2500 zł i to tylko w wysokości 1,5%.

Kwestia przyjęcia w województwie śląskim przepisów obowiązujących w II RP wymagały głosowania posłów Sejmu Śląskiego. W kwietniu 1928 r. Śląska Rada Wojewódzka w stosunku do rozporządzenia o prawie przemysłowym zgłosiła odpowiedni projekt ustawy. Projekt ten został odrzucony głosami posłów PPS, NPR i mniejszości niemieckiej. Rozporządzenie prezydenta uznano za zacofane, średniowieczne i takie, „które krępuje rozwój gospodarczy drobnego przemysłu i rzemiosła” (Józef Machej). Projekt ustawy w 1932 r. ponownie wpłynął do Sejmu Śląskiego. Tam początkowo nie otrzymał rekomendacji Komisji Przemysłu i Handlu. Kwestionowano wprowadzenie swobody przynależności do cechów. Po konsultacjach ze Śląskim Urzędem Wojewódzkim oraz Ministrem Przemysłu i Handlu wstrzymano procedury w Sejmie Śląskim do czasu zmiany odpowiednich zapisów w ustawie o prawie przemysłowym. Po przedłożeniu noweli w Sejmie RP w Katowicach powrócono do sprawy. Sejm Śląski przyjął 9 stycznia 1933 r. ustawę w kształcie zaproponowanym przez Śląska Radę Wojewódzką.

Stan liczebny rzemiosła

Tabela 1 - Liczba warsztatów rzemieślników i tam zatrudnionych w górnośląskiej części województwa śląskiego (w latach 1922, 1927, 1928, 1932)

Tabela 2 - Liczba warsztatów wg grup zawodowych rzemieślniczych w województwie śląskim (stan z 31 XII 1933 r.)

Tabela 3 - Liczba pracowników rejestrowanych warsztatów rzemieślniczych wg grup zawodowych w województwie śląskim (stan z 31 XII 1933 r.)

Tabela 4 - Liczba warsztatów zrzeszonych w cechach w województwie śląskim (w latach 1934, 1936, 1937,1939)

W 1922 r. w przyznanym Polsce części górnośląskiego obszaru plebiscytowego znajdowało się przeszło 6000 warsztatów rzemieślniczych..W 1927 r. na tym samym obszarze było 6500 czynnych warsztatów, z których 4920 samodzielnych rzemieślników należało do cechów. Poza tymi organizacjami pozostawało 1600 warsztatów. Szacowano, że w rzemiośle pracowało ok. 10290 czeladników i uczniów.

W 1927 r. razem z właścicielami, członkami rodzin w rzemiośle śląskim pracowało ok. 50 tys. osób. W początkowym okresie wielkiego kryzysu ta liczba zaczęła spadać i w 1933 r. wynosiła już 35.000 ludzi, stanowiących wraz z rodzinami przeszło 15% ludności województwa. Istniało przekonanie, że rozwój rzemiosła w województwie hamowało funkcjonowanie wielkiego przemysłu. Jednakże w okresie wielkiego kryzysu liczba warsztatów wzrosła (zob. Tabela 1).

Pod względem liczby zakładów w 1933 r. największą grupę, bo 2705 zakładów, stanowiła grupa spożywcza. Mniej o 100 liczyła reprezentacja zawodów z grupy włókienniczej. Najmniej było zakładów z grupy budowlanej (625) i usług osobistych (845). Najwięcej warsztatów ogółem występowało w powiecie świętochłowickim wraz z miastem Chorzowem (2675). Mniej o 435 warsztatów rzemieślniczych było w powiecie katowickim (2240). W obu przypadkach zlokalizowano tam o ok. 1000 zakładów więcej niż w powiecie bielskim (1236) i cieszyńskim (1256). Najmniej samodzielnych przedsiębiorstw rzemieślniczych prowadzono w powiatach lublinieckim (524) i tarnogórskim (613). Wśród rodzajów specjalności zawodowych najwięcej warsztatów należało do grupy rzemiosł spożywczych (2705) i włókienniczych (2650). Najmniej liczna była grupa rzemiosł budowlanych (625) i usług osobistych (854). Najmniej, bo 27 samodzielnych zakładów rzemieślniczych typu budowlanego, było w powiecie lublinieckim, a najwięcej w powiecie bielskim. W poszczególnych powiatach inne specjalności rzemieślnicze miały największą i najmniejszą reprezentację. W powiecie bialskim najwięcej było zakładów włókienniczych (255), w cieszyńskim były to zakłady grupy spożywczej (260), podobnie było w powiecie katowickim (684), świętochłowickim z Chorzowem (564), pszczyńskim (315), rybnickim (376) i tarnogórskim (137). Rzemieślnicy specjalizujący się w rzemiosłach metalowych występowali najliczniej w pow. katowickim (230), świętochłowickim z Chorzowem (217) i rybnickim (215) (zob. Tabela 2).

