Polski ruch narodowy na Śląsku Austriackim

(ang. Polisch national movement in Austrian Silesia,niem. Polnische Nationalbewegung in Österreichisch-Schlesien)

Autor: Dr hab. Krzysztof Nowak

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Geneza polskiego ruchu narodowego na Śląsku Austriackim wpisuje się w ogólne przemiany polityczne i społeczne Wiosny Ludów 1848 r. Podobnie jak na wielu innych pograniczach, także na Śląsku Austriackim siłą napędową aktywizacji politycznej słowiańskich mieszkańców regionu były również nowoczesne procesy narodotwórcze, które w swojej pierwszej fazie charakteryzowały się wzrostem znaczenia języka macierzystego i obejmowały swym zasięgiem początkowo głównie bogate chłopstwo.

Przełom Wiosny Ludów

Po wybuchu rewolucji wiedeńskiej w marcu 1848 roku na Śląsku Austriackim doszło do wystąpień na rzecz równouprawnienia autochtonicznej polskojęzycznej ludności katolickiej i ewangelickiej, przeważającej liczebnie i zamieszkałej prawie wyłącznie we wschodniej części tego regionu, na Śląsku Cieszyńskim. Ruch ten wywodził się w pierwszych kilku latach głównie ze środowisk słowianofilskich, spośród aktywnych już od 1842 roku w propagowaniu literatury polskiej w ramach kółka samokształceniowego "Złączenie Polskie" byłych uczniów gimnazjum ewangelickiego w Cieszynie, przede wszystkim Pawła Stalmacha i Andrzeja Cinciały, a także morawian: Ludwika Kluckiego, Arnošta Plucara, pastora Jana Winklera. Kontakty z ruchem słowiańskim w Preszburgu (Bratysławie) i Wiedniu utwierdziły Stalmacha w chęci podjęcia działań na rzecz likwidacji kulturowych kompleksów ludności chłopskiej wobec Niemców i konieczności rozbudzania wśród niej polskiej świadomości narodowej. W 1847 r. wraz z Cinciałą odbył pieszą wyprawę do Krakowa po polskie książki. W tym samym roku Cinciała założył w gimnazjum ewangelickim „Towarzystwo uczących się języka polskiego”.

Podczas Wiosny Ludów cieszyńscy słowianofile przeciwstawiali się tzw. nurtowi frankfurckiemu, głoszącemu konieczność zjednoczenia ziem niemieckich, do których Niemcy zaliczali również obszar austriackiego Śląska, gwarantując ludności polskiej i czeskiej jedynie uprawnienia językowe w życiu publicznym. 6 maja 1848 roku z inicjatywy Stalmacha, Cinciały i Kluckiego — polskich „budzicieli” narodowych, ukazało się pierwsze na Śląsku Cieszyńskim pismo w języku polskim „Tygodnik Cieszyński”, propagujące, wbrew „frankfurtczykom”, koncepcje austroslawizmu. Po pewnym czasie pismo przyjęło opcję narodowo-polską. Głównym celem polskich narodowców stało się pełne równouprawnienie językowe ludności polskojęzycznej z panującymi politycznie i kulturalnie Niemcami.

Strona tytułowa cieszyńskiego "Tygodnika Cieszyńskiego" z 6 maja 1848 roku

Odpowiedzią obozu frankfurckiego było wydawanie od lipca 1848 roku „Nowin dla ludu wiejskiego”, które w języku polskim zwalczały rodzący się polski ruch narodowy, twierdząc, że o przynależności narodowo-państwowej nie decyduje język, lecz kwestie cywilizacyjne. W czerwcu 1848 roku podczas obradującego w Pradze zjazdu słowiańskiego Stalmach i Andrzej Kotula nie zgodzili się na członkostwo w zjazdowej sekcji czesko-słowiańskiej i zostali włączeni do sekcji polsko-rusińskiej. Podczas obrad domagali się przyłączenia Śląska Cieszyńskiego do Galicji. W tym samym roku władze wprowadziły język polski do szkół ludowych uczęszczanych przez dzieci polskojęzyczne, usuwając podręczniki czeskie. Większą aktywnością w polskim ruchu narodowym wykazywali się wówczas ewangelicy, posiadający starsze tradycje samorządowości i walki o równouprawnienie wyznaniowe.

Ostateczne zniesienie pańszczyzny w Austrii we wrześniu 1848 roku oraz słabnięcie obozu frankfurckiego sprzyjało polskim narodowcom. W listopadzie 1848 roku z inicjatywy „Tygodnika Cieszyńskiego” delegacja chłopska przedstawiła władzom państwowym postulat wprowadzenia języka polskiego do urzędów i sądownictwa. W tym samym miesiącu powstała w Cieszynie Czytelnia Polska, prowadzona przez „Towarzystwo Cieszyńskie dla Wydoskonalenia się w Języku Polskim”. W marcu 1849 roku powstała w Cieszynie Biblioteka Polska dla Ludu Kraju Cieszyńskiego.

Zaostrzenie sytuacji politycznej końcem 1849 roku doprowadziło do wstrzymania wydawania „Tygodnika Cieszyńskiego”. Powstałe w lutym 1851 roku nowe polskie pismo „Gwiazdka Cieszyńska” nie publikowało już artykułów o treści politycznej. W okresie bachowskiego absolutyzmu wydano zarządzenie nie uznające języka polskiego i czeskiego za języki urzędowe, a w 1854 roku zlikwidowano polskie organizacje i instytucje. Pomimo tego, po Wiośnie Ludów wzrosła chłopska świadomość na rzecz likwidacji barier uniemożliwiających awans społeczny, bez konieczności przejścia do niemieckiego kręgu kulturowego.

