Śląsk Cieszyński

(ang. Cieszyn Silesia,niem. Teschener Schlesien)

Autor: Dr hab. Krzysztof Nowak

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 3 (2016)

Euroregiony wchodzące w skład województwa śląskiego. Śląsk Cieszyński zaznaczony na niebiesko.

Śląsk Cieszyński jest regionem historyczno-geograficznym, którego odrębność ukształtowała się w okresie średniowiecza, po powstaniu Księstwa Cieszyńskiego. Obecnie wchodzi w skład dwóch państw: Rzeczypospolitej Polskiej i Republiki Czeskiej.

Terytorium i kwestie nazewnicze

Choć pierwsza zachowana pisemna wzmianka o Cieszynie (Teschen, Těšín) pochodzi z 1155 r. (tzw. bulla wrocławska papieża Hadriana IV), przynależny geograficznie do Górnego Śląska. Śląsk Cieszyński (Teschener Schlesien, Těšínské Slezsko) ze stolicą w Cieszynie, jako pojęcie nie tylko historyczne ale i geograficzne, zaczął wyodrębniać się wraz ze wzrostem znaczenia Księstwa Cieszyńskiego (Ducatus Tessinensis, Herzogtum Teschen, Těšínské knížectví) z piastowskiej prowincji książęcej opolsko-raciboskiej na początku lat 90. XIII wieku. Wtedy też książę Mieszko, syn księcia Władysława opolskiego, zwany Mieszkiem I cieszyńskim, zapoczątkował dynastię Piastów cieszyńskich, która rządziła księstwem do śmierci księżnej Elżbiety Lukrecji w 1653 r. Już po wyodrębnieniu się w 1315 r. Księstwa Oświęcimskiego na wschodnich rubieżach Księstwa Cieszyńskiego zaczęły kształtować się podstawy geograficzno-historyczne terytorium Śląska Cieszyńskiego: na zachodzie rzeki Ostrawica i Odra, na wschodzie rzeka Biała, na północy rzeka Wisła, na południu Beskid Śląski. W 1327 r. Księstwo stało się lennem Korony Czeskiej. Na skutek działań konsolidacyjnych austriackich Habsburgów rządzących Księstwem Cieszyńskim w latach 1653 – 1918, jego terytorium od XVIII w. utożsamiane było już także z szerszym, geograficznym pojęciem Śląska Cieszyńskiego. Obszar ten (ok. 2,3 tys.km2) przypomina kwadrat z Cieszynem w środku, przez który przepływa rzeka Olza zmierzająca na północ ku Odrze, do której wpada w okolicach Bogumina (Oderberg, Bohumín). Momentem utrwalającym tę geograficzno-historyczną spójność była przegrana Austrii w I wojnie śląskiej, gdy od 1742 r. Śląsk Cieszyński wraz ze Śląskiem Opawskim (Troppauer Schlesien, Opavské Slezsko) tworzył Śląsk Austriacki (Ősterreichisches Schlesien, Rakouské Slezsko). Nomenklatura austriacka operowała także określeniami Śląsk Wschodni (Ost-Schlesien) czyli Cieszyński i Zachodni (West-Schlesien) czyli Opawski.

Po podziale Śląska Cieszyńskiego między Polskę w Czechosłowację 28 lipca 1920 r., dla jego polskiej części w Polsce nadal używano określenia Śląsk Cieszyński, lub w węższym zakresie: polski, wschodni; oraz czeski, czechosłowacki, zachodni Śląsk Cieszyński dla części przyznanej Czechosłowacji. Poza tym (wyłącznie) wśród Polaków upowszechniło się także historyczno-polityczne pojęcie Śląska za Olzą, Śląska Zaolziańskiego, a w końcu Zaolzia, jako obszaru tej części przyznanego Czechosłowacji historycznego Śląska Cieszyńskiego, położonej za graniczną rzeką Olzą, w której do dziś (od 1993 r. w Republice Czeskiej) zamieszkuje ludność polska. Także określenia „Zaolzianin”, „Zaolziak”, „zaolziański” dotyczą tylko Polaków i spraw polskich na Zaolziu. Niemożliwe do ścisłego geograficznego oznaczenia Zaolzie sięga do polsko-czeskiej granicy etnicznej na wschodnich obrzeżach dawnego, zdominowanego przez ludność czeską pow. frydeckiego, którego jednak swym zasięgiem nie obejmuje. W przybliżeniu chodzi o ok. 700 km2 z ok. 1270 km2 przyznanych Czechosłowacji, obejmujących w przybliżeniu obszary dawnych powiatów politycznych: czeskocieszyńskiego i frysztackiego. Nazwę Zaolzie, jako wyodrębniającą problematykę polską, zaakceptowali także Zaolzianie, choć z geograficznego punktu widzenia nie jest ona dla nich właściwa. W nomenklaturze niemieckiej na oznaczenie obszaru przyległego do Olzy używano także określeń Olsa-Gebiet, Olsaland, zwłaszcza podczas II wojny światowej w granicach wówczas powiększonego pow. cieszyńskiego (Kreis Teschen). Po II wojnie światowej polskie środowiska kulturalne z obu stron granicy promowały i nadal promują dodatkowo nazwę Nadolzie, a nawet Przedolzie, dla terenów przylegających do Olzy. Większość Czechów operuje potocznym pojęciem Cieszyńskie (Těšínsko), czeskie Cieszyńskie, Śląsk Cieszyński, czeski Śląsk Cieszyński, choć przez kontakty z Polakami nazwa „Zaolzie” nie jest im obca, w formie pisanej także jako Záolší, Záolží. Z kolei pojawiająca się sporadycznie już w okresie międzywojennym nazwa Podbeskidzie przyjęła się w ostatnich kilku dekadach trwale na Śląsku Cieszyńskim jedynie na jego pograniczu z Małopolską.

Można nawet stwierdzić, że na skutek procesów migracyjnych po 1945 r. w Bielsku-Białej pojęcie Śląska Cieszyńskiego, nie mówiąc już o popularnym określeniu ziemia cieszyńska, ogranicza się coraz częściej w potocznym rozumieniu jej stałych mieszkańców głównie do pow. cieszyńskiego. Niezależnie od tego operuje się typowymi nazwami lokalnymi, zwłaszcza w części czeskiej regionu, np. Karwińskie (Karvinsko), Jabłonkowskie (Jablunkovsko), choć np. nazwa Ostrawskie (Ostravsko) może również oznaczać cały czeski Śląsk Cieszyński, lub tylko intensywnie industrializowane od końca XVIII w. Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie (Ostravsko-karvinská pánev). W polskiej części Śląska Cieszyńskiego osoby utożsamiające się z przynależnością do regionu określają siebie jako Ślązacy, często w formie gwarowej, czasem z dodatkiem "cieszyńscy" dla odróżnienia się od mieszkańców dawnego Śląska Pruskiego (Górnoślązaków), choć w wielu gminach, zwłaszcza beskidzkich, używa się częściej lub wyłącznie typowo lokalnych określeń geograficznych. W części czeskiej, oprócz nazw lokalnych, występuje jedynie określenie Ślązak (czes. Slezan), także w formie gwarowej. Na dawnym pograniczu austriacko-pruskim mieszkańcy Cesarstwa Austriackiego zwani byli potocznie Cesarokami (Cysaroki, Císaráki), a mieszkańcy Prus, później Niemiec, Prusakami (Prusoki) lub Prajzakami (Prajzáci) w tzw. Kraiku Hulczyńskim (Hultschiner Ländchen, Hlučinsko). Określenia typu Górnoślązak, górnośląski na dawnym Śląsku Austriackim nie występują.