Najwięcej osób znajdowało zajęcie w warsztatach branży spożywczej (6534 osób). Średnio pracowały tam 2,4 osoby. Liczba ta była nieznacznie niższa od przeciętnego stanu załogi w śląskim zakładzie rzemieślniczym (2,5 osoby), gdzie najwięcej zatrudniano pracowników w jednym zakładzie w branży budownictwa (5,6) a najmniej w usługach osobistych (1,8 osób, zob. Tabela 3).

W grupie spożywczej pracowała najliczniejsza grupa uczniów (2036) i czeladników (1665). Druga pod tym względem była grupa włókiennicza: uczniów (1648) i czeladników (1189). W obu rodzajach rzemiosł, jak i w innych grupach, najmniej było mistrzów. Żaden z nich nie występował w grupie rzemiosł skórzanych i usług osobistych (zob. Tabela 3). Dotąd nie oceniano powodów tej proporcji między poziomem kwalifikacji osób, pracujących w zakładach rzemieślniczych. Za wielce prawdopodobną uznać należy sugestię, że był to skutek exodusu ludności głosującej w plebiscycie za przynależnością do Niemiec. Wśród nich mogli znajdować się mistrzowie rzemiosł.

Od 1933 r. liczba warsztatów systematycznie rosła do 1937 r. Brak danych uniemożliwia stwierdzenie, jakie były przyczyny późniejszej ujemnej dynamiki stanu rzemiosła (zob. Tabela 4).

Kształcenie rzemieślników

Nauka rozpoczynała się od terminowania u rzemieślnika uprawnionego do przyjmowania uczniów. Spełnienie warunków do przyjmowania uczniów na naukę ogłaszano w lokalnej i ogólnokrajowej prasie branżowej. Rzemieślnik zobowiązany był podpisywać umowę o przyjęcie ucznia do przygotowania zawodu. Prawo zobowiązywało rzemieślnika do wysyłania uczniów w wieku 14-18 lat do 3-letniej szkoły dokształcającej. Po jej ukończeniu terminujący u rzemieślnika mogli przystąpić do egzaminu na czeladnika. Egzaminy przeprowadzały komisje powoływane przez Izbę Rzemieślniczą lub niektóre cechy a zatwierdzane przez Śląski Urząd Wojewódzki. Z dyplomem czeladnika rzemieślnik mógł samodzielnie prowadzić warsztat rzemieślniczy. Po trzyletniej praktyce czeladnik miał prawo przystąpić do egzaminu mistrzowskiego. Jako mistrz uzyskiwał prawo do przyjmowania uczniów do nauki rzemiosła.

