Polski Komisariat Plebiscytowy

(ang. Polish Plebiscitic Commisarriat,niem. Plebiszitkomissariat für Polen)

Autor: dr Anna Musialik

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Jedną z najważniejszych decyzji, podjętych podczas zorganizowanej po I wojnie światowej Konferencji Pokojowej w Paryżu, było postanowienie o przeprowadzeniu na Górnym Śląsku plebiscytu, podczas którego ludność miała wyrazić swą wolę w zakresie przynależności do Niemiec, bądź też do odradzającego się państwa polskiego. Władzę na obszarze plebiscytowym objęła Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku (fr. Commission Interalliée de Gouvernement et de Plébiscite de Haute Silésie; działała w okresie 11 luty 1920 – 10 lipca 1922), natomiast organem reprezentującym interesy ludności polskiej był Polski Komisariat Plebiscytowy (PKPleb.).

Struktura organizacyjna

Siedzibą PKPleb. był hotel „Lomnitz” w Bytomiu. Na czele organizacji stanął Wojciech Korfanty, mianowany (przez Józefa Piłsudskiego, Naczelnika Państwa Polskiego) polskim komisarzem plebiscytowym w dniu 20 lutego 1920 r. Jego zastępcami byli: Konstanty Wolny (Chrześcijańskie Zjednoczenie Ludowe - ChZL), Józef Rymer (Narodowa Partia Robotnicza - NPR) i Józef Biniszkiewicz (Polska Partia Socjalistyczna – PPS). Tworzyli oni prezydium, które kierowało pracami Komisariatu. Obecność działaczy z różnych ugrupowań politycznych świadczy o ogólnym poparciu dla PKPleb. w imię naczelnej idei, jaką było zjednoczenie Górnego Śląska z Polską. W obrębie PKPleb utworzono 27 wydziałów:

1. Wydział Wywiadowczy. Szef wydziału - Józef Alojzy Gawrych. W ramach tej komórki istniały dwa referaty, których kierownikami byli kpt. Bogdan Jankowski (a następnie kpt. Bogdan Kulik) i sierż. Stanisław Muszyński (a następnie sierż. Stanisław Brodniewicz). Wydział Wywiadowczy prowadził działalność wywiadowczą na rzecz PKPleb., polskiego rządu oraz Francuzów. Agenci rozlokowani byli w Niemieckim Komisariacie Plebiscytowym, a także w zakładach pracy i instytucjach. Nazwiska zidentyfikowanych przez wydział wrogów umieszczane były na łamach „Orędownika”, będącego gazetą urzędową PKPleb. Ponadto ujawniano w prasie materiały kompromitujące Niemców, na podstawie których opublikowano Białą Księgę, poświadczającą fakt nowych zbrojeń niemieckich na Śląsku. W skład Wydziału Wywiadowczego wchodziła również kierowana przez kpt. Stera, Sekcja Policji Górnego Śląska, której zadaniem było kierowanie do pracy w policji odpowiedniej liczby górnośląskich oficerów i podoficerów.

2. Wydział Polityki Wewnętrznej. Szef wydziału – dr Edward Hanke. W ramach pracy w tej sekcji prowadzono obserwację działalności różnych organizacji w celu podjęcia wśród nich polskiej akcji agitacyjnej. W centrum zainteresowania wydziału znalazły się: Związek Górnośląskich Straży Pożarnych, Związek Inwalidów Wojennych, Związek Właścicieli Domów i Gruntów oraz Oberschlesische Volkspartei.

3. Wydział Organizacyjny. Szef wydziału – dr Roman Konkiewicz. W obrębie tej jednostki powstały dwie sekcje: organizacyjna i propagandowa. Zadaniem wydziału była organizacja powiatowych komitetów plebiscytowych oraz prowadzenie odpowiedniej agitacji i propagandy plebiscytowej. Rozprowadzano propolskie broszury i ulotki, rozmieszczano afisze, urządzano wiece. Przy rozmaitych okazjach (w zakładach pracy, w środkach komunikacji, podczas prywatnych spotkań) stosowano też propagandę ustną, polegającą na rozbudzaniu wśród Górnoślązaków świadomości narodowej.