Pierwsze polityczne sukcesy

Wydany przez władze 26 lutego 1861 roku, patent gwarantował w Austrii podstawowe swobody obywatelskie. „Gwiazdka Cieszyńska” zaczęła prowadzić agitację w duchu narodowym. W sierpniu 1861 roku reaktywowano Czytelnię Polską. W tym samym roku w gimnazjum katolickim w Cieszynie wśród polskich uczniów powstało tajne Towarzystwo Narodowe, które 10 lat później połączyło się z powstałym w 1864 r. w gimnazjum ewangelickim podobnym stowarzyszeniem „Wzajemność”. Artykuły w „Gwiazdce Cieszyńskiej” uznawały wówczas przynależność Śląska Cieszyńskiego do Korony Czeskiej i popierały utworzenie państwa czeskiego w ramach monarchii licząc, że pomoże to w realizacji postulatu równouprawnienia. W marcu 1866 r. stanowisko pastora w Cieszynie objął Leopold Otto z Warszawy, który zaangażował się w działalność narodową, skupiając wokół siebie grupkę wywodzących się najczęściej z chłopstwa młodych działaczy takich jak pastor Franciszek Michejda oraz nauczyciel Jan Śliwka, autor pierwszych polskich podręczników dla szkół ludowych.

Walka Polaków o równouprawnienie narodowe nabrała tempa po powstaniu dualizmu austro-węgierskiego w 1867 roku. Mimo gwarantowanego w konstytucji austriackiej równouprawnienia wszystkich narodowości, realizacja tych postanowień zależała jednak od zmian ustrojowych także w poszczególnych krajach koronnych, w przypadku Śląska Cieszyńskiego regionu politycznie zdominowanego przez Niemców. Przejawem tego, obok sprzeciwu wobec równouprawnienia, było również blokowanie reform działającego od 1861 roku Sejmu Krajowego w Opawie, do końca monarchii wybieranego kurialnie.

We wrześniu 1868 roku w Ropicy oraz w styczniu 1869 roku w Sibicy odbyły się pierwsze polskie zgromadzenia, tzw. zabawy ludowe. Wyrażano na nich poparcie dla czeskich planów przebudowy monarchii, przejawiano nadzieję na odbudowę państwa polskiego, lecz także powrócono do postulatu przyłączenia regionu do Galicji. W maju 1870 roku działacze polscy wysłali pismo do prezydenta krajowego z postulatem założenia polskiego seminarium nauczycielskiego w Cieszynie, wprowadzenia obowiązkowej nauki języka polskiego we wszystkich szkołach średnich oraz zmiany ordynacji wyborczej do Sejmu opawskiego.

Opawa - stolica Śląska Austriackiego przed I wojną światową

W sierpniu 1871 roku, podczas wyborów do Sejmu Krajowego obóz polski uzyskał trzy mandaty: dla rolników Jerzego Cienciały, Józefa Dostala oraz adwokata Alojzego Eisenberga. Przyczyniła się do tego agitacja prowadzona przez kler katolicki, niezadowolony z antywatykańskiej polityki niemieckich liberałów oraz agitacja niektórych pastorów ewangelickich przeciwnych, wraz z częścią wiernych, nurtowi liberalnemu w doktrynach protestanckich, których propagatorem był zwłaszcza pastor Theodor Haase. Konserwatyzm cieszyńskiego chłopstwa sprzyjał rozwojowi polskiej tożsamości. Powstały dalsze organizacje: Towarzystwo Rolnicze (1869), Towarzystwo Naukowej Pomocy (1872), Towarzystwo Oszczędności i Zaliczek (1873), Towarzystwo Ewangelickiej Oświaty Ludowej (1881). Powiększyło się grono działaczy narodowych o takie osoby jak Hilary Filasiewicz i Antoni Dyboski z Galicji, miejscowy ks. katolicki Ignacy Świeży, pastor Jerzy Badura, nauczyciel i poeta Jan Kubisz, rolnik Jan Glajcar.

W 1873 roku, dzięki współpracy przedstawicieli obu wyznań podczas kampanii wyborczej do Rady Państwa, pierwszym polskim posłem w Wiedniu został wybrany ewangelik J. Cienciała. Ustalono także, iż podczas kolejnych wyborów będzie wystawiany na przemian kandydat jednego i drugiego wyznania. Podnoszone przez Cienciałę w Wiedniu kwestie dotyczyły zaprzestania utrakwizacji polskich i czeskich szkół ludowych, wprowadzenia języka polskiego jako wykładowego do seminarium nauczycielskiego w Cieszynie, a czeskiego w Opawa|Opawie, przyjmowania przez sądy dokumentów w języku macierzystym petentów.

W tym okresie pojawiły się jednak w obozie polskim nieporozumienia na tle wyznaniowym. Początkowo dotyczyły one sporów między Stalmachem a środowiskiem ewangelickim skupionym wokół Śliwki oraz Czytelni Ludowej na tle zasług dla rozwoju ruchu narodowego, co wpływało na zbliżenie „Gwiazdki Cieszyńskiej” z aktywizującym się politycznie polskim duchowieństwem katolickim. Stalmach wskazywał na ograniczanie działalności narodowej do wiejskiej ludności ewangelickiej, zaprzepaszczenie szansy pozyskania etnicznie polskiej, lecz asymilującej się z Niemcami lub indyferentnej narodowo inteligencji miejskiej, nie branie pod uwagę realiów wyznaniowych ziem zamieszkiwanych przez Polaków.

