Śląskie wartości (praca,rodzina,religia)

(ang. Silesian values (work, family, religion),niem. Schlesische Werte (Arbeit, Familie, Religion)

Autor: prof. dr hab. Urszula Swadźba

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 3 (2016)

Wartości są częścią kultury, stanowią więc jednocześnie część życia społecznego. W społecznościach śląskich za istotne ze względu na ich tradycję uznawano trzy wartości: pracę, rodzinę i religię.

Pojęcie śląskich wartości

Człowiek w ciągu swojego życia poznaje różne wartości. Są one niezbędne do normalnego funkcjonowania. Wskazują na to badania etnologiczne, socjologiczne i historyczne. Na tradycyjne dla śląskich społeczności podstawowe wartości, jakimi są etos pracy, rodzina i religia wskazuje wielu autorów . Można sobie zadać pytanie: dlaczego właśnie w tym regionie takie wartości ukształtowały się tak mocno? Doświadczenia innych społeczności zachodnich pokazują bowiem, że w czasie silnego uprzemysłowienia i urbanizacji mamy do czynienia z sekularyzacją i laicyzacją życia społecznego oraz z rozpadem więzi rodzinnych. Na Śląsku procesy te przebiegały inaczej.

Praca stanowiła podstawowe kryterium oceny człowieka od kiedy społeczności śląskie stały się od XIX wieku społecznościami robotniczymi. Miejsca zatrudnienia dawały okoliczne kopalnie i huty oraz inne zakłady przemysłowe. Praca w nich zabezpieczała egzystencję robotników i ich rodzin. Wartości związane z pracą miały charakter nakazowy i były realizowane przez wszystkich członków grupy. Ich przyswajanie następowało w trakcie socjalizacji i traktowane było jako obowiązujące. Ocenie podlegał człowiek jako pracownik, oceniane były jego kwalifikacje i zarobki. Ceniona była szczególnie praca górnika, jako wymagająca odwagi, siły fizycznej i odporności psychicznej, cierpliwości i systematyczności.

Rodzina była następną ważną wartością w społecznościach śląskich. Na Górnym Śląsku zachodziły procesy i zjawiska, które sprzyjały orientacji na rodzinę. W ciągu XIX wieku, ze względu na procesy industrializacji i urbanizacji rodzina miejska była już głównym typem rodziny. Wspólnota rodzinna, wspólnota miejsca pracy i zamieszkania stanowiły układ odniesienia dla Ślązaków. Tworzyły specyfikę celów i aspiracji życiowych oraz kształtowały styl życia. Występował tutaj ścisły podział ról, na role męskie, związane z zarobkowaniem, i na role żeńskie – związanymi z pracą w domu i opieką nad dziećmi. Rodzina stanowiła także ważny symbol identyfikacji społeczności regionalnej i jej ośrodek skupienia.

Trzecią ważną wartością w życiu społeczności śląskich była religia katolicka. Stanowiła jeden z najważniejszych czynników krystalizowania się świadomości społecznej. Kreowała wspólnotę przekonań i ułatwiała jej subiektywne i świadome doświadczanie. Wiara i religijność oraz oparte na nich normy społeczno-obyczajowe budujące godność człowieka i stojące na straży przestrzegania zgodnych z tradycją wzorów zachowań, to jedna z podstawowych wartości rodzin śląskich. Religijność, była głęboko zakorzenioną potrzebą indywidualną i rodzinną Ślązaków, a praktyki religijne stanowiły naturalny element życia codziennego wszystkich grup wiekowych. Praktyki religijne wiązały się przede wszystkim z życiem domowym, ale również ze sferą pracy (wizerunek św. Barbary) i społeczności lokalnej.

W porównaniu do innych regionów trzy wymienione wartości odgrywały zawsze dużą rolę w życiu codziennym społeczności śląskich i wpływały na postawy społeczne oraz sposób życia. W społecznościach śląskich był on w miarę jednorodny, przewidywalny i ustabilizowany, nie zostawiał za wiele możliwości wyboru. Wyznaczały go właśnie praca, praktyki religijne i czas spędzany z rodziną.