4. Wydział Prasowy. Szef wydziału – Edward Rybarz. Komórce tej podporządkowana była Polska Agencja Telegraficzna (PAT; kierownik – Jan Przybyła) oraz Agencja Wschodnia (AW, East Press; kierownik – Jan Kleczyński). Wydawano następujące czasopisma: „Kocynder”, „Strzecha Śląska”, „Przewodnik Wiejski”, „Der Weise Adler”. Redaktorzy z Wydziału Prasowego współredagowali również „Orędownika”, „Pracownika umysłowego”, „Głos Polek”, „Sportowca” i „Le Messager de Haute Silesie” (pismo przeznaczone dla Komisji Międzysojuszniczej). Jednostka ta wspomagała też finansowo niektóre polskie gazety (np. redagowaną przez Michała Kwiatkowskiego „Oberschlesische Post”).

5. Wydział Socjalno-Polityczny. Szef wydziału – Paweł Dubiel. Przedmiotem zainteresowania wydziału były głównie sprawy bezrobotnych (zwłaszcza tych, którzy utracili pracę na skutek propolskiej działalności politycznej). Przy gazowniach, elektrowniach i wodociągach zorganizowano samopomoc społeczną, przekształconą następnie w Polską Samopomoc Techniczną.

6. Wydział Aprowizacyjny. Szef wydziału – Mieczysław Paluch, a następnie – Paweł Przyklęk-Frankowski. Celem tej sekcji było zaopatrywanie Górnoślązaków w żywność i artykuły pierwszej potrzeby. Sprzedawano je spółdzielniom i kupcom, ale też niekiedy rozprowadzano nieodpłatnie wśród ludności polskiej. Część opłat za sprowadzone produkty wnoszono w postaci węgla lub żelaza.

7. Wydział Szkolny. Szef wydziału – dr Ludwik Schirmeisen, a następnie – dr Józef Komischke. W obrębie tej jednostki funkcjonowało sześć sekcji:

• Sekcja szkół średnich i uniwersytetów ludowych (dr Jan Kopiec)
• Sekcja kursów (dr Wawrzyniec Magiera)
• Sekcja szkół podstawowych (Paweł Kaiser)
• Sekcja seminariów i kursów seminaryjnych (Tadeusz Przysiecki)
• Sekcja ochronek (ks. Emanuel Krzoska)
• Sekcja organizacyjna (Emanuel Imiela)

Pracownicy wydziału odpowiedzialni byli za organizację egzaminów dojrzałości wśród uczniów ostatniej klasy gimnazjalnej i uczących się w trybie eksternistycznym, urządzanie kursów języka polskiego, rekrutację młodzieży do seminariów nauczycielskich w Bydgoszczy, Kcyni, Lesznie i Wągrowcu, a także do gimnazjum w Krotoszynie, organizowanie kursów dokształcających dla nauczycieli (prowadzono je w Bytomiu, Katowicach, Gliwicach, Raciborzu, Rybniku i Strzelcach) oraz zakładanie uniwersytetów ludowych. Tworzono również ochronki dla dzieci; w gminach ustanawiano tzw. Opiekę Szkolną, sprawującą nadzór nad wychowaniem młodych Polaków. W skład tej organizacji wchodził nauczyciel, ksiądz, reprezentant rady gminnej oraz czworo przedstawicieli rodziców. Ogromnym sukcesem Wydziału Szkolnego było doprowadzenie do powołania w dniu 9 maja 1920 roku urzędu „naczelnego doradcy szkolnego przy rejencji”, który objął dr Schirmeisen. Na poziomie lokalnym ustanowiono natomiast urząd powiatowego doradcy szkolnego.

8. Wydział Kulturalny. Szef wydziału – dr Ignacy Nowak. W skład tej jednostki wchodziły:

• Sekcja kinematograficzna
• Sekcja teatralna
• Sekcja muzyczna
• Zawodowy teatr Cepnika
• Trupa teatralna „Odra”
• Trupa teatralna „Fredro”
• Trupa teatralna „Wesołość”
• Trupa teatralna „Gwiazda”
• Zespół Bemaków I
• Zespół Bemaków II

Zadaniem Wydziału była popularyzacja kultury poprzez urządzanie seansów filmowych, spektakli teatralnych oraz występów kół śpiewaczych.