Granice i podziały administracyjne

Zmiany granic państwowych na Śląsku Cieszyńskim w latach 1918-1938

Bardziej szczegółowy przebieg historycznych granic Śląska Cieszyńskiego przedstawia się następująco: na zachodzie granicę śląsko-morawską wyznacza rzeka Ostrawica, pozostawiając po stronie śląskiej Frydek (Friedeck, Frýdek), a po morawskiej Mistek (Místek) oraz po stronie śląskiej Polską Ostrawę (Polnisch Ostrau, Polská Ostrava), a po morawskiej Morawską Ostrawę (Mährisch Ostrau, Moravská Ostrava). Na tym odcinku, formalnie od 1335 r., przebiegała granica między Królestwem Czeskim a Polskim. Przy ujściu Ostrawicy do Odry, na zachód od Gruszowa (Hruschau, Hrušov), kończy się klin morawski i odtąd granica Śląska Cieszyńskiego biegnie wzdłuż Odry aż na zachód od Kopytowa (Kopitau, Kopytov) po ujście Olzy do Odry, a następnie na wschód wzdłuż Olzy, która na tym odcinku do ujścia Piotrówki do Olzy tworzy północno-zachodnią granicę Śląska Cieszyńskiego. Następnie granica biegnie potokiem Piotrówka, a potem północnymi krańcami wsi: Piersna, Marklowice, Zebrzydowice, Pruchna i Zbytków do rzeki Wisły. Wyznacza ona, aż do ujścia rzeki Białej, północną granicę regionu (choć ze względu na powstanie w 1956 r. zbiornika goczałkowickiego jest dziś trudna do dokładnej lokalizacji). Odcinek wzdłuż rzek: Odra, Olza, Piotrówka, Wisła wyznaczał dawną granicą austriacko-pruską (potem austriacko-niemiecką). Jako wschodnia granica Śląska Cieszyńskiego rzeka Biała w całym swoim biegu oddziela go od Małopolski. Granica biegnie potem dalej Pasmem Baraniogórskim (Wiślańskim) Beskidu Śląskiego, czyli przez grzbiet Klimczoka, Skrzycznego, Baraniej Góry, przełęczą koniakowską do zboczy Kikuli. W latach 1335-1526 granica ta oddzielała Królestwo Czeskie, następnie do 1772 r. Cesarstwo Niemieckie (Austriackie) wraz z Królestwem Czeskim od Królestwa Polskiego, a w latach 1772-1918 Śląsk Austriacki od Galicji.

Następnie granica regionu cieszyńskiego skręca na zachód, idąc wzdłuż starej granicy śląsko-węgierskiej w kierunku Przełęczy Jabłonkowskiej i grzbietem Wielkiego oraz Małego Połomu przez Biały Krzyż, a następnie zbocza Łysej Góry, skąd dochodzi do Ostrawicy, tworząc jego południową rubież. I jedynie ten odcinek granicy był przedmiotem większych sporów trwających do końca XVIII w. pomiędzy panującymi w Cieszynie a Węgrami, którzy od średniowiecza posuwali się na północ w kierunku Przełęczy Jabłonkowskiej, karczując lasy. Do czasu ustanowienia władzy książęcej Cieszyn był siedzibą kasztelanii.Z czasem na terytorium Księstwa wyodrębniło się kilka tzw. państw stanowych niższego rzędu.

Pierwsza znacząca zmiana administracyjna w czasach habsburskich objęła Śląsk Cieszyński w 1782 r., gdy w wyniku tzw. reform józefińskich Śląsk Austriacki został połączony z Morawami w jedno gubernium morawsko-śląskie ze stolicą w Brnie. W jego skład wchodziło 8 obwodów (wśród nich cieszyński) na czele ze starostami obwodowymi (Kreishauptmann). Dopiero patent cesarski z 30 grudnia 1849 r. wyodrębnił Śląsk Austriacki jako oddzielny kraj koronny. Utworzono w nim 7 powiatów tzw. politycznych (Politischer Bezirk), jednocześnie z siedzibami starostw podzielonych na mniejsze tzw. powiaty sądowe (Amtsbezirk). Na Śląsku Cieszyńskim istniały wówczas 3 pow. polityczne: bielski (z powiatami sądowymi: bielskim, skoczowskim, strumieńskim), cieszyński (z powiatami sądowymi: cieszyńskim, frysztackim, jabłonkowskim) i frydecki (powiaty sądowe: frydecki, bogumiński).

W 1868 r. w miejsce pow. politycznego frydeckiego utworzono pow. polityczny frysztacki, który nie objął pow. sądowego frydeckiego, wcielonego do pow. politycznego cieszyńskiego, zaś z tego ostatniego dla nowego powiatu wyodrębniono pow. sądowy frysztacki. Pow. polityczny frydecki reaktywowano w 1901 r., wyłączając pow. sądowy frydecki z pow. politycznego cieszyńskiego. Od 1904 r. funkcjonował, wcielony do pow. politycznego frydeckiego, pow. sądowy polskoostrawski, utworzony z 7 gmin wyodrębnionych z pow. sądowego bogumińskiego. Poza jurysdykcją powiatów politycznych pozostawały statutarne miasta Bielsko i Frydek, których władze samorządowe pełniły jednocześnie funkcje administracji państwowej.

W wyniku decyzji Rady Ambasadorów z 28 lipca 1920 r. o podziale Śląska Cieszyńskiego Polsce przypadł cały pow. polityczny bielski (67 gmin; 758 km2), 17 i pół gminy z pow. politycznego cieszyńskiego (183 km2), 4 i pół gminy z pow. politycznego frysztackiego (55,8 km2), w sumie 1002 tys. km2 (44% spornego obszaru). Czechosłowacja uzyskała cały pow. polityczny frydecki (40 gmin; 462 km2), prawie cały pow. polityczny frysztacki (29 i pół gminy; 262 km2) i 52 i pół gmin (547 km2) pow. politycznego cieszyńskiego, w sumie 1280 km2. Szczegółowy przebieg granicy wyznaczyła Międzynarodowa Komisja Delimitacyjna, która ukończyła pracę 25 kwietnia 1921 r. Granica polsko-czechosłowacka na odcinku cieszyńskim liczyła 95 km długości. Po raz pierwszy w dziejach regionu Olza stała się linią granicy państwowej, choć wcześniej nie rozdzielała nawet żadnej z gmin. Teraz przecięła miasto Cieszyn, wsie Leszną Górną, Sibicę, Puńców, Marklowice Górne oraz w niewielkim stopniu wsie Kaczyce, Zebrzydowice, Darków, Łąki, Raj, Istebna.

Granica ukształtowała się ostatecznie w 1924 r., gdy od wsi Jaworzynka odłączono przysiółek Herczawa, przydzielając go Czechosłowacji. Zgodnie z uchwalonym 15 lipca 1920 r. przez Sejm Ustawodawczy w Warszawie statutem organicznym obszar przydzielony Polsce wszedł w skład autonomicznego woj. śląskiego. W 1921 r. kosztem pow. bielskiego do pow. cieszyńskiego przyłączono 29 gmin, a w 1924 r. dodatkowo Ochaby i Pruchną. W kwietniu 1938 r. do Bielska przyłączono Aleksandrowice (Alexanderfeld). Na obszarze zaolziańskiej części Cieszyna utworzono nowe miasto Czeski Cieszyn (Český Těšín), a dla zachodniej części powiatu cieszyńskiego nowy pow. polityczny czeskocieszyński. W 1919 r. Polską Ostrawę przemianowano na Ślaską Ostrawę (Slezská Ostrava), w 1921 r. Lutynię Polską (Polská Lutyně) przemianowano na Lutynię Górną (Horní L.), Lutynię Niemiecką (Německá L.) na Lutynię Dolną (Dolní L.). Z Herczawy (Hrčava) utworzono odrębną gminę, przyłączając do niej część obszaru Bukowca (Bukovec). Poza tym z fragmentu przyłączonej do Czechosłowacji Lesznej Górnej (Horní Líštná) utworzono gminę o tej samej co w Polsce nazwie. W 1922 r. prawa miejskie uzyskała Orłowa (Orlová), w 1923 r. Karwina (w latach 1920-1938 Karvinná), a w 1930 r. Trzyniec (Třinec). W 1924 r. do Morawskiej Ostrawy przyłączono morawskie wsie Przywóz (Přívoz), Witkowice, (Vítkovice), Mariańskie Góry, (Mariánské Hory) Zabrzeg (Zabřeh), Nową Wieś (Nová Ves), Grabówkę (Hrabska); od Bogumina oddzielono Pudłów (Pudlov), a nazwę gminy Szonychel (Šunychl) zmieniono na Nowy Bogumin (Nový B.). W 1928 r. pozbawiono Frydek statusu miasta wydzielonego. Siedzibą władz administracyjnych II instancji dla Kraju Śląskiego (Země Slezská), czyli czechosłowackiego (czeskiego) Śląska Cieszyńskiego i Opawskiego oraz przyłączonego do Czechosłowacji Kraiku Hulczyńskiego (w latach 1742-1920 części powiatu raciborskiego w Prusach, potem w Niemczech), pozostawała Opawa (Opava).