W 1922 r. problemem w kształceniu rzemieślników była niedostateczna dostępność do szkół dokształcających. Po plebiscycie funkcjonowały tylko w Katowicach, Królewskiej Hucie, Mikołowie i Mysłowicach. W tych warunkach szkolenie czeladników polegało wyłącznie na praktyce w warsztacie rzemieślniczym. Zdobyta tam wiedza teoretyczna nie przekraczała poziomu szkoły powszechnej. Przepisy zobowiązywały młodzież w wieku 14-18 lat do uczęszczania do szkół dokształcających. Utrzymywano je z opłat pobieranych od właścicieli zakładów, w których terminowali uczniowie. Uczniowie rzemieślników uczyli się razem z młodocianymi pracownikami handlu i przemysłu. Rzemieślnicy krytykowali szkoły dokształcające za zbyt mały zakres nauki zawodowej. Krytykowano niedobór ich na terenie wiejskim. Od 1928 r. rozpoczęto rozszerzanie sieci szkół dokształcających. W 1935 r. funkcjonowało 46 szkół dokształcających – 20 w miastach i 21 na wsiach. Żeńskie szkoły zawodowe działały w Bielsku, w Katowicach, w Rybniku (u Sióstr Urszulanek) i w Tarnowskich Górach. Kształcono tam w zakresie „krawiecczyzny” damskiej, bieliźniarstwa i modniarstwa.

Niedobory wychowawcze szkolnictwa zawodowego miały uzupełnić ogniska młodzieży rzemieślniczej i hufców przysposobienia wojskowego. Ich funkcjonowanie wspierała Izba Rzemieślnicza w Katowicach. Kształcenie zawodowe rozszerzały kursy organizowane przez Śląski Instytut Rzemieślniczo-Przemysłowy w Katowicach, utworzony w 1926 r. Były to kursy z kroju szycia męskiego i damskiego, dla obuwników, dla palaczy, dla maszynistów, a także kurs kalkulacyjno-buchalteryjny dla rzemieślników różnych zawodów i przygotowawcze do egzaminów mistrzowskich organizowanych w szeregu miejscowości województwa. Szkoły mistrzowskie powstały przy Państwowej Szkole Przemysłowej w Bielsku oraz Śląskich Technicznych Zakładach Naukowych w Katowicach.

W końcu 1927 r. rozporządzeniem Ministra Przemysłu i Handlu określono warunki na jakich absolwenci szkół technicznych mogli, podobnie jak czeladnicy, po odbyciu co najmniej trzyletniej praktyki przystąpić do prowadzenia działalności rzemieślniczej. Wspomniane uprawnienia uzyskały w województwie śląskim 3 wydziały państwowych szkół przemysłowych (w Bielsku, Dąbrowie Górniczej i Królewskiej Hucie) oraz Szkoła Przemysłowych Mistrzów przy Państwowej Szkole Przemysłowej w Bielsku i Szkoła Budownictwa Zw. Samodzielnych Budowniczych w Katowicach.

Samorząd gospodarczy: Izba Rzemieślnicza, cechy

Tabela 5 - Stan wolnych i przymusowych cechów w województwie śląskim w latach 1924 i 1933

Gospodarcze struktury organizacyjne rzemiosła w województwie śląskim odzwierciedlały rozwiązania niemieckie. Rzemieślnicy tworzyli wolne lub przymusowe cechy. Reprezentacją cechów była izba rzemieślnicza. W 1922 r. polskie Ministerstwo Przemysłu i Handlu rozporządzeniem powołało do życia komisaryczną Izbę Rzemieślniczą w Katowicach. Pierwszym komisarzem został inż. Jerzy Wojnar. Powołano też pierwszą 18 osobową Radę Przyboczną. Przez kilka lat do Rady wchodzili zarówno Polacy, jak i Niemcy. Stało się to powodem silnych tarć na tle antagonizmów narodowych. Problemy te odzwierciedlały sytuację w obrębie całego rzemiosła. Wśród przedstawicieli mniejszości niemieckiej zauważano działania nielojalne w stosunku do państwa polskiego. Antagonizmy, uniemożliwiające częstokroć podejmowanie działań dla których Izba została powołana. Komisaryczny zarząd Izby funkcjonował przez 12 lat do 1934 r., kiedy wprowadzono w woj. śląskim przepisy ustawy o prawie przemysłowym.

