Wincklerowie

(ang. Wincklers,niem. Wincklers)

Autor: Marta Pater

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Wincklerowie (hrabiowie von Tiele-Winkler) – ród górnośląsko-meklemburski wywodzący się z warstwy bogatego ziemiaństwa, który w 1840 roku, został nobilitowany przez Fryderyka Wilhelma IV, a w 1895 roku, uzyskał herb oraz tytuł hrabiowski z rąk Wilhelma II. Założycielami rodu byli z jednej strony wywodzący się z rodziny dolnośląskich dzierżawców, a z zawodu górnik, Franciszek Winckler (1803-1851), z drugiej zaś podporucznik w wojsku pruskim Hubert Gustaw von Tiele (1823-1893), syn osiadłego w Kurlandii nauczyciela Jana Chrystiana Tiele.

Franciszek Winckler związany był z pruskim górnictwem państwowym. Zatrudniony jako sztygar w kopalni „Maria”, należącej do bogatego kupca Franciszka Aresina, wkrótce awansował na jego pełnomocnika. Po śmierci pracodawcy poślubił owdowiałą Marię Aresin z domu Domes (1789-1853) stając się jednocześnie współwłaścicielem całego majątku, którego jedyną spadkobierczynią była jego córka z pierwszego małżeństwa – Waleska (1829-1880). W 1840 roku Franciszek Winckler otrzymał tytuł szlachecki z rąk króla Prus Fryderyka Wilhelma IV. W klejnocie uzyskanego wówczas herbu umieszczono skrzyżowane ze sobą narzędzia górnicze wskazujące na rodowód założyciela rodu Wincklerów. W 6 lat później został odznaczony przez księcia von Anhalt krzyżem komandorskim Orderu Albrechta Niedźwiedzia, natomiast w 1850 roku król pruski przyznał mu Order Orła Czerwonego IV klasy. W 1854 roku Waleska von Winckler poślubiła Huberta von Tiele, a za zgodą księcia meklemburskiego Fryderyka Franciszka II małżonkowie połączyli swoje nazwiska i herby.

Hubert w momencie zawarcia małżeństwa z Waleską Winckler w 1854 roku, dysponował skromnym majątkiem, który jednak w ciągu kolejnych lat znacznie pomnożył. W 1892 roku, na rok przed śmiercią, założył rodowy fideikomis obejmujący 33 posiadłości ziemskie w powiatach: Katowice, Prudnik, Pszczyna, Bytom, Rybnik i Olesno, a także zakupił ziemie na Węgrzech i w Meklemburgii. Majątek ów miał być dziedziczony przez najstarszego syna bądź krewnego noszącego to samo nazwisko. Główną rezydencją stał się wówczas kompleks pałacowy w Mosznej koło Prudnika zakupiony w 1866 roku. Dla zabezpieczenia swych potomków utworzył w 1890 roku, fundację rodzinną, której zadaniem było zapewnienie uposażenia biedniejszym członkom rodu i wydzielenie środków finansowych na ich edukację. W przypadku wygaśnięcia rodu pieniądze fundacji miały zostać wykorzystane na cele misyjne. Hubert był dwukrotnie żonaty. Po śmierci Waleski w 1880 roku, poślubił o wiele młodszą od siebie hrabiankę, Różę von Schullenburg (1847-1930).

Podstawę bogactwa rodu stanowił przemysł górniczo-hutniczy. Udział zakładów Tiele-Wincklerów w całej produkcji Górnego Śląska pod koniec XIX w. wynosił około 23,5%. Znaczącym dla regionu śląskiego był zakup ordynacji Mysłowickiej przez Franciszka Wincklera w 1839 roku, w zamian za spłacenie długów Aleksandra Mieroszewskiego oraz dóbr rycerskich Katowice od Karola Fryderyka Lehmanna. Niebagatelne znaczenie dla rozwoju tej osady i wpływ na jej indywidualny awans miało ulokowanie tam siedziby majątku, co było inicjatywą [[Fryderyk Grundman|Fryderyka Grundmanna]] zarządzającego dobrami Wincklerów. W wyniku intensywnej industrializacji Katowice otrzymały w 1865 roku prawa miejskie. W 1889 roku Hubert von Tiele-Winckler założył Katowicką Spółkę Akcyjną dla Górnictwa i Hutnictwa, która przejęła wszystkie zakłady przemysłowe należące do rodziny. Ich pracownicy objęci byli „Zwiąskiem Knapszaftowym Pana de Tiele-Wincklera”, który miał na celu zapewnienie wsparcia zarówno robotnikom, jak i ich rodzinom. Katowicka Spółka przed pierwsza wojną światową została połączona ze spółką „Preussengrube” w Miechowicach wraz z innymi ziemiami i kopalniami wartymi w sumie ok. 31 milionów marek. Wobec wątpliwej sytuacji politycznej i gospodarczej po pierwszej wojnie światowej doszło do sprzedaży części majątku. Kres świetności rodu przyniosła natomiast druga wojna, w trakcie, której ostatni jego śląscy przedstawiciele uszli w głąb Niemiec. W 2006 roku na Śląsk przybył hrabia Hubert von Tiele-Winckler, który opuścił pałac w Mosznej w wieku 13 lat, kiedy na front wojenny wkroczyła Armia Czerwona. Aktualnie seniorem rodu jest Lothar. Przewodzi on istniejącemu nadal Związkowi Rodowemu Tiele-Wincklerów, którego członkowie spotykają się regularnie co 3 lata.