Przedstawiona analiza specyfiki wartości górnośląskich pozwala na sformułowanie definicji: "Wartości śląskie to kanon wartości naczelnych, takich jak: praca, rodzina i religia, które nawzajem się przenikają. Funkcjonują w świadomości członków grupy, zawierają w sobie wzorzec postępowania i działania, który jest sankcjonowany przez normy. Wzorzec ten został ukształtowany przez określone warunki naturalne (rozwój industrializacji w związku z występowaniem pokładów węgla) i powstałe dzięki temu warunki społeczne. Wartości te zaistniały w określonych warunkach społeczno-historycznych. W trakcie procesu socjalizacji, jednostki jako członkowie grupy przyjęły postawę szacunku wobec tych wartości. Dążenie do ich realizacji uznają jako pożądane".

Ta definicja dotyczy wartości „modelowych”. Oczywiście podlegały one zmianom pod wpływem czynników zewnętrznych oraz ze względu na przekształcenia, jakie dokonywały się w samych społecznościach śląskich. Wraz z upływem czasu umacniały się one, zmieniały charakter, bądź stopniowo ulegały osłabieniu.

Geneza i kształtowanie się wartości śląskich

Industrializacja Górnego Śląska przebiegała w kręgu niemieckiej kultury i etyki pracy. Rozwijane gałęzie przemysłu, szczególnie górniczy, wymagały stałego wzrostu zatrudnienia, a to powodowało wzrost liczby robotników. Źródłem ich rekrutacji najczęściej była wieś. Niemieccy przełożeni wymagali od Ślązaków solidnej pracy i do takiej różnymi metodami ich przyzwyczajali. Miały one przystosować robotnika śląskiego do potrzeb pracy w kopalniach i hutach, przyswojenia dyscypliny pracy, porządku, systematyczności i oszczędności, które przenosił potem także poza zakład pracy, do swojego domu. Następnym czynnikiem, który wzmacniał tę wartość, było ustawodawstwo socjalne pracy. Podobne treści dotyczące cech pracy były również przekazywane przez Kościół katolicki w głoszonych naukach, a szczególnie w publicystyce. Przekazywane treści dotyczące samej pracy podkreślały stabilność struktury społecznej i porządku społecznego oraz robotnika jako ważną osobę w tym systemie posiadającego swą godność i wartość. Była to praca fizyczna, najczęściej w charakterze górnika i hutnika. Oddziaływanie tych czynników wpłynęło na ukształtowanie się cech śląskiego etosu pracy. Cechy te były powiązane ze sferą rodzinną i religijną.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości znaczna część uprzemysłowionych terenów Górnego Śląska przypadła Polsce. Pod wpływem niemieckich wzorów kulturowych, na Śląsku o wartości człowieka decydowała wykonywana praca, posiadane kwalifikacje zawodowe i zarobione pieniądze. Przybywająca na Śląsk inteligencja, przede wszystkim z byłego Śląska Austriackiego i zaboru austriackiego, różniła się od miejscowej ludności odmiennym modelem zachowań, w skład którego wchodził i inny stosunek do wykonywanej przez Ślązaków pracy w sferze wytwórczości. Deprecjacja w ten sposób pracy Ślązaków spowodowała umocnienie się i integrację wokół naczelnych wartości: kwalifikacji zawodowych, rzetelności i solidności oraz dobrej organizacji. Dodatkowym czynnikiem, który wpłynął na umocnienie się wartości pracy na Górnym Śląsku w okresie międzywojennym, było bezrobocie. Szczególnie trudne okazały się lata trzydzieste z powodu światowego kryzysu gospodarczego. Ślązacy ratowali się wówczas pracą w biedaszybach. Nie były one tylko miejscem uzyskiwania środków do życia dla górnika i jego rodziny, nie miały tylko wymiaru materialnego ale również symboliczny, przynależności do pracujących i użyteczności dla społeczeństwa. Jednym z ważniejszych czynników wewnętrznych przekazywania wartości pracy była ponadto jednorodność grupy zawodowej i lokalnej. Większość ludności śląskiej wykonującej zawody robotnicze mieszkała w małych środowiskach lokalnych, które cechowały się homogenicznością zawodową. Robotnicy wykonujący taką samą pracę powiązani byli jednocześnie związkami krewniaczymi i sąsiedzkimi.