Paweł Stalmach

Pod wpływem tych ataków oraz śmierci Śliwki w 1874 roku pastor Otto w następnym roku powrócił do Warszawy. Jego następcą w zborze cieszyńskim został Haase, który w wyborach pokonał kandydata propolskiego odłamu ewangelików Badurę. Jako działacz stronnictwa liberalnego Haase opowiadał się za asymilacją ludności polskojęzycznej w ramach narodowości niemieckiej, ale dystansował się od odgórnej germanizacji. W 1877 roku założył polskojęzyczny „Nowy Czas”, który miał przeciwdziałać polskiej agitacji narodowej. Dalsze osłabienie propolskiego obozu protestanckiego, w którym na czoło wysunął się teraz pastor F. Michejda i w ogóle całego polskiego ruchu narodowego nastąpiło w okresie kampanii wyborczej do Rady Państwa w 1879 roku, gdy wielu ewangelików sprzeciwiło się kandydowaniu ks. Świeżego i pragnęło oddać swoje głosy ponownie na Cienciałę, mimo iż ten wezwał do uszanowania porozumienia z 1873 roku, ostatecznie Cienciała nie uzyskał mandatu. Jednak w 1880 roku Cienciała i Świeży skierowali memoriał do rządu, w którym domagali się wprowadzenia nauki języka polskiego w szkołach miejskich i średnich, nauki w tym języku w seminarium nauczycielskim w Cieszynie, a w Bielsku jego obowiązkowej nauki, używania przez urzędy i sądy języka polskiego jako języka zewnętrznego, oraz jego obowiązkowej znajomości przez urzędników. Dopiero rok później, po naciskach prasowych w Galicji, sprawą cieszyńską zajęło się wiedeńskie Koło Polskie umożliwiając delegacji ze Śląska Cieszyńskiego audiencję w radzie ministrów. W październiku 1882 roku minister sprawiedliwości Alois Pražák wydał rozporządzenie językowe dla Śląska Cieszyńskiego, zobowiązujące sądy do przyjmowania pism w języku polskim i czeskim. W opiniach polskich było to jednak pyrrusowe zwycięstwo gdyż język czeski został wprowadzony również na terenach, gdzie ludność czeska nie występowała, co tworzyło korzystne warunki dla migracji z głębi ziem czeskich.

Podziały, decentralizacja, konflikt polsko-czeski

Pierwsza połowa lat 80. XIX wieku przyniosła również trwały, jak się okazało, na wiele następnych, rozłam w polskim ruchu narodowym. Działacze katoliccy powołali latem 1883 roku stronnictwo polityczne Związek Śląskich Katolików. Poparcie kurii biskupiej we Wrocławiu, zaangażowanej w walkę z nurtami liberalnymi i laicyzacyjnymi dla tej inicjatywy, sprzyjało dalszej narodowej aktywizacji polskojęzycznego kleru. Już zresztą w 1873 roku powstało w Cieszynie Dziedzictwo bł. Jana Sarkandra dla ludu polskiego na Śląsku propagujące myśl katolicką poprzez wydawnictwa religijne, które jednak po pewnym czasie również weszło w orbitę polskiego ruchu narodowego. W odpowiedzi polscy działacze ewangeliccy powołali w kwietniu 1884 roku Polityczne Towarzystwo Ludowe. Miało ono jednak programowo charakter ponadwyznaniowy. Swoje poglądy PTL głosiło na łamach „Przyjaciela Ludu” i „Przeglądu Politycznego”. Taki charakter PTL wywołał ostrą polemikę ze strony ZŚK, prowadzoną od 1884 r. dodatkowo na łamach "„Posła Związku Śląskich Katolików”, oraz ze strony Stalmacha, gdyż większość członków partii tzw. Michejdowców tworzyli ewangelicy. Konflikt się zaostrzył, gdy ostatecznie w 1889 roku, Stalmach przekazał „Gwiazdkę Cieszyńską” Katolickiemu Towarzystwu Prasowemu, w wyniku czego gazeta stała się organem prasowym ZŚK. Od 1890 roku jej redakcją kierował ks. Józef Londzin. W tym samym roku działacze ZŚK, wspierani przez Stalmacha, zaczęli tworzyć sieć odrębnych Katolickich Kółek Rolniczych z Czytelniami. Powstałą w obozie polskim sytuację starał się wykorzystać pastor Haase w celu większego związania ogółu protestantów z obozem proniemieckim.

Mimo nienajlepszej atmosfery w obozie polskim, w listopadzie 1885 roku, powstała jednak ponadwyznaniowa Macierz Szkolna dla Księstwa Cieszyńskiego, pod prezesurą Stalmacha, której początkowym celem było założenie gimnazjum polskiego, a następnie prowadzenie prywatnych szkół polskich. Od 1886 roku w gimnazjach niemieckich Cieszyna działała tajna organizacja polskich uczniów „Jedność”. W 1887 roku powołano w Cieszynie Towarzystwo Domu Narodowego, choć osobny budynek powstał w 1901 roku W 1888 roku nauczyciel Jerzy Kubisz założył w Ustroniu Kółko Nadwiślańskie, rok później jako Polskie Kółko Pedagogiczne, które w 1896 r. przekształciło się w Polskie Towarzystwo Pedagogiczne. Od 1892 roku organem polskich pedagogów był „Miesięcznik Pedagogiczny”. W 1891 roku z inicjatywy narodowców obu wyznań powstało pierwsze gniazdo galicyjskiego Towarzystwa „Sokół”.