9. Wydział Oświatowy. Szef wydziału – dr Maksymilian Hasiński. Jednostka ta sprawowała patronat nad towarzystwami oświatowymi (Towarzystwo św. Jacka, Towarzystwo Polek). Celem rozbudzania świadomości narodowej organizowano również stosowne odczyty i kursy, które poza swą rolą informacyjną pełniły także funkcję propagandową. 10. Wydział Wychowania Fizycznego. Szef wydziału – dr Maksymilian Wilimowski. W obrębie tej jednostki zorganizowano pięć działów:

• Sokół
• Sport
• Harcerstwo
• Związek Towarzystw Wycieczkowych „Jaskółka”
• Towarzystwo Młodzieży Górnośląskiej

11. Wydział Administracyjny. Szef wydziału – Paweł Kempka. Działania tej jednostki polegały na stałym monitorowaniu pracy landratur (starostw), a także ocenie wydawanych uchwał pod kątem interesów polskich (dążono do likwidacji ustawodawstwa antypolskiego). Zabiegano o obsadzanie stanowisk (np. urzędu naczelnika gminy, burmistrza) przedstawicielami polskimi. Równocześnie organizowano kursy, których celem było przygotowanie do pracy urzędników i pracowników administracji przyszłego województwa śląskiego. Z inicjatywy wydziału powołano Związek Górnośląskich Urzędników i Pracowników Administracyjnych.

Ważne znaczenie miał utworzony w 1920 roku referat doradców technicznych, którego członkowie, zajmując stanowiska w landraturach, byli przedstawicielami ludności polskiej, powiatowego komitetu plebiscytowego oraz Wydziału Administracyjnego przy PKPleb. Rolą ich było przeciwstawianie się antypolskiej działalności funkcjonariuszy niemieckich.

12. Wydział Prawny. Szef wydziału – Konstanty Wolny. Referat ten zapewniał pełną obsługę prawną wszystkich spraw podejmowanych przez PKPleb. (m.in. zakup ruchomości i nieruchomości, zawieranie umów służbowych). Utworzona przy nim Komisja Samorządowa szczegółowo przeanalizowała opracowany przez Wojciecha Korfantego i Józefa Buzka projekt Statutu Organicznego Województwa Śląskiego. Na pomoc pracowników wydziału liczyć mogli również Polacy oskarżeni przez niemieckie władze o popełnienie przestępstw politycznych.

13. Wydział Rolnictwa i Leśnictwa. Szef wydziału – Kazimierz Niegolewski. Współpracujący ściśle ze Śląskim Związkiem Kół Rolniczych, Wydział Rolnictwa i Leśnictwa sprowadzał dla Polaków produkty rolne, bydło i drób, a także fachową literaturę (m.in. „Poradniki gospodarcze”). Propagowano polską ustawę o reformie rolnej, potępiając jednocześnie niemiecką ustawę osadniczą. W prowadzonych przez powiatowe komitety plebiscytowe księgach gruntowych odnotowywano wnioski rodaków starających się o przydział ziemi z reformy rolnej. Udzielano pomocy polskim rolnikom i robotnikom leśnym, pozostającym bez pracy z przyczyn politycznych (otrzymywali oni nowe posady w Polsce). Pracownicy wydziału angażowali się również w działalność agitacyjną: podczas organizowanych wieców i zebrań wygłaszano referaty związane z rolnictwem. Sekcja lasów ponadto przeciwdziałała kłusownictwu i dewastacji lasów na Górnym Śląsku. 25 lipca 1920 roku powołano Górnośląskie Towarzystwo Leśników, natomiast 3 listopada 1920 roku konspiracyjną organizację o nazwie Komitet Łowiecki, będący zalążkiem Śląskiego Towarzystwa Łowieckiego (inicjatorami byli: Stanisław Cenkier, Kazimierz Czapla, Jan Hlond, Kazimierz Niegolewski, Tadeusz Palacz, Jan Piechulek, Józef Potyka, Franciszek Willert).