Śląsk jako odrębny twór administracyjno-prawny w Czechosłowacji istniał do 30 listopada 1928 r., gdy w wyniku reformy administracyjnej doszło do ponownego połączenia Śląska z Morawami i utworzenia większej prowincji, Kraju Morawsko-Śląskiego (Země Moravskoslezská) ze stolicą w Brnie.

W październiku 1938 roku, po przyłączeniu do Polski Zaolzia, obszar państwa polskiego i woj. śląskiego powiększył się o 805,1 km2, z czego 548,7 km2 przypadało na pow. czeskocieszyński (54 gmin), które przyłączono do pow. cieszyńskiego i 256,3 km2 na powiat frysztacki (31 gmin). W wyniku korekt do Polski przyłączono części wsi Gruszów, Hermanice (Heřmanice), Michałkowice (Michálkovice), Radwanice (Radvanice), Śląska Ostrawa, Bartowice (Bartovice), a stronie czeskiej oddano wieś Morawkę (Morávka), co usankcjonowano umowami międzypaństwowymi w Mistku 23 listopada i 9 grudnia 1938 roku. W świetle podpisanej 30 listopada 1938 r. umowy delimitacyjnej w Zakopanem do Polski przyłączono dodatkowo niecałe 45 km2 obszaru słowackiego okręgu czadeckiego (Čadecko) na Górnych Kisucach (Horne Kysuce), czyli części wsi Świerczynowiec (Svrčinovec), Czarne (Čierne), Skalite (Skalité) wdłuż linii kolejowej z żywieckiego Zwardonia do słowackiej Czadcy (Čadca) oraz skrawki jej przedmieścia, słowackich wsi Rakowa (Raková), Staszków (Staškov), Oleśna (Olešná), Turzowka (Turzovka).Ostatecznie Polska i woj. śląskie od października 1938 roku zyskały 869 km2.

Po likwidacji Czecho-Słowacji w połowie marca 1939 r. Zaolzie graniczyło na zachodzie z Protektoratem Czech i Moraw (Protektorát Čechy a Morava, Protektorat Böhmen und Mähren), w którego składzie był pow. frydecki, a na południu z Państwem Słowackim (Slovenský štát). Po upadku Polski we wrześniu 1939, od października przynależny wcześniej do Polski Śląsk Cieszyński, bez zwróconych Słowacji nabytków w Czadeckiem, został wcielony do III Rzeszy, wchodząc w skład rejencji katowickiej (Regierungsbezirk Kattowitz) w ramach istniejącej prowincji śląskiej (Provinz Schlesien), a od stycznia 1941 r. w ramach nowo utworzonej prowincji górnośląskiej (Provinz Oberschlesien). Niemcy zrezygnowali z zachowania pow. frysztackiego, w wyniku czego połączony Kreis Teschen, licząc 1462 km2, stał się drugim największym powiatem w całej Rzeszy, określanym w dokumentach również jako Olsaland lub Olsa-Gebiet. Z kolei Bielsko i pow. bielski połączono administracyjnie z Białą i pow. bialskim oraz częścią pow. wadowickiego. Powiększony w ten sposób pow. bielski (Kreis Bielitz) obejmował obszar 1 448 km2. W 1941 r. do Morawskiej Ostrawy, która stała się (do 1949 r.) miastem statutarnym, przyłączono Śląską Ostrawę, śląskie wsie Hruszów, Hermanice, Kończyce Wielkie (Kunčice), Kończyce Małe (Kunčičky), Michałkowice, Muglinów (Muglinov) i Radwanice oraz morawskie wsie Grabową (Hrabová), Nową Białą (Nová Bělá), Starą Białą (Stará B.) i Wyszkowice (Výškovice), natomiast w 1943 r. do Frydku przyłączono Mistek, śląskie wsie Leskowiec (Leskovec), Stare Miasto (Staré Město) oraz morawski Świadniów (Sviadnov). W latach 1944-1945 istniało miasto Karwin-Freistadt z połączenia Karwiny z Frysztatem (Fryštát), Starym Miastem, Rajem (Ráj) i Darkowem (Darkowem).

Po zakończeniu II wojny światowej Zaolzie powróciło do Czechosłowacji. W części polskiej Śląska Cieszyńskiego nowe polskie władze przywróciły przedwojenny podział administracyjny w ramach funkcjonującego do połowy 1950 r. woj. śląskiego (śląsko-dąbrowskiego), a następnie do połowy 1975 r. woj. katowickiego (w latach 1953-1956 stalinogrodzkiego). W 1951 r. pow. miejski bielski połączono z pow. miejskim bialskim w jedno miasto Bielsko-Biała, które utrzymało status miasta wydzielonego, a do pow. bielskiego przyłączono także gminy Bestwina – Wilkowice i Szczyrk, zaś resztę dawnego małopolskiego pow. bialskiego podzielono między pow. żywiecki i nowopowstały pow. oświęcimski. Poza tym z pow. bielskiego wyłączono wówczas gminy Strumień – miasto i gminę Strumień oraz Chybie i przyłączono je do pow. cieszyńskiego, a prawa miejskie zyskała gmina Czechowice, do której przyłączono Dziedzice. Dokonano również korekt na pograniczu Czechowic z gminą Ligota. W połowie 1951 r. na obszarze miasta Cieszyna utworzono pow. miejski cieszyński. W 1954 r., w związku z przygotowaniami do budowy zbiornika goczałkowickiego, część obszaru gromad: Zabrzeg, Zabłocie, Frelichów, Zarzecze i Chybie i gmin Ligota, Strumień – Wieś przyłączono do pow. pszczyńskiego. W 1956 r. połączono Bystrą Śląską z Bystrą Krakowską, prawa miejskie zyskał Ustroń, w 1962 r. Wisła. W listopadzie 1958 r. nazwę Czechowice zmieniono (po protestach mieszkańców) na Czechowice-Dziedzice. W 1959 r. Janowice włączono do Bestwiny. W 1968 r. do Bielska-Białej przyłączono osiedle Mikuszowice Śląskie, gromady Kamienica i Mikuszowice Krakowskie, część gromad: Hałcnów, Stare Bielsko, Komorowice, a część Aleksandrowic włączono do Wapienicy. W 1973 r. do Bielska-Białej włączono małopolską Straconkę, a do Cieszyna wsie Boguszowice, Mnisztwo, Kalembice, Krasną, Pastwiska. W 1977 r. w granicach Bielska – Białej znalazło się Stare Bielsko, Wapienica, część Jaworza, reszta Komorowic i Hałcnowa, a w granicach Cieszyna Marklowice. Od 1 czerwca 1975 r., po kolejnej reformie administracyjnej, Śląsk Cieszyński wszedł w skład nowoutworzonego woj. bielskiego, za wyjątkiem Czechowic-Dziedzic oraz gminy Zebrzydowice, które znalazły się w pomniejszonym woj. katowickim. Woj. bielskie obejmowało wiele gmin małopolskich, stąd powstały warunki administracyjne i gospodarcze dla procesów integracyjnych, które stały się fundamentem wyodrębniania się nowego regionu Podbeskidzia. Nie objęły one jednak tradycyjnie ciążącemu Śląskowi terenu dawnego pow. cieszyńskiego i zachodniej części dawnego pow. bielskiego, których mieszkańcy w większości z zadowoleniem powitali likwidację woj. bielskiego i powrót Śląska Cieszyńskiego pod władzę administracyjną Katowic w 1999 r.