Przełomowy dla charakteru polskiego ruchu narodowego rok 1883 miał również symboliczne znaczenie w dziejach stosunków polsko-czeskich w regionie. Powstało wówczas w Cieszynie czeskie towarzystwo kulturalno-oświatowe „Snaha” (Dążność), zaś w Pradze czeski „budziciel narodowy” František Rieger rzucił hasło odzyskania Śląska przez szkoły dla Korony Czeskiej. Coraz większym problemem stał się także napływ kadr czeskich do węglowego Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego. Działacze polscy respektowali jednak nadal historyczne prawa Korony św. Wacława. Z drugiej strony, uspokajająco podziałały na obóz polski wyniki spisów ludności, które potwierdziły liczebną dominację ludności polskojęzycznej w regionie, gdzie jej liczba wzrosła z 58,7% w roku 1880, do 60,6% w 1890 roku, nie mówiąc już o jej zdecydowanej przewadze na obszarze tzw. polskiego narodowego stanu posiadania, za który polscy narodowcy uznawali wówczas prawie ¾ obszaru Śląska Cieszyńskiego.

Konieczność nacisku na niemieckie władze w Opawie przyczyniła się do przezwyciężenia animozji wyznaniowych, w wyniku czego w wyborach do Sejmu Krajowego w 1890 r. z kurii wiejskiej zostali wybrani Cienciała, ks. Świeży oraz adwokat Jan Michejda, brat pastora F. Michejdy. W okręgu frydeckim zwyciężył popierany przez Polaków kandydat czeski Věnceslav Hrubý. Ks. Świeży został też pierwszym reprezentantem ludności słowiańskiej w Wydziale Krajowym. W następnym roku Świeży uzyskał mandat w wyborach do Rady Państwa, dzięki poparciu narodowców czeskich. Nie mogąc nadal liczyć na poparcie poselskiego Koła Polskiego, obawiającego się odwetowego poruszenia przez Niemców kwestii ukraińskiej w Galicji wschodniej, był zmuszony do szukania poparcia wśród Czechów. Dopiero w 1892 roku, po poufnych rozmowach posłów galicyjskich z rządem Ministerstwo Oświaty wydało rozporządzenie, które wprowadzało w niemieckim seminarium nauczycielskim w Cieszynie kurs przygotowawczy dla uczniów narodowości polskiej. Choć pastor Haase taktycznie popierał w Sejmie Krajowym niektóre wnioski Polaków w sprawach nauczania języka polskiego w szkołach ludowych i średnich, to jednak, podobnie jak inni posłowie i działacze niemieccy, a także część polityków czeskich, wyrażał sprzeciw wobec założenia gimnazjum polskiego w Cieszynie, zdając sobie sprawę, iż byłaby to kuźnia inteligencji polskiej. Ostatecznie jednak, dzięki determinacji narodowców oraz poparciu nowego premiera Kazimierza Badeniego, pierwsze polskie gimnazjum na całym obszarze historycznego Śląska, na razie jako instytucja prywatna Macierzy Szkolnej, rozpoczęło działalność 10 października 1895 roku. W październiku 1897 roku szkoła uzyskała status publiczny.

Strona tytułowa wydawanej w Cieszynie gazety polskiej "Nowa Pszczółka" (1894)

W roku 1897, po wprowadzeniu piątej, powszechnej kurii wyborczej w głosowaniu do Rady Państwa, w kurii wiejskiej zwyciężył ponownie ks. Świeży, jednak w nowej kurii Cienciałę pokonał czeski socjalista Petr Cingr, co było sygnałem, iż na Śląsku Cieszyńskim pojawiła się kolejna siła polityczna — zorganizowany ruch robotniczy. Czescy socjaliści początkowo dominowali politycznie także wśród polskich robotników w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim, w odróżnieniu od wschodniej części regionu, gdzie wśród polskich robotników najaktywniejszy był Związek Chrześcijańsko-Ludowy ks. Stanisława Stojałowskiego, który patronował także działającej od 1893 r. Macierzy Katolickiej oraz wydawaniu takich pism jak „Dzwon”, „Wieniec Polski”, „Pszczółka”, „Wieniec-Pszczółka” z periodycznymi dodatkami. Wkrótce jednak agitację wśród polskich robotników w Zagłębiu rozpoczęło jedyne ponadregionalne stronnictwo polskie na Śląsku Cieszyńskim - Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska (początkowo jako Socjalno-Demokratyczna Partia Galicji i Śląska). Prowadził ją głównie przybyły z Galicji Tadeusz Reger, od 1897 r. wydający pismo robotnicze „Równość”, a od 1903 r. „Robotnika Śląskiego”. Od 1907 r. ukazywał się „Głos Kobiet” redagowany przez lekarza Ryszarda Kunickiego, potem Cingra, a następnie Dorotę Kłuszyńską.

Przewaga ekonomiczna i większa aktywność narodowa napływowego elementu czeskiego w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim prowadziła do czechizacji ubogich imigrantów galicyjskich, poddawanym dodatkowo szantażowi ekonomicznemu (np. praca za posłanie dziecka do czeskiej szkoły). Problemy te początkowo bagatelizowała propagująca głównie hasła socjalne PPSD, przez co była atakowana przez polskich narodowców, zwłaszcza z ZŚK, tym bardziej że oba ugrupowania zwalczały się dodatkowo na polu ideologicznym.