W 1923 r. wg statystyk Izby Rzemieślniczej w Katowicach w 20 miastach było 87 cechów: 17 w Katowicach, 9 – Królewskiej Hucie, 8 w Żorach, 7 – w Tarnowskich Górach, po 6 w Czyżowicach, Mikołowie, Mysłowicach, Pszczynie i Rybniku, cztery w Woźnikach a także po jednym w Rudzie, Wodzisławiu, Szopienicach, Bieruniu Starym, Wirku, Nowej Wsi, Jastrzębiu, Koszęcinie. Najliczniejszą reprezentację cechów posiadali szewcy (18), rzeźnicy (17), krawcy (14), piekarze (11), kowale i blacharze (10), stolarze (8), odmiennie niż golibrodowie (3), bednarze (2), kowale (2) oraz siodlarze i tapicerzy (2). Po jednym cechu utworzyli na terenie górnośląskiej części województwa śląskiego zegarmistrzowie, blacharze, dekarze, fabrykanci kiszek, garncarze i zdunowie, kołodzieje, kominiarze, rzemieślnicy budowlani. W ciągu lat 1924-1932 liczba cechów wzrosła do 154, przy czym w cieszyńskiej części województwa utrzymała się liczba 32 cechów. Dynamicznie ulegała zmianie liczba cechów przymusowych (zob. Tabela 5).

W 1932 r. na terenie województwa śląskiego funkcjonowało siedem związków cechowych. Najliczniejsze były Związek Cechów Rzeźnicko-Wędliniarskich i Związek Cechów Budowlanych, które obejmowały po 17 cechów. Ponadto 12 tych organizacji skupiał Związek Cechów Krawieckich, a po 10 - Związek Cechów Fryzjerskich i Związek Cechów Obuwniczych. W sumie w związkach cechowych były 83 cechy.

Inne organizacje

W grudniu 1921 r. samodzielni rzemieślnicy z górnośląskiej części województwa postanowili powołać Śląski Związek Samodzielnych Rzemieślników w Katowicach. Prezesem został Adolf Sobota. Do organizacji przystąpił „Hand Werkervereine“ z Mysłowic i Rudy zabrzańskiej. Verband der deutsche Handwerker in Polen (Związek Niemieckich Rzemieślników w Polsce) postanowił rozszerzyć działalność na polski Górny Śląsk. W 1926 r. założono Związek Polskich Samodzielnych Rzemieślników i Przemysłowców na Śląsku z siedzibą w Katowicach, który skupiał rzemieślników i drobnych przemysłowców-Polaków. W ten sposób ujawniono tendencję do przekraczania granicy podziału przedsiębiorców na rzemiosło czy działających w obrębie przemysłu, zwłaszcza że funkcjonowali na podobnych warunkach prawnych. Innym przejawem tej tendencji było wystawienie przez rzemieślników w wyborach komunalnych 1929 r. wspólnej listy z przedstawicielami drobnego handlu i przemysłu. Nie uzyskali wówczas żadnego mandatu. Rzemieślnicy zaś weszli do samorządu gminnego reprezentując inne bloki wyborcze; najwięcej mandatów uzyskano z listy mniejszości niemieckiej (Zespół Wyborczy Niemiecko-Katolickiej Partii Ludowej i Partii Niemieckiej -Deutsche Wahlgemeinschaft).

W 1933 r. Związek Polskich Samodzielnych Rzemieślników i Przemysłowców na Śląsku posiadał 51 kół (oddziałów) we wszystkich większych miejscowościach województwa śląskiego i liczył około 2000 członków. W tym samym czasie przy Izbie Rzemieślniczej założono Stowarzyszenie Rzemieślnicze Pomocy Lekarskiej z zadaniem udzielania porad lekarskich, a także urządzania odczytów i pogadanek na tematy zdrowotne.