Po II wojnie światowej czeski Śląsk Cieszyński znalazł się ponownie w granicach Ziemi Morawskośląskiej. Ziemi Śląskiej nie przywrócono, ale jako jej namiastkę zorganizowano tzw. śląską ekspozyturę Morawsko-Śląskiej Ziemskiej Rady Narodowej (Slezská expozitura Moravskoslezského zemského národního výboru) z siedzibą w Ostrawie, której podlegały wszystkie dawne powiaty czeskiego Śląska i przylegające do nich trzy powiaty morawskie. W 1945 r. ponownie usamodzielniły się gminy przyłączone do Frydku, zachowując jednak wspólny samorząd. W latach 1947-1954 ponownie gminy te były połączone. W 1946 r. powiększoną w 1941 r. Morawską Ostrawę przemianowano na Ostrawę, do Trzyńca (Třinec), przyłączono wsie Końską (Konská), Dolną Leszną (Dolní L.) i Łyżbice (Bylice), a do Orłowej Łazy (Lazy) i Porębę (Poruba). Historyczne struktury administracyjne przetrwały do przejęcia władzy przez komunistów w lutym 1948 r. Od stycznia 1949 r. tradycyjne ziemie zostały zastąpione przez okręgi (kraje). Czeski Śląsk Cieszyński znalazł się w okręgu ostrawskim (Ostravský kraj). Pow. frysztacki zmienił nazwę na karwiński, powstał pow. ostrawski (12 miejscowości, m.in. miasto Bogumin z okolicą). W latach 1950-1954 Frydek i Mistek funkcjonowały pod nazwą Mistek, następnie już Frydek-Mistek. W 1949 r. połączono Karwinę z Frysztatem, Darkowem, Rajem, Starym Miastem i utworzono „wielką” Karwinę. W 1955 r. z części wsi Błędowice Dolne (Dolní Bludovice), Szonów (Šenov) i Szumbark (Šumbark) utworzono nowe miasto Hawierzów (Havířov). Reforma administracyjna z 1960 r. zniosła okręg ostrawski, a czeski Śląsk Cieszyński znalazł się w granicach Kraju Północnomorawskiego (Severomoravský kraj) ze stolicą w Ostrawie. Likwidacji uległ pow. czeskocieszyński, którego obszar został rozdzielony między pow. karwiński i frydecko-mistecki, co oznaczało również rozdzielenie Zaolzia. Nazwa Śląsk zniknęła z administracyjnej mapy Czechosłowacji. Do Frydku-Mistka przyłączono wieś Pańskie Nowe Dwory (Panské Nové Dvory), do Trzyńca Kojkowice (Kojkovice) i Górną Leszną (Horní L.), do Orłowej Lutynię Górną, do Jabłonkowa (Jablunkov) Nawsie (Návsí).W 1975 r. do Jabłonkowa przyłączono wsie Łomną Górną i Dolną (D.,H. Lomná), Boconowice (Bocanovice), Piosek (Písek) i Bukowiec, a w 1979 r. do Frydku-Mistka ponownie przyłączono Leskowiec, Stare Miasto i Świadniów oraz Chlebowice (Chlebovice) i Łysówki (Lysůvky) z Zelinkowicami (Zelinkovíce), zaś w 1980 r. Skalicę (Skalice) i Starzec (Staříč), podobnie jak Gródek (Hrádek) do Jabłonkowa.

W Polsce po upadku komunizmu w 1989 r., w wyniku reformy administracyjnej w styczniu 1999 r. uległo likwidacji woj. bielskie, doszło do reaktywacji powiatów, a cały historyczny Śląsk Cieszyński w granicach Rzeczypospolitej Polskiej, czyli powiat bielski (11 gmin; 458 km2) i cieszyński (12 gmin; 730 km2), znalazły się w nowoutworzonym woj. śląskim ze stolicą w Katowicach. W powstałej w 1993 r. po rozpadzie Czechosłowacji Republice Czeskiej czeska część Śląska Cieszyńskiego znalazła się od 2000 r. w nowo utworzonym Kraju Morawskośląskim (do 2001 r. istniejącym pod nazwą Kraju Ostrawskiego) ze stolicą w Ostrawie. Nowy okręg jest mniejszy w porównaniu z dawnym Krajem Północnomorawskim i w nazwie respektuje istnienie Śląska. W Końcu 2002 r. w Republice Czeskiej przestały działać władze administracyjne i samorządowe powiatów, które zostały zachowane tylko jako jednostki statystyczne. Ich kompetencje przeszły na większe miasta leżące na ich terenie, jako tzw. miasta z poszerzonymi prawami, potocznie „małe powiaty”, z których w historycznej części Śląska Cieszyńskiego są położone: Bogumin, Orłowa, Hawierzów, Karwina, Czeski Cieszyn, Trzyniec, Jabłonków, część Ostrawy i Frydku-Mistka. Fragment południowo-zachodniej części Śląska Cieszyńskiego należy do „małego powiatu” morawskiego Frydlantu nad Ostrawicą (Frýdlant nad Ostravicí). Struktury powiatowe zachowała jednak policja, sądy, służba zdrowia itp. Ostrawa odzyskała pozycję miasta statutarnego. W 1990 r. od Frydku-Mistka odłączyły się Starzyc i Stare Miasto, w 1992 r. Świadniów, w 1990 r. od Jabłonkowa odłączył się Gródek, w 1994 r. Nawsie, w 2000 r. usamodzielniła się jabłonkowska dzielnica Pioseczna (Písečná). Aktualnie na terenie czeskiej części Śląska Cieszyńskiego znajduje się w całości lub częściowo 76 gmin, łącznie z Ostrawą, Frydkiem-Mistkiem, Ostrawicą (Ostravice) i Starymi Hamrami (Staré Hamry), których części leżą także na historycznych Morawach.

Stosunki narodowościowe

Stosunki językowe na Śląsku Cieszyńskim w latach 1880-1910

Stosunki narodowościowe na Śląsku Cieszyńskim (dane z 2011 roku)

Stali mieszkańcy Śląska Cieszyńskiego w większości posługiwali się na co dzień gwarową, cieszyńską odmianą dialektu śląskiego języka polskiego. Do poł. XX wieku ludność czeska przeważała wyraźnie tylko w pow. politycznym frydeckim. Istniał też pas gwar przejściowych. Polsko-czeska granica językowa przebiegała mniej więcej wzdłuż gmin: Łomna Górna- Koszarzyska-Tyra-Rzeka-Ligotka Kameralna-Toszonowice- Górne-Datynie- Dolne-Szumbark –Pietwałd-Rychwałd-Wierzbica-Bogumin Stary-Bogumin Nowy. W kierunku wschodnim od tej linii czeskich autochtonów prawie nie było. Niemcy zamieszkiwali głównie w miastach i uprzemysłowionych gminach, przeważając zdecydowanie w Bielsku oraz w niemieckiej „wyspie językowej” wokół tego miasta, czyli we wsiach: Aleksandrowice, Bystra Śląska (Bistrai), Kamienica (Kamitz), Komorowie (Batzdorf), Międzyrzecze Górne (Ober Kurzwald), Mikuszowie Śląskie (Nikelsdorf), Stare Bielsko (Alt Bielitz), Wapienica (Lobnitz). Wraz ze zwiększaniem się aktywności społeczno-politycznej ludności, industrializacją oraz ruchami migracyjnymi zmieniała się struktura narodowościowa regionu. W przeprowadzanych od 1880 r. co dziesięć lat spisach powszechnych rubryka „narodowość” nie była stosowana. Pytano jedynie o język potoczny (Umgangsprache), na podstawie którego określano przybliżony stan stosunków narodowościowych.