Na skutek internacjonalistycznych postaw PPSD główna rola w walce z postępującą czechizacją Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego przypadła wówczas radykalnym polskim działaczom z Frysztatu: Franciszkowi Friedlowi, Wacławowi Naake-Nakęskiemu i Wacławowi Seidlowi, którzy skupili się w Stronnictwie Radykalno-Narodowym, i wokół założonego przez siebie w styczniu 1897 r. „Głosu Ludu Śląskiego”. SRN przeciwstawiało się współpracy polsko–czeskiej, która, ich zdaniem, prowadziła do czechizacji. Natomiast przejawiający aktywność głównie w gminach rolniczych działacze ZŚK i PTL nie znali jeszcze bliżej problematyki robotniczej, kojarzonej poza tym z wojującym antyklerykalizmem. Pod egidą friedlowców od 1898 roku działało także Towarzystwo „Jedność” prowadzące działalność kulturalno-oświatową, które w 1907 roku połączyło się z Macierzą Szkolną.

Z początkiem roku 1899, rząd w Wiedniu zgodził się, aby sądy śląskie załatwiały podania i odbywały rozprawy także w obu językach słowiańskich, a urzędy uwzględniały je w służbie wewnętrznej. Postawiło to w trudnej sytuacji socjaldemokratów, ponieważ nie byli oni w stanie przeciwstawić się nastrojom nacjonalistycznym, które ogarnęły szerokie rzesze ludności. PPSD zdecydowała się więc poprzeć postulaty upaństwowienia gimnazjum polskiego i przeprowadzenia równouprawnienia narodowego, co poparli także lokalni działacze socjaldemokratyczni czescy i niemieccy. Równocześnie PPSD odcinała się od czeskich praw historycznych w odniesieniu do Śląska Cieszyńskiego i negowała potrzebę wprowadzenia na tym obszarze języka czeskiego jako urzędowego. Kiedy w październiku roku 1899 nowy rząd odwołał uprawnienia językowe, sytuacja na ziemiach Korony Czeskiej uległa dalszemu zaostrzeniu.

W końcu XIX wieku ponownie pogorszyły się stosunki między ZŚK a PTL. Podczas kampanii wyborczej do Rady Państwa w roku 1899, część działaczy ZŚK na czele z adwokatem Julianem Kreislem, sprzeciwiła się bowiem wystawieniu kandydatury J. Michejdy w kurii wiejskiej, mimo że wyraził na to zgodę ks. Świeży, motywując to posiadaniem przez ewangelików dwóch posłów w Opawie. Ostatecznie kierowany przez Świeżego polski komitet wyborczy zdecydował się wysunąć kandydaturę J. Michejdy w kurii czwartej i Jana Sztwiertni w kurii piątej. Decyzji tej nie zaakceptowali zwolennicy Kreisla. SRN wezwało do oddania głosów na J. Michejdę, a w kurii piątej na Cingra, który przychylnie odnosił się do równouprawnienia narodowego ludności polskiej. Ostatecznie zwyciężyli Michejda i Cingr, a w pozostałych kuriach tradycyjnie kandydaci niemieccy.

Wkrótce ponownie nasiliły się także animozje polsko-czeskie. Wpłynęło na to także powstanie w 1898 roku, w Cieszynie czeskiej Matice Osvěty Lidové (od 1908 r. Slezská Matice Osvěty Lidové), odpowiednika polskiej Macierzy Szkolnej, działającej głównie w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim i w powiecie frydeckim. Poza tym, część działaczy czeskich traktowała ludność polskojęzyczną na Śląsku Cieszyńskim jako spolonizowanych Czechów lub Morawców. To obiektywnie fałszywe stanowisko utrwalał poeta ze Śląska Opawskiego Petr Bezruč (właść. Vladimír Vašek) pisząc o zniemczonych bądź spolonizowanych 200 tys. Czechów. Chociaż przeprowadzony w roku 1900, kolejny spis ludności wykazał na Śląsku Cieszyńskim 60,7% ludności polskiej, region ten wkroczył w wiek XX z coraz silniej zarysowującym się antagonizmem polsko-czeskim w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim, spychając na drugi plan podobny konflikt polsko-niemiecki i czesko-niemiecki na tym obszarze.

W tym czasie wzrosło zainteresowanie Śląskiem Cieszyńskim ze strony polskich elit politycznych z trzech zaborów. Odnosiło się to szczególnie do narodowych demokratów, którzy traktowali ten obszar jako należący do polskiego stanu narodowego posiadania. Od roku 1894 na obszarze Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego i pogranicza morawsko-śląskiego działalność Macierzy Szkolnej wspierało galicyjskie Towarzystwo Szkoły Ludowej. Dzięki TSL w 1900 roku, powstał budynek „Domu Polskiego” w Morawskiej Ostrawie. W tym samym roku, podczas konferencji we Frysztacie przedstawicieli wszystkich polskich stronnictw w regionie, także socjaldemokratów, mimo różnic politycznych uchwalono rezolucję, w której wskazywano na niebezpieczeństwo czechizacji. Powołano wówczas Komitet Obrony Kresów, który miał zapoznać społeczeństwo polskie we wszystkich zaborach z położeniem ludności polskiej na Śląsku Cieszyńskim. Szczególnie zasłużeni w organizowaniu pomocy materialnej dla polskiego ruchu narodowego okazywali się wówczas członkowie Komitetu Warszawskiego Macierzy: Nestor Bucewicz, Stanisław Hassewicz, Antoni Osuchowski, Henryk Sienkiewicz, a z miejscowych działaczy zwłaszcza rolnik i właściciel cegielni Franciszek Górniak. W 1902 r. dzięki inicjatywie ks. Stojałowskiego powstał „Dom Polski” w zdominowanym przez Niemców Bielsku.