Drugą tradycyjną wartością śląską była rodzina, ściśle związana ze sferą pracy i środowiskiem lokalnym, szczególnie w zawodach górniczym i hutniczym. Te więzy były konieczne, ponieważ sprzyjały im trudne warunki pracy i bytu oraz warunki przestrzenne ukształtowane w osiedlach robotniczych, wzmacniające spójność ludzi wykonujących ten sam, lub podobny, rodzaj pracy. Na charakter rodziny górnośląskiej rzutował także jej wiejski rodowód. W wioskach okalających tereny przemysłowe łączono pracę w przemyśle z pracą na roli. Cechą charakterystyczną rodzin śląskich było ścisłe oddzielenie ról kobiecych i męskich. Mężczyźni byli przeznaczeni w swych rolach do pracy poza domem w przemyśle, głównie górnictwie lub hutnictwie. Wartościami dla kobiety były zaś: rodzina, zamążpójście i posiadanie dzieci. Ponadto w jej gestii leżało religijne i patriotyczne wychowanie dzieci, ich socjalizacja oraz wdrożenie do ról społecznych. Szczególny konserwatyzm moralny na Górnym Śląsku wypływał z kolei z dominujących w sferze etycznej wpływów Kościoła katolickiego na robotniczą część społeczności tego regionu. W sferze zachowań cenne były przy tym prawdomówność i powściągliwość w okazywaniu uczuć. To powodowało unikanie konfliktów i łagodziło spory.

W okresie międzywojennym rodzina śląska znalazła się w innym otoczeniu społecznym i politycznym. Przynależność części Śląska do Polski spowodowała pewne tendencje unifikacyjne w procesach zachodzących w rodzinie. Autonomia województwa śląskiego silnie wpływała na zachowanie odrębności. Nikła ruchliwość społeczna powodowała nakładanie się i zacieśnianie więzi rodzinnych, sąsiedzkich i lokalnych. Głównymi żywicielami rodzin pozostawali mężczyźni, ale warunki ich pracy były bardzo trudne, szczególnie w okresie wielkiego kryzysu ekonomicznego lat trzydziestych. Utrwalało to w rodzinach śląskich już istniejące cechy: pracowitości, zaradności życiowej, oszczędzania i poczucia odpowiedzialności za godne życie całej rodziny.

Trzecią ważną wartością w życiu Ślązaków była religia katolicka. Kościół katolicki odegrał w okresie industrializmu ogromną rolę w kształtowaniu świadomości Ślązaków. Najczęściej społeczności objęte procesem industrializacji i urbanizacji podlegają też sekularyzacji. W okresie industrializacji, pod koniec XIX wieku religijność na Śląsku uległa paradoksalnie wzmocnieniu, co było związane z powiązaniem wiary katolickiej z polskością w okresie kulturkampfu. Kościół katolicki, a szczególnie księża na Śląsku, potrafili w ten sposób z nauką religii dotrzeć do ludu. Spowodowało to także działania księży, w różnych dziedzinach, zmierzające do umocnienia języka polskiego, którym można było rozmawiać z wiernymi. Starano się to robić poprzez wspieranie rozwoju czasopism katolickich i rozpropagowanie ich wśród polskiej ludności Śląska. Księża na Śląsku byli w tym okresie niekwestionowanymi autorytetami. Pochodzili z ludu i na terenie swoich parafii tworzyli szereg instytucji kulturalnych, a także wychodzili „do ludu”, odprawiając nabożeństwa w miejscach pracy robotników. Ułatwiało to percepcję treści głoszonych przez Kościół katolicki i księży.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego tradycyjnej religijności śląskiej przyszło się zmierzyć z wyzwaniami, jakie niosła integracja z Polską i Polakami oraz ich rodzajem katolicyzmu. Przybyła na Śląsk z innych dzielnic inteligencja nie tylko różniła się od Ślązaków przynależnością do innego kręgu kulturowego, ale również innym podejściem do religii. Przykładem szczególnej konfrontacji śląskich rodziców i Kościoła katolickiego była walka o szkołę wyznaniową z władzami i nauczycielstwem napływowym. Na dużą rolę religii w życiu miejscowej ludności wpływał nadal udział w organizacjach katolickich. Prowadziły one przy pomocy księży ruch formacyjny dzieci, młodzieży i kobiet. Wartości religijne przekazywała przede wszystkim rodzina.