Według spisu z 1880 r. Śląsk Cieszyński zamieszkiwało więc ok. 232 tys. mieszkańców, w tym 153724 (58,7%) ludności polskojęzycznej, 71788 (27,3%) czeskiej i 36865 (14,0%) niemieckiej. W pow. politycznym bielskim było to odpowiednio: 55813 (83,5%); 268 (04%); 10753 (16,1%); w pow. politycznym cieszyńskim: 58922 (78,6%); 7629 (10,2%); 8407 (11,2%); w pow. politycznym frysztackim: 35372 (71,8%); 10166 (20,6%), 3682 (7,5%); w pow. politycznym frydeckim: 2015 (3,8%); 48878 (92,1%); (2192) 4,1%. Według spisu z 1890 r. w całym regionie zamieszkiwało: 60,6% ludności polskojęzycznej, 25,2% czeskiej, 14,2% niemieckiej; według spisu z 1900 r. odpowiednio: 60,7%; 23,7%; 15,5% niemieckiej. Ostatni spis austriacki z 1910 r. wykazał w regionie: 233850 (54,8%) ludności polskojęzycznej, 115604 (27,1%) czeskiej, 76915 (18,1%) niemieckiej. W pow. politycznym bielskim było to odpowiednio: 63580 (77,7%); 663 (0,8%); 17631 (21,5%). W pow. politycznym cieszyńskim: 77147 (76,8%); 6204 (17,0%); 17045 (17,0%). W pow. politycznym frysztackim: 75462 (63,5%); 28103 (23,6%), 15159 (12,8%). W pow. politycznym frydeckim: 14519 (14,8%); 76465 (78,2%); 6814 (7,0%). Pozostałe odsetki stanowili głównie Żydzi. Ludność polska przeważała liczebnie we wszystkich okresach spisowych, będąc w mniejszości jedynie w pow. frydeckim. Po 1900 r. następował spadek jej liczby, zwłaszcza w zachodniej części Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego, przy ponad dwukrotnym wzroście ludności czeskiej i niemieckiej, co tłumaczono nie tylko czynnikami migracyjnymi, ale i skutecznością działań proasymilacyjnych, przy czym polscy obserwatorzy zwracali uwagę na przymus asymilacyjny wywierany na ludność polską poprzez szantaż ekonomiczny ze strony niemieckich bądź czeskich pracodawców.

Po podziale Śląska Cieszyńskiego 28 lipca 1920 r. w polskiej części Śląska Cieszyńskiego pozostało, według spisu z 1910 r., 139630 mieszkańców, z tego (61,1 %) ludności polskojęzycznej, 31,3 % niemieckiej i 1,4 % czeskiej. Według spisu z 1921 r., w którym pytano już także o narodowość, powiaty bielski i cieszyński zamieszkiwało 144671 osób, z tego 110659 Polaków (90%), 29010 (9%) Niemców, 4420 (1%) Żydów. Inne narodowości, zwłaszcza Czesi (402), stanowiły niewielki odsetek. Spis z 1931 roku (w którym pytano o „język macierzysty”) wykazał w pow. ziemskim bielskim 62584 mieszkańców, w tym, według deklaracji językowej, 52895 Polaków (79%), 9059 Niemców (20%), 380 Żydów (1%). W pow. cieszyńskim wykazano 81087 mieszkańców, z tego 77 717 Polaków (96%), 2531 Niemców (4%), 529 Żydów (1%). W 1938 r. językiem niemieckim w Bielsku posługiwało się 46,5%, w Cieszynie 12% mieszkańców. Na obszarze „wyspy językowej” wokół Bielska język niemiecki jako macierzysty deklarowało 60–70 % mieszkańców. Najwięcej Żydów zamieszkiwało w Bielsku, gdzie w 1931 r. stanowili oni 10,9 % ogółu, podając język jidysz albo hebrajski jako macierzysty. Mimo migracji i administracyjnych nacisków polonizacyjnych Bielsko pozostało głównym ośrodkiem mniejszości niemieckiej w polskiej części regionu i w ogóle w woj. śląskim. Z kolei w Cieszynie stosunki językowe się odwróciły, co było spowodowane migracjami, zmianami w deklarowaniu przynależności etnicznej i narodowej przez część labilnych dotąd w tym kierunku mieszkańcow, przyspieszonym rozwojem polskiej świadomości narodowej, kursem polonizacyjnym władz, jak i zwykłym koniunkturalizmem. Na obszarze czeskiej (czechosłowackiej) od 1920 r. części Śląska Cieszyńskiego zamieszkiwało, według spisu z 1910 r., ok. 68 % ludności całego historycznego regionu, z czego 139 898 (48,6 %) ludności polskojęzycznej, 113309 (39,5 %) ludności czeskiej, 34265 (11,9 %) ludności niemieckiej. W przyszłym pow. politycznym czeskocieszyńskim i frysztackim było to odpowiednio 124805 (69,3 %), 32811 (18,2 %), 22328 (12,4 %), z kolei na obszarze między wyznaczoną w 1920 r. granicą a linią tymczasowej umowy delimitacyjnej zawartej między Radą Narodową Śląska Cieszyńskiego a Zemským národnim výborem pro Slezsko odpowiednio: 113140 (76,4 %), 14138 (9,6 %), 20767 (14,0 %). Na tzw. Zaolziu Polacy stanowili więc zdecydowaną większość, choć w skali całej I Republiki Czechosłowackiej stanowili jako mniejszość narodowa nie więcej jak 0,6- 0,7%. Większość Zaolzian ze względu na to, że była i jest autochtonami, nie podlega pod obiegowe w Polsce pojęcie Polonii zagranicznej, które powinno obejmować w zasadzie jedynie środowiska polskich emigrantów, choć tą popularną nazwą Polacy za Olzą również są nieraz określani.