Wzrost wpływów PPSD legł u podstaw większej aktywizacji ZŚK w kwestii robotniczej, co wynikało również ze zmian w ogólnym podejściu Kościoła katolickiego do kwestii socjalnej. Na Śląsku Cieszyńskim przejawiało się to m.in. w próbach tworzenia chrześcijańskich związków zawodowych, takich jak propagujący solidaryzm klasowy Polski Związek Zawodowy Chrześcijańskich Robotników, czy Stowarzyszenie Robotników Katolickich „Praca”. Z racji doktrynalnych, ZŚK odnosił się również z rezerwą do niektórych haseł społecznych głoszonych w bielskim okręgu przemysłowym przez ks. Stojałowskiego. Gdy w roku 1904 „michejdowcy”, poparli wejście do zarządu Macierzy Szkolnej socjalistów, Londzin wraz ze swoimi zwolennikami usunął się z jego składu.

Strona tytułowa książki ks. J. Londzina opisującej stosunki narodowościowe na Śląsku Cieszyńskiem

Animozje polsko-czeskie rzutowały na rezultat przeprowadzonych w roku 1902 wyborów do Sejmu opawskiego, gdy po niedawnych doświadczeniach narodowcy polscy ustalili tym razem wspólnych kandydatów. Niespodziewanie jednak przy wyborze drugiego kandydata w okręgu cieszyńskim w drugiej turze Czesi poparli wójta Poręby Franciszka Halfara, przez co mandatu nie uzyskał ks. Londzin. Pozostałe mandaty w kurii wiejskiej uzyskali J. Michejda, Cingr i Hrubý. Narastający konflikt rzutował również negatywnie na stosunki polsko-czeskie w Radzie Państwa, gdzie politycy czescy zmuszeni byli do szukania poparcia Galicjan w sprawie własnego szkolnictwa, tym bardziej, że od lipca 1903 roku, gimnazjum polskie było już finansowane przez państwo. Po wspólnych zabiegach polsko-czeskich rząd zgodził się także na utworzenie od 1 paźdiernika 1904 roku, polskich paralelek przy seminarium niemieckim w Cieszynie oraz czeskich przy seminarium w Opawie. Rok później z obawy przed narastaniem protestów ze strony Niemców rząd nakazał jednak przenieść polskie klasy z Cieszyna do pobliskiej gminy Bobrek, a czeskie z Opawy do Polskiej Ostrawy. To ostatnie posunięcie wzmocniło pozycję elementu czeskiego w Zagłębiu. W 1907 roku, redakcja ukazujących się w Cieszynie od roku 1894 „Novin Těšinskych”, chcąc skuteczniej oddziaływać na ludność czeską przeniosła swoją siedzibę z Cieszyna do Frydku. Rok później zarząd Maticy z podobnych przyczyn przeniósł się z Cieszyna do Polskiej Ostrawy. W roku 1910, polskie paralelki w Bobrku przekształciły się w odrębne seminarium nauczycielskie.

W marcu 1906 roku, SRN połączyło się z Polskim Stronnictwem Ludowym w Galicji, przyjmując szyld ludowców, a w czerwcu roku 1906, na bazie PTL powstało zbliżone do endecji, programowo ponadwyznaniowe Polskie Stronnictwo Narodowe, choć nadal jego szeregową bazę członkowską stanowili głównie ewangelicy. Poglądy PSN, w którym przejawiali aktywność przybyli na Śląsk Cieszyński tacy działacze jak: Władysław Zabawski, Zofia Kirkor-Kiedroniowa (żona inż. Józefa Kiedronia, siostra Stanisława i Władysława Grabskich), Wacław Czaczka-Ruciński, Ignacy Domagalski odzwierciedlał wychodzący od stycznia 1906 r. „Dziennik Cieszyński”.

Po wprowadzeniu w Austrii powszechnego prawa wyborczego do Rady Państwa, w wyborach w 1907 roku, cztery spośród przypadających na Śląsk Cieszyński, siedmiu mandatów zdobyła PPSD. Jeden z nich przypadł Regerowi, który jednak oddał go niewybranemu w Galicji przywódcy PPSD Ignacemu Daszyńskiemu. Niezadowolenie ZŚK wywołał wybór Kunickiego do Sejmu opawskiego, tym bardziej, że stało się to na skutek oddania na niego głosów w okręgu cieszyńskim przez część ewangelików, którzy nie posłuchali apelu PSN, aby głosować na kandydata ZŚK. Odmienny przebieg miała kampania w okręgu bielskim, gdzie zwolennicy PSN pomogli ks. Londzinowi uzyskać mandat poselski.