14. Wydział Kolei i Poczt. Szef wydziału – inż. Józef Dobrzycki, a następnie dr Franciszek Wilczek. W obrębie tej jednostki powołano trzy działy:

• kolejowy
• poczt i telegrafów
• żeglugi

Celem pracy wydziału było wyszkolenie kadry gotowej do utrzymania kolei, poczty i żeglugi. Specjalne kursy organizowano w ważniejszych miejscowościach Górnego Śląska oraz w województwie poznańskim. Przychodzono z pomocą szykanowanym w pracy polskim kolejarzom. Zakładano kółka kolejowe, kółka tramwajarzy i kółka pocztowców, wcielane następnie do Związku Kolejarzy Zjednoczenia Zawodowego Polskiego.

15. Wydział Gospodarczy. Szef wydziału – Wincenty Matejczyk. W obrębie tej jednostki istniało osiem sekcji:

• księgowość
• kasa i administracja (w tym podsekcja Hotel Lomnitz)
• automobile
• personel
• magazyn papieru
• centrala papieru i druków
• administracja domów
• warsztat samochodów

Wydział prowadził obsługę w zakresie wszelkich wpłat i wypłat, dokonywanych przez PKPleb. Środki finansowe czerpano z dotacji rządu polskiego, składek polskiego społeczeństwa, datków Polonii amerykańskiej i ze sprzedaży Niemcom fałszywych dokumentów (wytworzonych przez Wydział Wywiadowczy PKPleb.).

16. Wydział Górniczo – Hutniczy. Szef wydziału – inż. Antoni Rowiński, a następnie inż. Józef Kiedroń. Celem pracy wydziału było wykwalifikowanie personelu, zdolnego objąć po plebiscycie posady w górnictwie i hutnictwie. Dla pracowników fizycznych i umysłowych tej jednostki urządzano wycieczki do Krakowa, Wieliczki i Zagłębia Dąbrowskiego.

17. Wydział Przemysłu i Handlu. Szef wydziału – dr Bernard Diamand, a następnie inż. Józef Kiedroń. Zadaniem wydziału było przygotowanie do pracy odpowiedniej kadry, mającej objąć stanowiska w przemyśle i handlu po przyłączeniu Śląska do Polski. Przejawem troski o techników było zorganizowanie związku Oberschlesischer Technikerbund (Związek Górnośląskich Techników; szef – Wiktor Kwaśniok).

18. Wydział Reemigracyjny. Szef wydziału – Ryszard Knosała, później dr Wiktor Zając, a następnie Jan Jakub Kowalczyk. Zadaniem wydziału było zewidencjonowanie i skłonienie do powrotu na Górny Śląsk Polaków, którzy wyemigrowali do Polski, Niemiec, Czechosłowacji, Austrii i Węgier. Działalność tę zakłócali niemieccy urzędnicy, utrudniający dostęp do akt w urzędach stanu cywilnego.

19. Wydział Statystyczny. Szef wydziału – dr Józef Potyka, a następnie dr Dzierżyński. Zadaniem tej jednostki było kierowanie akcją spisywania uprawnionych do udziału w plebiscycie, prowadzoną przez powiatowe komitety plebiscytowe. Sporządzano też dane statystyczne do przygotowywanych przed głosowaniem plakatów, broszur, czasopism i pocztówek. Pracownicy wydziału włączali się również w działania o charakterze propagandowym: memoriał, opracowany na okoliczność zjazdu robotników w Londynie, wykazał dyskryminację robotników górnośląskich pod względem ekonomicznym, socjalnym i politycznym, co obaliło głoszoną przez Niemców tezę o wysokim poziomie ich życia.

20. Wydział Centrali Druków i Papieru. Szef wydziału – Jaskuła. Jednostka ta odpowiedzialna była za magazynowanie papieru i druków potrzebnych podczas pracy plebiscytowej.