Stosunki polsko-czeskie stały się najważnieszym problemem narodowościowym, a więc i politycznym na Zaolziu. Stąd duże znaczenie przykładano do wyników spisów, gdyż osiągnięcie przez mniejszość narodową 20% ogółu mieszkańców danego pow. sądowego dawało jej możliwość korzystania z określonych ustaw językowych. Także w spisach czechosłowackich z 1921 i 1930 r. było już pytanie o narodowość. W stosunku do roku 1910 spis z 1921 r. obniżył liczbę ludności polskiej na całym czeskim Śląsku Cieszyńskim o 56 771 (45,0 %), niemieckiej o 4068 (18,2 %), natomiast powiększył liczbę ludności czeskiej o 55745, czyli o prawie 170 %. Poza tym niemalże sześciokrotnie zwiększył na Zaolziu liczbę tzw. obcokrajowców, z 3929 w 1910 r. do 26568 w 1921 r. Stanowiło to 12,9 % ogółu mieszkańców czeskiej części regionu, a 12,7 % (23562) w pow. politycznym czeskocieszyńskim i frysztackim. Wyniki spisu z 1921 r., nie obejmującego Herczawy i Lesznej Górnej, dla pow. politycznego czeskocieszyńskiego przedstawiały się następująco: 33927 Polaków (52,6%), 23559 Czechów (36,5%), 6047 Niemców (9,4%). W pow. frysztackim odpowiednio: 34107 Polaków (30,3%), 64997 Czechów (57,7%), 12213 (10,8%) Niemców, czyli oba powiaty zamieszkiwało 68034 Polaków. Polacy i Niemcy podważali te wyniki jako nieobiektywne i zafałszowane. Polscy specjaliści wskazywali przede wszystkim na to, że tylko część gmin zaolziańskich wykazywało napływ czeskich imigrantów, a nagłego przypływu ludności czeskiej nie usprawiedliwiał także przyrost naturalny. Poza tym zwracano uwagę na nieobiektywność komisarzy spisowych i dopuszczenie „śląskich” dodatków do podawanej narodowości. Co prawda Czechosłowacki Urząd Statystyczny stwierdzał, że podczas spisu istotnie zakazane było nazywanie narodowości poprzez określenia regionalne (np. Ślązak, Hanak), lecz w przypadku Cieszyńskiego uczyniono wyjątek, gdyż miały tam występować trudności z deklarowaniem przynależności narodowościowej. Kategorię „śląską” podało w sumie 47314 osób, z tego jako „Ślązak-Czechosłowak” oznaczyło się 24299, jako „Ślązak-Polak” 21607, jako „Ślązak-Niemiec” 1408 osób. Osoby te zostały następnie doliczone do poszczególnych narodowości, przy czym do narodowości „czechosłowackiej” zakwalifikowano 24072 „Ślązaków”. Do „Czechosłowaków” urzędy statystyczne zaliczyły też 2473 „Ślązaków –Czechosłowaków-obcokrajowców”, a liczbę „Polaków-obcokrajowców” na Zaolziu zredukowano do 21083. W spisie z 1930 r. w omawianych powiatach wykazana liczba Polaków 76230 (35,3 % ogółu) wzrosła w stosunku do 1921 r. o 8196 (12,0 %). Poza tym aż o 61,6 % zmniejszyła się liczba obywateli polskich na całym Śląsku Cieszyńskim, wśrod których zawsze największy procent stanowili etniczni Polacy. Liczba Czechów zwiększyła się o 32 083 (36,2 %), a Niemców obniżyła o 1078 (5,9 %). Jednak i ten spis został oprotestowany przez Polaków i Niemców, a na Słowacji przez Węgrów. W pow. politycznym czeskocieszyńskim wykazał on 41685 (51,4%) Polaków, 32 640 (40,2%) Czechów, 5 994 (7,4%) Niemców, w pow. frysztackim odpowiednio: 34545 (25,6%), 87999 (65,4%), 11188 (8,3%), czyli w sumie w obu powiatach 76230 Polaków. 11144 stanowili „obcokrajowcy”. Także i tym razem dopuszczono „śląskie” dodatki i wyróżniono 24679 osób, które je zadeklarowały, z czego: 8211 „Ślązaków- Czechów”, 10106 „Ślązaków-Czechosłowaków”, 4036 „Ślązaków” bez oznaczenia, 2150 „Ślązaków- Polaków”, 191 „Ślązaków- Niemców”, 3 „Ślązaków-Słowaków”. Po ponownym przebadaniu kategorii „Ślązak-Czechosłowak” 4486 osób zaliczono do Polaków, a 5620 do Czechów, stąd liczbę Polaków na całym czeskim Śląsku Cieszyńskim podniesiono do 77309 osób. Podobnie jak w 1921 r., także teraz jedynie pow. sądowe czeskocieszyński, jabłonkowski i frysztacki spełniały wymagania ustaw językowych do wprowadzenia urzędowej dwujęzyczności. Jednak zdaniem polskich obserwatorów spis z 1930 r. ponownie zafałszował zaolziańską rzeczywistość. Działacze zaolziańscy oceniali liczbę rodaków na 110-120 tys., wskazując m.in. na wyniki wyborów gminnych, podczas których Czesi nie mieli powodów, aby głosować na listy polskie. Z drugiej strony należy jednak pamiętać, że ponad 40% dawnych „Polaków-obcokrajowców” deklarowało czeską narodowość. Biorąc pod uwagę wiele szczegółowych obliczeń, liczbę ludności polskiej na Zaolziu, poddawanej w tym okresie licznym proasymilacyjnym naciskom ekonomicznym, można określić na co najmniej 100 tys. Po przyłączeniu Zaolzia do Polski w październiku 1938 r. władze polskie rozpoczęły powszechną akcję polonizacyjną, w wyniku czego dobrowolnie lub pod przymusem opuściło ten obszar około 35 tys. Czechów. Uznawane przez historyków za niewarygodne dane polskiej administracji z 1939 r. sugerują, że pozostało tam ok. 10 tys. Czechów i 8 tys. Niemców, a liczba osób deklarujących polskość wzrosła do 200 tys.

Kolejna zmiana polityki narodowościowej na Śląsku Cieszyńskim rozpoczęła się wraz z wybuchem II wojny światowej i rozpoczęciem przez Niemcy hitlerowskie akcji germanizacyjnej (Eindeutschung), której efetem, oprócz masowej zagłady Żydów, były działania na rzecz segregacji etnicznej pozostałych mieszkańców. Służyć temu miał m.in. spis policyjny z grudnia 1939 r. (Einwohnererfassung), czyli tzw. palcówka (Fingerabdruck) oraz wprowadzana od 1941 r. „Niemiecka Lista Narodowościowa” (Deutsche Volksliste). Na Śląsku Cieszyńskim formularz „palcówki” dopuszczał możliwość podawania narodowości śląskiej. W poszerzonym pow. bielskim narodowość „śląską” podało 30 451 osób przy 148 273 Polakach i 44 320 Niemcach, 7854 Żydach, 541 innych; w poszerzonym pow. cieszyńskim odpowiednio 126 593, 66 788, 41 522, 1928, 1553. Poza tym w pow. cieszyńskim 46 567 osób podało narodowość czeską. Na samym Zaolziu odnotowano 78 285 „Ślązaków” (36,6%), 51 499 (24,1%) Polaków, 38 408 Niemców (18,0%), 44 597 Czechów (20,9%). „Palcówka” nie spełniła więc nadziei władz hitlerowskich na wykazanie niemieckiego lub proniemieckiego oblicza regionu, gdyż większość jego mieszkańców zadeklarowało jeśli nie polską, to - potraktowaną przez etnicznie polskich mieszkańców jako kamuflaż - „śląską” narodowość, poza tym oczekiwaniom Niemców nie sprzyjały dokonane wcześniej zmiany administracyjne. Z kolei część polskich obserwatorów uznając, że w sytuacji gdy władze stosowały jedynie „perswazyjny” przymus, a podawanie narodowości „śląskiej” na Zaolziu było formą celowego „maskowania się” dla uniknięcia wysiedleń, stwierdziła, po zsumowaniu liczby Polaków i „Ślązaków” (60,7%) i uwzględnieniu kwestii migracyjnych, iż „palcówka” oddawała zbliżony obraz stosunków narodowościowych na tym obszarze do wyników uzyskanych w spisie austriackim z 1910 r. Dalszy etap realizacji germanizacyjnej polityki narodowościowej łączył się z wprowadzeniem DVL, której celem było już ostateczne oddzielenie elementu zasługującego na obywatelstwo niemieckie od społeczności przeznaczonej do wysiedlenia lub wykorzystania jako tania siła robocza. Na Śląsku Cieszyńskim na dzień 10 X 1943 r., a więc w momencie ukończenia masowej akcji wpisowej, kategorię I DVL uzyskało 12 557 osób (9 557 w pow.bielskim, 3 000 w cieszyńskim), II: 42 691 (20 669 i 22 000), III: 222 781 (42 781 i 180 000), IV: 1 553 (1 253 i 300). Przy podobnej liczbie mieszkańców widoczne różnice między obu powiatami wynikały ze wspomnianych wyżej zmian administracyjnych. Po powrocie granicy polsko-czechosłowackiej na linię Olzy w 1945 r. w polskiej części regionu, po kolejnej fali migracji i wysiedleń, problemy narodowościowe w ciągu kilku lat przestały istnieć. Podobnie było po stronie czeskiej w odniesieniu do Niemców.