Konflikt polsko–czeski wybuchł ponownie w 1909 roku, gdy opanowany przez Czechów wydział gminny w Polskiej Ostrawie nie wyraził zgody na utworzenie polskich szkół ludowych, co doprowadziło do strajku polskich dzieci. W tym samym roku działacze czescy na Śląsku Cieszyńskim po otrzymaniu informacji o planach otwarcia polskiego gimnazjum realnego Macierzy w Orłowej, będącej swoistym „kluczem” do Zagłębia, zdecydowali o założeniu tam podobnej szkoły czeskiej. Kryzys się zaostrzył, gdy spis ludności z grudnia 1910 roku, obniżył liczbę ludności polskojęzycznej na Śląsku Cieszyńskim do 54,8%, którego wynik działacze polscy, także z PPSD, uznali za sfałszowany.

Kolejnym poważnym problemem dla polskiego ruchu narodowego okazał się zorganizowany ruch separatystyczny nauczyciela spod Skoczowa Józefa Kożdonia, ewangelika z Lesznej Górnej, który w roku 1909, stanął na czele Śląskiej Partii Ludowej i pokonał ks. Londzina w wyborach do Sejmu Krajowego. Choć do sukcesu Kożdonia przyczyniły się także tradycyjne zatargi wyznaniowe w obozie polskich narodowców, pojawienie się nowej siły politycznej w regionie stało się faktem. Popierani i finansowani przez środowiska aktywnych politycznie Niemców zwolennicy Kożdonia, zwani przez Polaków „ślązakowcami” (od tytułu pisma ŚPL „Ślązak”) zdobyli wpływy głównie w wiejskich gminach między Bielskiem a Cieszynem. W swojej propagandzie wykorzystywali zarówno animozje wyznaniowe, jak i kwestie wynikające z uwarunkowań pogranicza: indyferentyzm narodowy części etnicznie polskich autochtonów i poczucie odrębności regionalnej, podkreślając zacofanie Galicji. Kożdoń, słusznie twierdząc, wbrew opiniom polskich narodowców, iż czynniki obiektywne takie jak język nie muszą decydować o ostatecznym wyborze danej narodowości, nie opowiadał się jednak za tworzeniem narodowości „śląskiej”. Popierał utrakwizację polskich szkół ludowych. Broniąc wartości regionalnych, utożsamiając polskość z negatywnym wizerunkiem Galicji i krytykując funkcjonowanie polskich szkół średnich, faktycznie jednak nadal utrwalał w etnicznie polskich Ślązakach kompleksy wobec Niemców, bez których poparcia i opieki etnicznie polscy Ślązacy nie mogli samodzielnie funkcjonować. Natomiast rodzimi politycy polscy nie negowali śląskiej odrębności regionalnej swoich ziomków, lecz uważali ją za trwały składnik polskiej kultury narodowej i sami propagowali tak pojmowany regionalizm, czego efektem było chociażby ukazujące się od roku 1907, redagowane przez Ernesta Farnika, pismo „Zaranie Śląskie”. W ich oczach ruch kożdoniowski miał charakter renegacki, gorszy od nacjonalizmu niemieckiego i czeskiego. „Ślązakowcy” odcinali się stanowczo od polskiej świadomości narodowej, której przeciwstawiano austriacką świadomość państwową, choć narodowcy patriotyzmu prohabsburskiego także nie negowali.

Pomyślnie dla polskiego ruchu narodowego wypadły wybory do Rady Państwa w roku 1911, głównie dzięki współpracy PSN i ZŚK. Mandaty poselskie uzyskali ks. Londzin i J. Michejda, poza tym kandydat PPSD T. Reger. Mandatu nie zdobył Kożdoń, na którego głosowało 14% polskojęzycznych wyborców. Z końcem roku 1911 doszło do fuzji PSN i PSL i powstania Polskiego Zjednoczenia Narodowego, jednak o dwóch wyraźnych nurtach: endeckim i ludowym. Ze względu na wagę codziennych zmagań narodowościowych na gruncie lokalnym, polski ruch narodowy nadal oficjalnie opowiadał się za orientacją prohabsburską i unikał bliższego angażowania się w ogólnopolskie programy endeckie, orientujące się coraz bardziej na Rosję.