Ukształtowanie się trzech śląskich wartości (pracy, rodziny i religii) nastąpiło po długim procesie w II połowie XIX wieku, a okres międzywojenny nie naruszył ich trzonu. Wszystkie wzajemnie się wspierały i przeplatały. Praca była wymogiem egzystencjalnym, ważnym dla utrzymania rodziny. Rodzina wspierała ciężko pracujących mężczyzn. Religia nadawała dwóm pozostałym wartościom sakralny wymiar. Wspólnie trzy wartości budowały śląską tożsamość, zdeterminowały także większość biografii mieszkańców Górnego Śląska.

Ewolucja wartości śląskich

Od 1945 roku całość uprzemysłowionego Górnego Śląska przypadła Polsce. Założenia i cele nowego ustroju, jaki zapanował w Polsce, wpłynęły znacząco na śląskie wartości ukształtowane do połowy XX wieku. Zagwarantowanie pełnego zatrudnienia wpłynęło na obniżenie wartości pracy dostępnej dla każdego. Realny socjalizm w swej warstwie ideologicznej dowartościowywał pracę fizyczną, szczególnie w latach 40. i 50. Najważniejszymi hasłami stały się współzawodnictwo i „dobra robota”. Część Ślązaków z przyzwoleniem i dumą wciągała się we współzawodnictwo, szczególnie w pierwszych latach po wojnie. Nagminne było wtedy nieuwzględnienie norm bezpieczeństwa, nieliczenie się z możliwościami pracownika, niepotrzebne śrubowanie norm itp. Coraz większa grupa Ślązaków widziała, że w pracy zawodowej nie liczą się solidność i rzetelność. Spowodowało to „dualizację” śląskiego etosu pracy na wylansowaną przez propagandę komunistyczną i tę z tradycyjnymi cechami. Przede wszystkim w nowym ustroju odrzucana była warstwa religijna śląskiego etosu pracy. Nie były realizowane także takie jej cechy jak: dobra organizacja, solidność wykonywania pracy, oszczędność i gospodarność. Drugi istotny czynnik wpływający na obniżenie wartości pracy to migracja osób napływowych na teren Śląska. Ludzie ci nie przywykli do pracy przemysłowej, lekceważyli zagrożenia związane z procesem pracy, szczególnie pod ziemią. Powodowało to obniżenie etyki pracy wśród samych Ślązaków. Oczywiście nie wszyscy napływowi okazywali się złymi pracownikami. Część zostawała i asymilowała się do warunków i norm , ale ogólnie w okresie realnego socjalizmu na Śląsku, tak jak w całym kraju, nastąpiła deprecjacja wartości pracy. Daje się zauważyć jednak także, że mimo tego negatywnego trendu wartość pracy pozostała wyższa na Górnym Śląsku, ze względu na istniejące tradycje kulturowe oraz pracę starszego pokolenia robotników nawykłego jeszcze do sumiennej pracy. Rozpad wartości pracy w górnictwie występował w mniejszym stopniu, bo nie pozwalały na to także szczególne wymogi bezpieczeństwa, których należało dotrzymywać w przemyśle ciężkim.