Według orientacyjnego spisu policyjnego z 1 VI 1945 r. w pow. czeskocieszyńskim zamieszkiwało 53774 Czechów i 22100 Polaków, a w pow. frysztackim na dzień 15 IX 1945 r. 72044 Czechów i 41697 Polaków. Ostatecznie, po ukończeniu w 1948 r. rehabilitacji osób wpisanych na DVL, z 63913 osób narodowości polskiej, które się do niej zgłosiły – przedwojennych obywateli Czechosłowacji (27 046 z powiatu frysztackiego i 36867 z powiatu czeskocieszyńskiego), na Zaolziu pozostało 59129 Polaków – wraz z osobami, które volkslisty do października 1943 r. nie przyjęły (23433) oraz obywatelami polskimi i „bezpaństwowcami”. W tym ubytku sięgającym 28227 osób byli tacy, którzy po wojnie na Zaolzie z różnych przyczyn nie powrócili lub z niego wyjechali, ale większość, czyli ok. 20000, stanowiły osoby, które z różnych przyczyn zmieniły narodowość na czeską. W spisie z 1950 r. Zaolzie, a więc powiaty karwiński (dawny czeskocieszyński) i frysztacki wraz z ich byłymi gminami zamieszkiwało 59005 Polakow, którzy stanowili 26,8 % ogółu mieszkańcow tego obszaru. Polacy przeważali już tylko w 12 gminach. W 1961 r., uwzględniając przemiany administracyjne, chodziło o 59211 osób narodowości polskiej (20,9 % ogółu), z czego 35745 (16,9%) w pow. karwińskim i 23131 (33,5%). Liczba gmin z przewagą Polaków zmalała do 7, a 4,7 % ludności tych powiatów stanowili przybyli do miejscowych zakładów pracy Słowacy. W 1970 r. liczba Polaków wynosiła 56075 (16,0% ogółu), z czego w pow. karwińskim 32856 (12,0%), w frydecko-misteckim 23 219 ( 29,7 %), przy wzroście liczby Słowaków do 7,6 %. Polacy przeważali tylko w 4 miejscowościach. W 1980 r. liczba Polaków zmalala do 51586 (14,1% ogółu), z czego 29272 (10,3%) w pow. karwińskim i 22314 (27,3 %) w pow. frydecko-misteckim i już w żadnej gminie nie byli w większości. Słowacy stanowili 7,2 % ogółu, ale w pow. karwińskim 9,0 %. Pomijając asymilację naturalną (w tym zwłaszcza mieszane małżeństwa) i procesy migracyjne, do innych czynników proasymilacyjnych w tym okresie można zaliczyć przede wszystkim stwarzane przez władze przeszkody polityczne i administracyjne, osłabiające motywacje do posługiwania się językiem polskim. Po upadku komunizmu wiele kontrowersji wywołał spis z 1991 r., w którym władze dopuściły możliwość podawania kategorii Ślązak czy Morawianin jako odrębnych narodowości. Tę piewszą opcję wybrało 7945 (2,8%) w pow. karwińskim i 5026 (2,2%) w frydecko-misteckim; morawską odpowiednio: 14819 (5,2%) i 18190 (8,0%). Narodowość polską zadeklarowało 54487, z czego 23780 (8,4%) w pow. karwińskim a 20707 (9,1%) w pow. frydecko-misteckim; narodowość słowacką odpowiednio 23774 (8,4%) i 9689 (4,3%). Czesi stanowili odpowiednio 73,4% i 75,4%. W spisie odnotowano tylko 1400 Romów, gdyż większość z nich, pochodzących ze Słowacji, romskiej narodowości nie deklarowała, a dla władz byli głównie problemem socjalnym. 1879 osób nie podało narodowości. W świetle szczegółowych analiz można jednak stwierdzić, że wybór regionalnych narodowości potraktowano w większości jako deklarację polityczną i ekonomiczną, a nie narodowościową. W 2001 r. narodowość śląską podało 1963 (0,7%) w pow. karwińskim i 1617 (0,7%) w pow. frydecko-misteckim; morawską odpowiednio: 4591 (1,3%) i 4561 (2,0%). Narodowość polską zadeklarowało 37117 osób, z czego 19040 (6,8%) w pow. karwińskim i 18077 (8,0%) w pow. frydecko-misteckim; słowacką odpowiednio 15984 (5,7%) i 6728 (3%); romską w sumie 422 osoby. W obu powiatach 8548 osób nie podało narodowości. Po wprowadzeniu nowych przepisów ustawowych, dopuszczających urzędową dwujęzyczność już przy 10%-ej liczbie mniejszości narodowej w danej gminie, prawa do jej stosowania uzyskało 31 gmin zaolziańskich zamieszkiwanych przez Polaków, co nie zmieniło się po ogłoszeniu wyników spisu z 2011 r. Spis ten, podobnie jak w Polsce, dopuszczał możliwość podawania podwójnej narodowości, a samo jej podawanie było dobrowolne.

Narodowość śląską jako jedyną w pow. karwińskim i frydecko-misteckim podały 4093 osoby: odpowiednio 2403 (1,2%) i 1690 (1,0%); morawską jako jedyną odpowiednio 6371 (2,8%) i 4560 (2,5%); polską jako jedyną 26820, z czego odpowiednio: 13234 (4,9%) i 13586 (6,2%); słowacką odpowiednio: 9233 (3,9%) i 4187 (2%); romską w sumie 254 osoby. Czesi stanowili odpowiednio: 59,4% i 63,5%. Narodowość czesko-polską podały 2804 osoby. Tak spory ubytek ludności czeskiej wynikał z faktu, iż 58 534 (24%) osoby w pow. karwińskim i 43013 (21,8%) osób w pow. frydecko-misteckim nie podało żadnej narodowości. Według analityków w tej ostatniej grupie były także osoby z mieszanych narodowościowo małżeństw, osoby z problematyczną tożsamością, osoby, które w poprzednim spisie podały narodowość polską.

Stosunki wyznaniowe

Wierni Kościoła rzymsko-katolickiego na Śląsku Cieszyńskim od średniowiecza przynależeli do diecezji wrocławskiej, od 1770 r. wchodząc w skład utworzonego wówczas Wikariatu Generalnego. Charakterystyczną cechą Śląska Cieszyńskiego jest jednak znaczna - w skali całej Polski – liczba mieszkańców protestanckiego wyznania ewangelicko-augsburskiego, wprowadzonego w dawnym Księstwie Cieszyńskim w połowie XVI wieku.

Po okresie konwersji księcia cieszyńskiego Adama Wacława na katolicyzm, śmierci księżnej Elżbiety Lukrecji i przejęciu Księstwa przez Habsburgów, liczba protestantów zaczęła się zmniejszać. W latach 1770/1771 protestanci stanowili 30,5%, przeważając w 51 na 240 ówczesnych wsi, a w 1790 r. 28,9% (35334). W 1790 r. 0,6% (765) mieszkańców stanowili Żydzi. W 1848 r. protestanci stanowili 49,8% (58930), Żydzi 0,84% (1654). Według spisu z 1910 r. protestanci stanowili 21,5% (93566) mieszkańców, 2,5% (10965) stanowili Żydzi. Najwięcej ewangelików zamieszkiwało pow. sądowy skoczowski (27,8%), najmniej polskoostrawski (1,4%). Najwięcej Żydów mieszkało w Bielsku (16,3%). Od 1803 r. do upadku Austrii cieszyńskie zbory ewangelickie podlegały superintendenturze morawsko-śląskiej w ramach istniejącego od 1807 r. senioratu śląskiego.

Po podziale Śląska Cieszyńskiego w 1920 r. w polskiej części regionu, według spisu z 1910 r., pozostało 28,5% katolików, 46,7% ewangelików, 59,1% Żydów z całego spornego obszaru. W 1921 r. ewangelicy w polskiej części stanowili ok. 30% (41 888) a ok. 5% Żydzi. Około 45% ewangelików przyznawało się o narodowości polskiej, podobnie jak 80% katolików. W 1931 r. ewangelicy stanowili ok. 27% (44525), Żydzi ok. 4,5% (7623) mieszkańców polskiej części Śląska Cieszyńskiego. Najwięcej Żydów nadal mieszkało w Bielsku (4430). Ewangelickie zbory cieszyńskie senioratu śląskiego w 1936 r. weszły w skład diecezji cieszyńskiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w II RP. Po likwidacji Wikariatu Generalnego parafie rzymsko-katolickie stały się częścią utworzonej w 1925 r. diecezji śląskiej (katowickiej). Z innych wspólnot wyznaniowych, tzw. tolerowanych, wywodzących się głównie z protestantyzmu i skupiających kilkuset wiernych, odnotowywano wówczas w regionie Adwentystów Dnia Siódmego, Kościół Chrześcijan Baptystów, Związek Stanowczych Chrześcijan („zielonoświątkowcy”), Kościół Wolnych Chrześcijan, Badaczy Pisma Świętego (późniejsi Świadkowie Jehowy).