21. Wydział Wydawnictw. Szef wydziału – Józef Herman, Kasper Wojnar. Zadaniem wydziału było redagowanie i rozprowadzanie broszur podejmujących zarówno zagadnienia stricte historyczne (dawne związki Śląska i Polski), jak i bieżące.

22. Wydział Dyplomatyczny. Szef wydziału – Wollek (b. konsul), a następnie dr Kazimierz Rakowski. Pracownicy tej jednostki przygotowywali noty dyplomatyczne dla Komisji Międzysojuszniczej i sprawozdania dla rządu polskiego.

23. Wydział Propagandy. Szef wydziału – dr Jan Górski. Zadaniem wydziału było śledzenie i prostowanie publikowanych przez Niemców kłamstw i oszczerstw, a także publikowanie artykułów, rozpatrujących zagadnienia związane z Górnym Śląskiem z polskiego punktu widzenia.

24. Wydział Zdrowia Publicznego. Szef wydziału – dr Józef Rostek. Celem pracy tej komórki było przygotowanie podwalin pod działalność służby zdrowia w przyszłym województwie śląskim. W tym celu pod koniec 1920 roku zorganizowano kurs dla pielęgniarek, a w dniach 21 kwietnia – 4 maja 1921 roku – kurs dla lekarzy powiatowych. Zatroszczono się również o przygotowanie do pracy polskich położnych, za co odpowiedzialna była dr Maria Rajda-Kujawska.

25. Wydział Kościelny. Szef wydziału – ks. dr Michał Lewek. Był to jeden z najpóźniej powołanych w PKPleb. wydziałów. Jednostka ta odpowiedzialna była za odpieranie niemieckiej propagandy oraz nakłanianie ludności do głosowania za Polską między innymi z przyczyn religijnych.

26. Polska Organizacja Wojskowa (POW). Komendant – Alfons Zgrzebniok. Po II powstaniu śląskim rozwiązano POW, której miejsce – z polecenia Korfantego – zajęła Centrala Wychowania Fizycznego z Mieczysławem Paluchem na stanowisku dowódcy. Po jego wyjeździe komendantem został płk. Paweł Chrobok (pseud. Kunowski), a jego sztab, mieszczący się w Grodźcu koło Czeladzi, funkcjonował jako Dowództwo Obrony Plebiscytu. W 1921 roku Chroboka zastąpił ppłk. Maciej Mielżyński (pseud. Nowina – Doliwa), zwolniony następnie przez Korfantego, który nowym komendantem mianował płk. Kazimierza Zenktellera (pseud. Warwas).

27. Polski Czerwony Krzyż (PCK). Delegatura PCK utworzona została na Górnym Śląsku po powstaniu wielkopolskim, na podstawie podpisanej w Poznaniu umowy polsko-niemieckiej. Komisarzem PCK w Niemczech został wówczas Mieczysław Krzyżankiewicz z Berlina, który w 1919 roku powierzył dr Emilowi Cyranowi zadanie założenia placówki PCK na Górnym Śląsku. Zorganizowana Centrala Delegatur PCK mieściła się w Bytomiu (podczas III powstania biura przeniesiono do Szopienic) i formalnie była jednostką niezależną od PKPleb. W rzeczywistości jednak liczono się ze zdaniem Korfantego, zwłaszcza że PKPleb. finansował działalność PCK. Głównym zadaniem PCK była opieka nad jeńcami powstańczymi i więźniami politycznymi. Zwracano się do Niemców w sprawie humanitarnego ich traktowania, zapewniano im dostawę żywności. Aprowizacją mieszkańców Górnego Śląska i powstańców śląskich zajmował się również powołany w 1921 roku (z inicjatywy Korfantego) Centralny Komitet Czerwonego Krzyża, w obrębie którego utworzono cztery działy:

• zakupu
• sprzedaży
• ofiar i podarunków
• kontroli

Poza realizacją zadań z zakresu pomocy społecznej, PCK przeprowadzał również szkolenia sanitarne.