Prasa rzemieślnicza

Organem Izby Rzemieślniczej w Katowicach był dwutygodnik „Rzemieślnik Śląski”. Niektóre cechy wydawały własne pisma, a także grupy zawodów. Urzędowym Organem Związku Cechów Piekarskich był dwutygodnik „Śląski Piekarz Cukiernik” (1931- 1935). Pismem Związku Pracowników Krawieckich był miesięcznik pt. „Odzież.Pierwsze Pismo Zawodowe poświęcone krawiectwu w Polsce z dodatkiem sezonowym żurnali mód”(1921-1932) oraz bez rekomendacji związkowej tytuł „Nowa Odzież” (1934-1937). W 1937 r. ukazywał się „Informator Budowlano-Przemysłowy na Województwo Izby Rzemieślniczej w Katowicach”. W stolicy województwa drukowano także ogólnopolskie pismo pt. „Czeladnik Polski” (1937) jako organ Stowarzyszenia Czeladników Polskich Województwa Śląskiego.

Sytuacja gospodarcza

Przeprowadzenie granicy polsko-niemieckiej rozdzieliło dotychczasowe więzi kooperacyjne rzemieślników na Śląsku. Pozyskaniu nowych kontrahentów służyły wystawy przemysłowo-handlowe. Organizacja pierwszej (w lutym 1923 r. w Katowicach) wywołała obawy o wzrost konkurencji na śląskim rynku wyrobów polskich rzemieślników. Sprzeciwiano się imigracji na obszar województwa rzemieślników z terenu II RP. Zasady wolnej konkurencji ograniczało utrzymanie cen maksymalnych. Spowodowało to strajki piekarzy (Cieszyn) i rzeźników (Katowice).

Sytuacja rzemiosła zależna była od koniunktury gospodarczej. Zahamowanie inwestycji, zamknięcie kopalń, hut i innych przedsiębiorstw ograniczało możliwości nabywcze potencjalnych konsumentów. Sytuację poszczególnych rodzajów rzemiosł utrudniała polityka gospodarcza władz państwowych, a także karteli i fabryk zagranicznych. Po 1926 r. bez względu na koszty wspierano rozwój mechanicznych piekarni. Założona „Manna” w Wielkich Hajdukach przyniosła wielomilionowe straty. W młynarstwie do zastoju przyczyniał się import węgierskiej mąki i niemieckiej kaszy. Uruchomienie sklepów czeskiego koncernu „Bata” i krajowego „Chełmka” spopularyzowało szewską produkcję fabryczną. Import obuwia zaspakajał 10-15% potrzeb. Spadło zainteresowanie obuwiem miarowym, zlecenia ograniczono do prac reparacyjnych. Obniżenie poziomu przychodów rzemieślników pogłębiała polityka etatystyczna popierająca rozwój warsztatów więziennych, wojskowych, miejskich, prowadząc do dumpingu cenowego. Proces pogłębiał rozwój chałupnictwa, pracach nakładczych zwolnionych ze świadczeń podatkowych i socjalnych dla rzemiosła, stanowiących 20% przychodów. Postępowała pauperyzacja właścicieli drobnych warsztatów rzemieślniczych. Najdotkliwiej złą koniunkturę gospodarczą odczuwało rzemiosło usługowe. Wskutek braku pracy i nadmiernych obciążeń podatkowych zamknięto ok. 1000 warsztatów, w pozostałych zredukowano około 70% pracowników. Ograniczenia objęły zwłaszcza rzemieślników polskiej narodowości. Niemieckich właścicieli warsztatów wspierały kredyty zagraniczne. Szacowano, że w latach 30. XX w. Ok. 90% rzemieślników oraz kupców ujawniało przekonania niemieckie i w tym duchu wychowało swe dzieci.W okresie wielkiego kryzysu władze polskie zaczęły dostrzegać w rzemiośle element równowagi gospodarczej i społecznej państwa. Przygotowano program szerszego kredytowania, obniżono podatki, rozłożono w czasie spłatę długów.