Według spisu z 1921 r. w czeskiej części regionu katolicy stanowili 70,7% mieszkańców, przynależąc nadal do diecezji wrocławskiej w ramach utworzonego w 1922 r. Książęco-Biskupiego Komisariatu dla Czeskiego (Wschodniośląskiego) Śląska . Natomiast ewangelicy w 1923 r. rozdzielili się na trzy, faktycznie narodowe, struktury: skupiający głównie Polaków (w 1948 r. ok. 46 tys.), największy liczebnie Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania na Wschodnim Śląsku w Czechosłowacji; skupiający głównie Niemców Augsburski Kościół Ewangelicki na Wschodnim Śląsku Cieszyńskim (od 1926 r. Niemiecki Kościół Ewangelicki w Czechach, na Morawach i Śląsku); związany ideowo z tradycjami reformacji czeskiej i husytyzmu Kościół Czeskobraterski. Na Zaolziu działali także stanowczy chrześcijanie, wolni chrześcijanie, adwentyści, badacze Pisma Świętego, a na pograniczu z Morawami wierni powstałego w 1920 r. Kościoła Czechosłowackiego. Po przyłączeniu Zaolzia do Polski w 1938 r. parafie rzymsko-katolickie (od 1939 r. także w czadeckiem) zostały włączone do diecezji śląskiej w ramach nowych struktur: Administracji Śląska Zaolziańskiego i obejmującego wschodnią część regionu Wikariatu Generalnego. Ewangelicy polscy oraz niemieccy weszli w skład struktur Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w II RP, gminy braci czeskich zostały zlikwidowane.

W czasie II wojny światowej gminy ewangelickie przyłączono do struktur Ewangelickiego Kościoła Unijnego. Po zakończeniu wojny i ponownym rozdzieleniu Śląska Cieszyńskiego w polskiej części regionu w 1946 r. pozostało ponad 36 tys. ewangelików tworzących nadal odrębną diecezję (cieszyńską) Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Inne wyznania (Związek Stanowczych Chrześcijan, Związek Ewangelicznych Chrześcijan, Związek Wolnych Chrześcijan, Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej i Zjednoczenie Kościołów Chrystusowych) pod naciskiem władz utworzyły Zjednoczony Kościół Ewangeliczny w Polsce z zachowaniem autonomii każdej ze wspólnot. Najaktywniejszy na Śląsku Cieszyńskim był Związek Stanowczych Chrześcijan. Wraz ze słabnięciem komunizmu ZKR zaczął się rozpadać i w 1988 r. zakończył działalność. Rozpoczęło wówczas działalność 10 różnych wspólnot, z których największą był Kościół Zielonoświątkowy. Poza tym w regionie, zwłaszcza na terenie gminy Wisła, działały m.in.: Zbór Stanowczych Chrześcijan, Ruch Wiliama Branhama (niezarejestrowany), Kościół Wolnych Chrześcijan, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, Kościół Chrześcijan Baptystów, Kościół Ewangelicko-Metodystyczny. Innego typu wspólnotą był działający głównie w Bielsku i Jaworzu Kościół Polskokatolicki. W 1950 r. władze cofnęły uznanie Świadkom Jehowym. Ocalałych z holocaustu kilkuset Żydów skupiało się głównie w Bielsku, gdzie w 1946 r. powstała Kongregacja Wyznania Mojżeszowego, jednak większość je członków do lat 70. XX w. opuściła Polskę.

W czechosłowackiej części Ślaska Cieszyńskiego w 1945 r. dla katolików arcybiskup wrocławski ustanowił specjalnego pełnomocnika, a następnie wikariusza generalnego, zaś od 1947 r. funkcjonowała Apostolska Administratura w Czeskim Cieszynie, bezpośrednio podporządkowana Watykanowi. Bullą papieską z końca 1977 r. Administratura została przekazana z archidiecezji wrocławskiej do ołomunieckiej. Odrębnie potoczyły się losy wspólnot ewangelickich. Majątek po zlikwidowanych niemieckich zborach ewangelickich przejął Kościół Czeskobraterski. Podobna próba w pierwszych latach powojennych, wchłonięcia zborów polskich, zakończyła się fiaskiem. W 1950 r. utworzyły one wspólnotę o nazwie Śląski Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania. W tym okresie większość jego wiernych tworzyły już osoby deklarujące czeską narodowość (tylko 21227 Polaków). Kościoły obu wyznań, a także działające po wojnie małe wspólnoty wyznaniowe (np. wolni chrześcijanie, świadkowie Jehowy, stanowczy chrześcijanie, adwentyści i inni) były represjonowane i poddane kontroli komunistycznych władz czechosłowackich w stopniu większym niż w Polsce. W latach 60. XX w. 400 stanowczych chrześcijan (zielonoświątkowców) z Zaolzia osiedliło się w Polsce.

Po upadku komunizmu w 1989 r. doszło w obu państwach do zmian granic diecezji katolickich - polski Śląsk Cieszyński od 1992 r. wchodzi w skład nowej diecezji bielsko-żywieckiej, a czeski od 1996 r. w skład nowej diecezji ostrawsko-opawskiej. W 2009 r. w diecezji cieszyńskiej Kościoła Ewangelicko-Augsbsurskiego w RP było ok. 36 tys. wiernych na ok. 77 tys. wiernych tego Kościoła w Polsce. Na Zaolziu od czasu do czasu dochodzi do sporów na tle języka liturgii kościelnej w parafiach katolickich. Z kolei wśród ewangelików, z których w 1989 r. już tylko 28% (9404) było Polakami, doszło do rozłamu i w 1995 r. Z ŚKEAW wyodrębnił się niezależny, mniejszy Luterański Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania. Z mniejszych wspólnot wyznaniowych w polskiej części regionu po 1989 r. działały i nadal działają m.in. Kościół Zielonoświątkowy (ok. 3,5 tys.wiernych), Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa, Zbór Stanowczych Chrześcijan, Związek Stanowczych Chrześcijan, Chrześcijański Kościół „Marantha”, Kościół Wolnych Chrześcijan, Kościół Adwenstystów Dnia Siódmego, Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego, Zbory Chrześcijan Dnia Siódmego, Kościół Chrześcijan Baptystów, Kościół Ewangelicko-Metodystyczny, Kościół Polskokatolicki. Kilkudziesięciu Żydów skupionych jest w Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Bielsku-Białej. W czeskiej części regionu działają m.in. adwentyści, Zbory Chrześcijańskie, Świadkowie Jehowy, zbory kościołów: Czeskobraterskiego, Czechosłowackiego, Braterskiego, Apostolskiego. Nieliczna Żydowska Gmina Wyznaniowa ma siedzibę w Ostrawie. Wierzących Polaków szacuje się na Zaolziu na prawie 80% ogółu, podczas gdy dla całej Republiki Czeskiej odsetek wierzących wynosi ok.32% (2001 r.). Trzyniec i Czeski Cieszyn plasują się odpowiednio na drugiej i czwartej pozycji pod względem odsetka osób wierzących w całych Czechach z wynikami odpowiednio 60,5% oraz 56,2%. Przewagę wśród Polaków stanowią katolicy, których jest 68,3%. Odsetek ewangelików wynosi 22,9%.

Bibliografia

1. Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do współczesności, red. I. Panica. T. II-VII. Cieszyn 2010-2015.
2. Gawrecki D., Politicke a narodnostni poměry v Těšinskem Slezsku 1918–1938. Český Těšin 1999.
3. Nowak K., Mniejszość polska w Czechosłowacji. Między nacjonalizmem a ideą internacjonalizmu. Wyd. II. Cieszyn 2012.
4. Stępniak A., Kwestia narodowa i społeczna na Śląsku Cieszyńskim pod koniec XIX i w początkach XX wieku (do 1920 roku). Katowice 1986.
5. Sworakowski W., Polacy na Śląsku za Olzą. Warszawa 1937.

Źródła on-line

• statistický úřad,Czeski statystyczny urząd