Dobra Tiele-Wincklerów obejmowały terytorium dzisiejszych Mysłowic, Katowic, części Bytomia, Pszczyny, Rybnika, Prudnika i Olesna. W 1892 roku z inicjatywy Huberta Tiele-Winckler powstał rodowy fideikomis, na który składały się kompleksy:

• Moszna, k. Prudnika, w skład którego wchodziły: Kujawy, Racławiczki, Pulów, Wawrzyńcowice, Zawada, Krobusz, Żabnik, Czartowice, Moszna, Nowa Wieś Prudnicka, Gostomia i Ściborowice.
• Dobra majątku Woszczyce, k. Rybnika, obejmowały: Orzesze, Jaśkowice, Zawadę, Woszczyce i Palowice.
• W skład majątku Radzowice, k. Oleśnicy, wchodziły: Radzowice, Gołębice, Górne i Dolne Milowice.

Majątki wokół Mysłowic oraz Katowic miały status allodium, tj. nieograniczonej własności. Były to: Katowice, Mysłowice, Brynów, Bogucice, Brzezinka, Roździeń, Szopienice, Brzęczkowice, Mała Dąbrówka, Dziećkowice, Miechowice, Rokitnica i Gosławiec.

Potomkowie Franciszka Huberta (1857-1922) i Waleski (1829-1880) utworzyli trzy linie genealogiczne. Były to:

• Górnośląska, z siedzibami rodowymi w Katowicach, Miechowicach i Mosznej
• Meklemburska, związana z ośrodkami Rothenmoor, Dahmen i Sagel, której główną siedzibą było Rothenmoor. Po wygaśnięciu linii górnośląskiej, której ostatni przedstawiciel Klaus Hubert (1892-1938) zmarł bezpotomnie w 1938 roku, tamtejsze majątki przeszły w ręce jego adoptowanego kuzyna, barona Hansa Wernera von Tiele-Winckler (1895-1957)
• Meklemburska związana z ośrodkami Schorrsow, Lebbin-Blücher, z którą związani byli synowie Huberta i Waleski – Gunter, Raban oraz jego potomkowie.

Poprzez małżeństwa córek Tiele-Wincklerowie spowinowacili się między innymi z takimi rodami jak von Bismarck-Bohlen, von Berlepsch, von Seher-Thoss, a także z hrabiami von Kanitz.

Działalność społeczna

Część przedsięwzięć urbanizacyjnych jak również akcji charytatywnych na Górnym Śląsku odbywała się pod patronatem rodu Tiele-Winckelrów. Utworzona Fundacja Franciszka von Wincklera troszczyła się o budowę mieszkań dla robotników pracujących w ich zakładach czy też zakładanie placówek, w których mogli zaopatrzyć się oni w tańszą żywność. Powstały szpitale w Miechowicach i Mysłowicach, a w założonym dla ludności parku na górze Gryca w 1850 roku, wzniesiono kaplicę św. Barbary. W latach 1856-54 Waleska von Tiele-Winckler zrealizowała plany swej macochy w związku z budową kościoła katolickiego w Miechowicach, a również sfinansowała przebudowę świątyni Mariackiej w Bytomiu oraz odnowienie kościółka mysłowickiego pod wezwaniem Świętego Krzyża. W Katowicach zaś wyznaczono teren pod budowę kościoła ewangelickiego i szkoły. Zarządca majątku Wincklerów, Fryderyk Wilhelm Grudmann, przedstawił z kolei plan zabudowy placów i ulic w Katowicach. Tam też założono Dworską Dyrekcję Górniczą Mysłowice-Katowice, która egzekwowała dochody z regale górniczego. W 1871 roku Waleska sprzedała miastu teren przeznaczony na budowę gimnazjum, a Hubert zapewnił środki na urządzenie pracowni fizycznej.