Procesy społeczne, które zachodziły w tym okresie na Śląsku, wpłynęły również na rodzinę. Przede wszystkim w całym okresie realnego socjalizmu na teren Górnego Śląska napływali migranci. Z reguły w latach 40. i 50. byli to młodzi mężczyźni poszukujący pracy. W końcu lat 40. w rocznikach 20-24 i 24-29 występował w całym regionie nadmiar młodych kobiet, ze względu na ubytek mężczyzn na skutek działań wojennych. Taka sytuacja owocowała małżeństwami mieszanymi, niedobór partnerów rodzimych został zastąpiony przez napływ mężczyzn nie będących Ślązakami. Rodzina śląska w pewnej części stała się rodziną etnicznie mieszaną.

Początkowo rodziny utrzymywały się najczęściej nadal z pracy mężczyzn – robotników. Występowała komplementarność ról męskich i kobiecych. Jednak stopniowo wizja tradycyjnej roli kobiety przegrywała z potrzebami ekonomicznymi. Stopień zaktywizowania zawodowego kobiet był zależny od lokalnych warunków i charakteru środowiska oraz dostępności miejsc pracy. W latach 70. poprawiła się sytuacja materialna rodzin ze względu na wzrost poziomu życia w kraju. Chłonność śląskiego rynku pracy była tak duża, że do pracy poza górnictwem na stanowiska robotnicze przyjmowano kobiety. Zmiany rodziny śląskiej dotyczyły również wypełniania ról rodzinnych. Badania wskazywały na przejęcie obowiązków domowych i wychowawczych przez mężczyzn w sytuacji podjęcia pracy zawodowej przez kobietę. Wraz ze zmieniającą się realną sytuacją zmianie ulegały postawy wobec pracy zawodowej kobiet. Systematycznie poprawiało się wykształcenie dziewcząt z rodzin autochtonicznych. W latach 70. i 80. wiele z nich podejmowało studia wyższe.

Teren Górnego Śląska ze względu na swoje znaczenie gospodarcze był dla władz swoistym laboratorium walki z Kościołem. Religijność Ślązaków nie pasowała do socjalistycznego człowieka pracy. Władze szczególnie starały się wyeliminować religię z miejsc publicznych, szkół i zakładów pracy. Usiłowały kreować górniczy i hutniczy etos pracy bez uwarunkowań religijnych. Zubożało to znacznie jej wymiar aksjologiczny, ponieważ pozbawiało możliwości odwoływania się w sferze etycznej do norm i wartości religijnych. Część religijnych tradycji była kontynuowana na gruncie rodzinnym i parafialnym. Religijny wymiar górniczego oraz hutniczego etosu pracy był szczególnie pielęgnowany w środowisku autochtonicznym. Tam mieliśmy do czynienia z przekazem pokoleniowym całego śląskiego systemu wartości. Problemy robotników i ludzi pracy pozostawały w centrum uwagi Kościoła. Jednym ze spektakularnych sposobów wyrażania opinii robotników były pielgrzymki piekarskie. To podczas nich świat pracy artykułował swoje problemy. Bardzo duże znaczenie w przekazie wartości religijnych odgrywała nadal rodzina śląska, która w procesie wychowania młodego pokolenia przekazywała trzon tego systemu.

Zmiany i trwanie wartości śląskich w okresie transformacji systemowej

Okres transformacji systemowej przyczynił się do wielu zmian na Śląsku politycznych i gospodarczych, które wpływały na zmiany społeczne. Nastąpił głęboki spadek produkcji w przemyśle tradycyjnym i zmiany w strukturze zatrudnienia. W nowej sytuacji restrukturyzacji odbudował się etos pracy, który szczególnie był udziałem młodego pokolenia. Sprzyjał temu między innymi powrót bezrobocia wpływającego na rynek pracy. Praca jako wartość zaczęła odgrywać w społecznościach śląskich na powrót dużą rolę, chociaż zmieniły się jej zakres i treść. Zmieniło się przy tym podejście do wykształcenia. Sytuacja na rynku pracy i podjęcie nowych ról zawodowych wymagały wyższego wykształcenia. Homogeniczne śląskie społeczności górnicze, niezbyt zróżnicowane zawodowo, zaczęły się heterogenizować. Dzieci z rodzin robotniczych masowo podejmowały studia. Podejmując pracę po studiach, młodzi pracownicy oczekiwali oprócz egzystencjalno-materialnych również samorealizacyjnych cech pracy. Badania wykazały, że szczególnie interesującą grupą społeczną, dla której praca stanowi coraz większą wartość, są młode, wykształcone śląskie kobiety. Praca zawodowa w ich świadomości odgrywa bardzo dużą rolę.