Bibliografia

1. Archiwum Państwowe w Katowicach, Sejm Śląski, sygn. 468: Akta wniosku Klubu ChD w sprawie rozciągnięcia na województwo śląskie.
2. Archiwum Państwowe w Katowicach, Urząd Wojewódzki Śląski, Wydział Przemysłowy i Handlowy, sygn. 499, 599.
3. „Dziennik Urzędowy Wydziału Oświecenia Publicznego Województwa Śląskiego” 25 VI 1928.
4. „Gazeta Robotnicza” 12 I 1927.
5. „Gazeta Urzędowa Województwa Śląskiego” 31 III 1926.
6. „Goniec Śląski” 23 II, 10 III, 1 X, 1 X 1923,14 XII 1928.
7. „Górnoślązak” 11 XII 1921, 21 III 1922, 1 I 1923.
8. Jastrzębski J., Rzemiosło II Rzeczypospolitej w latach 1927-1939. Uwarunkowania formalno-prawne, Kraków 2009.
9. Kurpiers D., Regulacje pracy rzemieślniczej od czasów najdawniejszych do początku XX wieku. W: Z historii rzemiosła na Śląsku Opolskim, red. nauk. W. Musialik, Opole 2017, s. 13-80.
10. Michalik F., Izba Rzemieślnicza w Latowicach w latach 1922-1982. Rys historyczny. Praca doktorska [Katowice 1983]
11. „Monitor Polski” 1934 nr 52, poz. 72.
12. „Obuwnik”, 1935 nr 12 (grudzień).
13. Ptasiński C., O zmiany życiowe w prawie ustrojowym rzemiosł. Referat, wygłoszony dnia 24 czerwca 1937 r. na posiedzeniu komisji powołanej przez Ministra Przemysłu i Handlu w celu przedłożenia wniosków, mających stanowić podstawę do opracowania projektów ustawodawczych, Lublin 1937
14. „Rzemieślnik. Organ Izby Rzemieślniczych Polski Zachodniej” 1 I, 5 II, 18 III, 15 IV, 29 IV, 13 V, 8 VII, 5 VIII, 29 VII, 23 IX 1928.
15. „Rzemiosło. Czasopismo tygodniowe” 1932 z. 2,1933 z. 38.
16. „Rzemiosło. Miesięcznik” 1937 nr 15 (sierpień), 1939 nr 1 (styczeń).
17. Stan rzemiosła w Polsce za rok 1938, Warszawa 1938.
18. Szmigielski B., Położenie rzemiosła śląskiego i jego aktualne zagadnienia. W: Zjazd działaczy gospodarczych i społecznych województwa śląskiego. Zwołany przez Narodowe Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy (B.B.W.R. na Śląsku) w dniu 17-go września 1933 r. w Katowicach, [Katowice 1933].

Źródła on-line

„Czeladnik Polski. Organ Stowarzyszenia Czeladników Polskich Woj. Śląskiego” 1937, nr 1

„Informator Budowlano-Przemysłowy na Województwo Izby Rzemieślniczej w Katowicach” 1937, nr 1

„Odzież” 1932, nr 7

„Nowa Odzież” 1937, nr 1

Skorowidz członków Związku Polskich Samodzielnych Rzemieślników i Przemysłowców na Śląsku. Koło Katowice. 1937/38

Zjazd działaczy gospodarczych i społecznych województwa śląskiego. Zwołany przez Narodowe Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy (B.B.W.R. na Śląsku) w dniu 17-go września 1933 r. w Katowicach

Informator Rzemieślnika Śląskiego. Kalendarz na rok 1935

Sobota A., Informator dla rzemieślnika, handlowca i przemysłowca, Katowice 1937

Sobota A, Położenie rzemiosła na Górnym Śląsku, w: Dzieje pracy Górnego Śląska 1922-1927, red. H. Cepnik, Lwów-Katowice 1927

Sprawozdanie stenograficzne z 33. posiedzenia III. Sejmu Śląskiego z dnia 17 maja 1933 r., Katowice 1933

Polsko-niemiecka konwencja Górno-Śląska zawarta w Genewie dnia 15-go maja 1922 r.

Pamiętnik uroczystości poświęcenia sztandaru Przymusowego Cechu Piekarzy w Katowicach w dniu 26-go sierpnia 1928 roku

Janicki S., Dziesięć lat przynależności Śląska do Rzeczypospolitej, Katowice 1932