Syn Huberta i Waleski, Franciszek Hubert (1857-1922) patronował rozbudowie pałacu w Mosznej, gdzie w latach 1904, 1911 oraz 1912 złożył wizytę cesarz Wilhelm II. Nadał on rodzeństwu Wincklera dziedziczne tytuły baronów pruskich. Franciszek Hubert przeniósł dawne biura z Katowic dworku w pobliskich Kujawach, a również, dla własnej wygody, postarał się o budowę linii kolejowej łączącej Mosznę z Górnym Śląskiem. Pozostając w okolicach Mosznej, hrabia i jego małżonka, Jelka von Lepel (1857-1942), włożyli wkład w budowę szkoły, szpitala, biura, spichlerzu, oraz budynków mieszkalnych i gospodarczych dla pracowników w Zielinie. Dla nich też została ufundowana biblioteka, której zbiory liczyły po kilkaset tomów. W latach 1899-1902 małżeństwo sfinansowało 5 witraży dla Kościoła Ewangelickiego w Katowicach. Szczególną rolę w tym pokoleniu pełniła Ewa (1866-1930), młodsza siostra Franciszka Huberta, postać znana ze swej działalności dobroczynnej na całym Górnym Śląsku jako Matka Ewa. W 1890 roku otwarła dom opieki nazwany Ostoja Pokoju. W 1893 roku w pobliżu budynku powstał szpital dla inwalidów i osób nieuleczalnie chorych, zaś dom Jaskółcze Gniazdo przeznaczony został dla małych dzieci. Działalność Matki Ewy miała charakter międzynarodowy. W Polsce, Norwegii i Niemczech wspomagała akcję wznoszenia domów dla bezdomnych, przygotowywała również siostry do prac misyjnych, głównie na obszarze Afryki i Azji. Zmarła w 1930 roku, w wieku 64 lat.

Hrabiowie

• Franciszek Hubert (1857-1922), hrabia w latach 1895-1922
• Klaus Hubert (1892-1938), hrabia w latach 1922-1938
• Hans Werner (1895-1957), hrabia w latach 1938-1957
• Hubert (1934-2008), hrabia w latach 1957-2008
• Klaus Peter (1940-2011), hrabia w latach 2008-2011
• Lothar (ur. 1970), hrabia od 2011

Bibliografia

1. Bonczol J., Miechowice, w: Z dziejów dzielnic Bytomia (magazyn bytomski VIII), red. J. Drabina, Bytom 1991.
2. Chrobok L., Miechowitzer Gutsbesitzer, Miechowice 1930.
3. Cichoń-Bitka M., Zamek w Mosznej, Opole 1987.
4. Tiele-Winckler von E., Matka Ewa, red. R. Pastucha, Bytom-Miechowice 1988.
5. Hoffmann G., Historia Miasta Katowice, Katowice 2003.
6. Jaros J., Tajemnice górnośląskich koncernów, Katowice 1988.
7. Jedynak J., Kiereś Z., Wielkie rody, wielka własność: materiały do dziejów wielkiej własności ziemskiej na pruskim Górnym Śląsku 1742-1922 w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach, Katowice 2006.
8. Katowice: środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz, Katowice 2012.
9. Korzeniowska W., Ziemiaństwo na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku: studium monograficzne, Opole 1997.
10. Kuzio-Podrucki A., Tiele-Winklerowie. Arystokracja węgla i stali, bibliografia polsko i niemieckojęzyczna, wykaz herbarzy i opracowań genealogicznych, Bytom 2006.
11. Pierenkemper T., Unternehmeraristrokraten in Schlesien, w: Adel und Bürgertum in Deutschland 1770-1848, red. E. Fehrenbach, Monachium 1994.
12. Snoch B., Górnośląski leksykon biograficzny, Katowice 1997.

ŹRÓDŁA:

1. Archiwum Państwowe w Katowicach, zespół nr. 730 Archiwum Rodziny Tiele-Winckler z Miechowic (1797-1925)

Źródła on-line

Film "Szlakiem Matki Ewy"