Rodzina śląska w okresie transformacji systemowej zmieniła swój charakter i pełnione funkcje. Rodzina była nadal wysoko ceniona, ale jej założenie bywało odkładane na później przez młode pokolenie. Następowały procesy upodabniania się rodziny śląskiej do rodzin w całym kraju ze względu na zróżnicowanie zawodowe, które objęło środowiska w województwie śląskim. Nadal rodzinę cechowała pełność i trwałość, chociaż młode pokolenie ulegało procesom modernizacyjnym. Nową cechą jakościową była zmiana ról rodzinnych, większy egalitaryzm i odpowiedzialność obydwu partnerów za rodzinę. Zmienił się stosunek do pracy zawodowej kobiet, nastąpił również wzrost aspiracji edukacyjnych młodego pokolenia.

Okres transformacji i zmiany systemowe stały się nie lada wyzwaniem dla religii i Kościoła katolickiego. Budowa demokratycznego ładu społecznego oraz otwarcie na wpływy kultury zachodniej sprawiły, że do świadomości ludzkiej zaczęły docierać konkurencyjne ideologie w stosunku do katolickiej. Zmieniła się pozycja Kościoła katolickiego, który w tym okresie nie był jedynym depozytariuszem tradycji narodowej. Te procesy musiały oddziaływać na religijność śląską.

Wartość religii (pomimo oddziaływania czynników zewnętrznych, jakimi były i są konkurencyjne prądy modernizacyjne, laicyzacja i sekularyzacja życia) oparła się jednak na Górnym Śląsku procesom destrukcyjnym w swoich małych, autochtonicznych społecznościach lokalnych. Zachował się trzon religijności, a nawet rozbudowana została jej funkcja w świętowaniu rodzinnym. Podtrzymywane są silne więzi z Kościołem, dominuje kościelny i katolicki model religijności. Świadczy to o trwałym oddziaływaniu górnośląskich tradycji kulturowych. Kultywowanie tej tradycji jest jednak zróżnicowane czynnikami regionalnymi i strukturalnymi. Wielkie miasta skupiają w sobie czynniki redukujące wzory życia religijnego. Występuje mniejsze przywiązanie do religii i Kościoła. Selektywność praktyk ogranicza się często do rytuałów. Praktyki jednorazowe i udział sfery sacrum w niedzielnym świętowaniu jest jednym z możliwych wyborów, a nie obowiązkiem.

Dzisiaj oddziaływanie procesów globalizacyjnych, prądów kulturowych płynących z Zachodu, a także postępująca unifikacja w ramach społeczeństwa polskiego, negatywnie wpływają na zachowanie tradycyjnych wartości, w tym wartości śląskich. Być może mamy do czynienia ze stopniowym ich zanikiem, a współczesność jest już ostatnim świadkiem ich istnienia.