Powiatowe komitety plebiscytowe

Na poziomie powiatów i gmin funkcjonowały powiatowe i gminne komitety plebiscytowe, członkami których byli polscy radni i działacze. Bezpośredni nadzór nad ich działalnością sprawował Wydział Organizacyjny PKPleb. Kierownikami komitetów w poszczególnych powiatach byli:

• Bytom – dr Jan Hlond
• Chorzów – Alojzy Piec
• Gliwice – Feliks Orlicki
• Głubczyce – ks. dr Emanuel Krzoska
• Katowice – dr Henryk Jarczyk
• Kluczbork – Macura
• Koźle – dr Teofil Golus
• Lubliniec – Stanisław Hamerlok
• Olesno – dr Marek Kołoczek
• Opole – Antoni Kęsa, a następnie dr Ludwik Ręgorowicz
• Prudnik – dr Teodor Obremba
• Racibórz – Roman Strzoda, a następnie [Antoni Rostek]]
• Rybnik – dr Feliks Biały, a następnie dr Marian Różański
• Strzelce – Konrad Habryka, a następnie Czesław Michalski
• Tarnowskie Góry – Emil Gajdas
• Zabrze – dr Bronisław Hager

Likwidacja PKPleb.

Poszczególne wydziały PKPleb. zaczęto likwidować w 1921 roku, wkrótce po przeprowadzeniu plebiscytu. Wobec braku ustaleń co do przynależności Górnego Śląska do zabiegających o ten obszar państw, działania te wydawały się nieco przedwczesne. Niemniej jednak prace Komisariatu nie okazały się bezowocne. Jak czytamy w Encyklopedii powstań śląskich:

„Ponad roczny okres funkcjonowania PKPleb. przyniósł trwałe skutki, zwłaszcza w zakresie kształtowania świadomości narodowej ludności górnośląskiej, poprzez szeroką działalność kulturalno-oświatową, pracę licznych polskich stowarzyszeń upowszechniano te elementy, które przyczyniały się do pogłębienia procesów integracji narodowej wśród ludności polskiej.”.

Bibliografia

1. Benisz A., Górny Śląsk w walce o polskość, Katowice 1930.
2. Brożek K., Polska służba medyczna w powstaniach śląskich i plebiscycie 1918-1922, Opole 1973.
3. Dąbrowski W., Górny Śląsk w walce o zjednoczenie z Polską (Źródła i dokumenty z lat 1921-1922), Katowice 1923.
4. Długajczyk W., Wydział Wywiadowczo-Informacyjny Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu, w: Wywiad polski na Górnym Śląsku 1919-1922, Katowice 2001, s. 208-218.
5. Dobrzycki B., Rys historyczny przejęcia polskich kolei na Górnym Śląsku, Warszawa [i in.] 1923.
6. Encyklopedia powstań śląskich, red. F. Hawranek, Opole 1982 [hasła: Polski Komisariat Plebiscytowy, Wydział … Polskiego Komisariatu Plebiscytowego].
7. Gawrych J. A., Hotel Lomnitz: z tajemnic szefa wywiadu, Katowice 1947.
8. Jędruszczak T., Polityka Polski w sprawie Górnego Śląska 1918-1922, Warszawa 1958.
9. Karuga W., Organizacja Polskiego Komisariatu Plebiscytowego dla Górnego Śląska, Opole 1966.
10. Malec-Masnyk B., Plebiscyt na Górnym Śląsku, Opole 1991.
11. Masnyk M., Prowincja górnośląska (1919-1922), w: Historia Górnego Śląska: polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011, s. 219-237.
12. Wanatowicz M. W., Historia społeczno-polityczna Górnego Śląska i Śląska Cieszyńskiego w latach 1918-1945, Katowice 1994.
13. Wyglenda J. „Traugutt”, Plebiscyt i powstania śląskie, Opole 1966.
14. Zieliński W., Ludzie i sprawy hotelu „Lomnitz”. Katowice 1984.
15. Zieliński W., Polska i niemiecka propaganda plebiscytowa na Górnym Śląsku, Wrocław [i in.] 1972.

Źródła on-line

Polski Komisariat Plebiscytowy, Śląska Biblioteka Cyfrowa

Polski Komisariat Plebiscytowy dla Górnego Śląska w Bytomiu, Archiwum Państwowe w Katowicach, syg. 12/15/0