Bibliografia

1. Adamski F., Hutnik i jego rodzina, Katowice 1966.
2. Biały F., Górnośląski Związek Przemysłowców Górniczo-Hutniczych (1854- 1914), Katowice 1963.
3. Błaszczyk-Wacławik M., Miejsce i rola regionalnej kultury w procesach życia społecznego zbiorowości Górnego Śląska do roku 1945. W: M.Błaszczak, W.Błasiak, T.Nawrocki: Górny Śląsk. Szczególny przypadek kulturowy, Kielce 1990.
4. Bukowska-Floreńska I., Rodzina na Górnym Śląsku, Katowice 2007.
5. Bukowska-Floreńska I., Społeczno-kulturowe funkcje tradycji w społecznościach Górnego Śląska, Katowice 1987.
6. Chałasiński J., Antagonizm polsko-niemiecki w osadzie „Kopalnia” na Górnym Śląsku, Warszawa 1935.
7. Górny A.. Religijność śląska a procesy sekularyzacyjne, w; Świat śląskich wartości, red. U. Swadźba, Katowice 2008.
8. Dutkiewicz H., Małżeństwa mieszane w czterech miastach GOP jako wskaźnik integracji społecznej, Katowice1968.
9. Frąckiewicz L.. Starzy robotnicy na Śląsku. Warszawa 1974.
10. Historia Śląska. T.3. Cz.2, red. S. Michalkiewicz, Wrocław 1976.
11. Hrebenda A., Górnośląska klasa robotnicza w latach międzywojennych 1922-1939, Katowice 1979.
12. Jonca K., Polityka socjalna Niemiec w przemyśle ciężkim Górnego Śląska 1971-1914, Katowice 1966.
13. Kasprów E., Czynniki adaptacji kobiet do zawodów tradycyjnie męskich. „Górnośląskie Studia Socjologiczne”, T.10/1972, s. 205-311.
14. Kopeć E, „My” i „oni” na Górnym Śląsku (1918-1939), Katowice 1983;
15. Ligęza J., Żywirska M., Zarys kultury górniczej, Katowice 1964.
16. Mrozek W., Rodzina górnicza. Katowice 1965.
17. Mrozek W., Górnośląska rodzina robotnicza w procesie przeobrażeń, Katowice 1987.
18. Myszor J.: Duszpasterstwo parafialne na Górnym Śląsku w latach 1821-1914, Katowice 1991.
19. Rybicki P., O badaniu socjograficznym Śląska, Katowice 1938.
20. Swadźba U.. Etos pracy na Górnym Śląsku. Tradycja, współczesne oblicze i zmiany. „Studia Socjologiczne”, nr. 4, s. 165-190.
21. Swadźba U., Edukacja – świadomościowe zmiany w okresie transformacji w województwie śląskim, w: 20 lat transformacji w aspekcie regionalnym. Refleksje socjologów, red. U. Swadźba, Katowice 2011.
22. Swadźba U., Miejsce pracy zawodowej w życiu kobiet śląskich, w: Praca czy rodzina? Dylematy kobiet śląskich, red. U. Swadźba., Katowice 2009.
23. Swadźba U., Śląski etos pracy. Studium socjologiczne, Katowice 2001.
24. Swadźba U., Wartości – pracy, rodziny, religii – ciągłość i zmiana. Socjologiczne studium społeczności śląskich, Katowice 2012.
25. Szramek E., Śląsk jako problem socjologiczny. Problem analizy, Mikołów 1934.
26. Świątkiewicz W., Kondycja rodziny śląskiej, w: red. W. Jacher, A. Klasik, Zmieniające się oblicza regionu górnośląskiego, Katowice 2007.
27. Świątkiewicz W., Rodzina jako wartość w tradycji kulturowej Górnego Śląska, w: Rodzina w województwie katowickim. Raporty i opracowania, red. W. Świątkiewicz, Katowice 1998
28. Świątkiewicz W., Tradycja i wybór. Socjologiczne studium religijności na Górnym Śląsku. Katowice-Wrocław 1997.
29. Szpor G., Problemy zatrudnienia w przemyśle ciężkim w latach 1950 – 1955, w: Studia i materiały z dziejów Śląska, T.13. Katowice 1983.
30. Wanatowicz M., Inteligencja na Śląsku w okresie międzywojennym, Katowice 1986.
31. Wanatowicz M., Ludność napływowa na Górnym Śląsku w latach 1922-1939, Katowice 1982.
32. Więcek J., Struktura zatrudnienia a płynność robotników w przemyśle węglowym w latach 1949-1959. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1965.
33. Wycisło J., Model chrześcijańskiego robotnika górnośląskiego w końcu XIX wieku, Katowice 1991.

Źródła on-line

1. Guja P. Wpływ transformacji ustrojowej na model rodziny w Polsce W: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach. Red. W. Koczur, A. Rączaszek, Katowice 2016.