W następnych miesiącach problemem dla obozu polskiego stały się naciski władz krajowych w Opawie na gminy polskie, aby wyrażały zgodę na utrakwizację szkół ludowych, oraz projekt ustawy w Sejmie opawskim, która pozbawiała gminy prawa wysuwania kandydatów na nauczycieli oraz nadawała Radzie Szkolnej Krajowej prawo do ich utrakwizacji. Przeciwko temu w lutym 1912 roku, zaprotestowała w Opawie 600-osobowa deputacja polsko-czeska. Ostatecznie w obawie przed zaognianiem sporów, Komisja Szkolna Sejmu Krajowego wycofała się z tego projektu. W kwietniu 1913 roku, Niemcy przedstawili jednak kolejny projekt ustawy, która przyznała Wydziałowi Krajowemu prawo, aby domagać się od gmin zmiany decyzji w sprawie mianowania nauczycieli. Jednak dzięki naciskom na rząd Koła Polskiego, któremu zależało na poparciu Londzina i J. Michejdy w parlamencie, plany te zostały zawieszone. Odwołano również starostów bielskiego i cieszyńskiego, a pastor F. Michejda został powołany w skład okręgowej rady szkolnej w Cieszynie. W tym okresie kwestiom narodowym, a głównie obronie stanu posiadania, obejmującego powiaty bielski, cieszyński i frysztacki polski ruch narodowy, na którego pozycje przechodzili także działacze PPSD, starał się podporządkowywać wszelkie aspekty aktywności miejscowej ludności polskiej. Obok splotu więzi etnicznej i społecznej wzmacniającej pozycje polskie oraz czasowo je osłabiającej więzi wyznaniowej, jego charakterystyczną cechą była, wynikająca z potrzeb praktycznych znaczna decentralizacja, jako alternatywa lub wyzwanie dla aktywności podobnych organizacji niemieckich, „ślązakowskich” czy czeskich. Z drugiej strony, miała ona swoją genezę także we wspomnianych nieporozumieniach konfesyjnych i ideologicznych, co urozmaicało i wzbogacało polskie życie kulturalne, ale i stało się przyczyną konieczności wypracowywania ciągłych kompromisów, czy braku możliwości wyłonienia zdecydowanego lidera. Zaplecze stronnictw wyznaniowych stanowiły także Polski Związek Młodzieży Katolickiej, Polski Związek Młodzieży Ewangelickiej, Polski Związek Niewiast Katolickich, Związek Ewangelickich Niewiast, zaś Stowarzyszenie Polskich Robotników i Robotnic „Siła” jak i powstała sieć Domów Robotniczych były zapleczem PPSD. Większość z tych organizacji prowadziła dodatkowo odrębne czytelnie, biblioteki, zespoły teatralne, itd. Ze względu na specyfikę cieszyńskiego pogranicza, również ich działalność z natury rzeczy nabierała politycznego charakteru. Połowa z ponad 200 wychodzących w regionie od 1848 roku, czasopism ukazywała się w języku polskim. W kluczowych kwestiach rozwoju narodowego, takich jak oświata działały jednak formalnie ponadpartyjne i ponadwyznaniowe organizacje, choć często z odpowiednio dobranym kluczem wyznaniowym czy politycznym przy wyborze kolejnych ich zarządów. Najważniejszą była niewątpliwie Macierz Szkolna (5,1 tys. członków w 71 kołach w 1914 r.), utrzymująca wówczas 1 gimnazjum, 2 szkoły wydziałowe i 10 szkół ludowych (przy 296 polskich ludowych szkołach publicznych, wśród których były także już upublicznione wcześniejsze szkoły Macierzy). Obok wymienionych wyżej, najczęściej wyłącznie regionalnych organizacji, od 1894 roku, działało Stowarzyszenie Akademików Polskich na Śląsku „Znicz”, od 1901 roku, prowadzące pionierskie badania regionalistyczne Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, od 1910 r. Polskie Towarzystwo Turystyczne „Beskid Śląski”, które w 1913 roku, otwarło pierwsze polskie schronisko na Ropiczce w Beskidzie Śląskim. Od 1906 roku działała drukarnia Towarzystwa Domu Narodowego, w roku 1913, powstała drukarnia Dziedzictwa bł. Jana Sarkandra. Od 1907 roku, działała polska średnia szkoła górnicza (sztygarów) w Dąbrowie pod kierownictwem m.in. Romana Riegra i Leopolda Szefera. Obok osób wymienionych wyżej, trzon działaczy polskiego ruchu narodowego, na który składały się już wszystkie opcje polityczne, stanowili jeszcze miejscowi księża: Eugeniusz Brzuska, Tomasz Dudek, Emanuel Grim, Tadeusz Janik, Antoni Macoszek, Antoni Olszak, Dominik Oreł, Karol Paździora, Jan Sznurowacki, Rudolf Tomanek, Oskar Zawisza; pastorzy:Andrzej Buzek, Karol Kotula, Karol Michejda, Oskar Michejda, Jerzy Nikodem, Jan Pindór, Jan Stonawski; działacze świeccy: Paweł Bobek, Alojzy Bonczek, Jan Galicz, Karol Junga, Jerzy Kotula, Józef Lebiedzik, Jan Łysek, Wacław Olszak, Jan Wantuła, Leon Wolf; przybyli spoza regionu: Feliks Hajduk, Mieczysław Jarosz, Henryk Kłuszyński, Kazimierz Piątkowski, Roman Pollak, Franciszek Popiołek, Hieronim Przepiliński, Gustaw Szura, Józef Zaleski. Jeszcze przed wybuchem wojny, na bazie polskich gimnazjów i seminarium nauczycielskiego wytworzyła się także młoda rodzima polska inteligencja. Część absolwentów ukończyła studia wyższe i wróciła do stron rodzinnych, włączając się świadomie w życie narodowe.

W latach I wojny światowej

Pod wpływem konfliktu na Bałkanach, od roku 1913, w oparciu o PPSD i „Siłę” tworzono na Śląsku Cieszyńskim lokalne oddziały galicyjskiego „Strzelca”. Drugim środowiskiem prowadzącym ćwiczenia wojskowe były gniazda „Sokoła”. Wojskowe wychowanie młodzieży propagowały również utworzone w regionie w latach 1912-1913 pierwsze polskie drużyny skautowe.

Cieszyn przed I wojną światową

Powszechny w Galicji entuzjazm związany z wybuchem wojny w sierpniu 1914 roku, udzielił się także Polakom na Śląsku Cieszyńskim. Ze skautów, członków „Siły”, „Strzelca” i „Sokoła” formowano oddziały, które wyruszyły do Krakowa w celu wstępowania do formacji zbrojnych, mających walczyć u boku armii austro–węgierskiej. 23 sierpnia powstała w Cieszynie Sekcja Śląska galicyjskiego Naczelnego Komitetu Narodowego, w której były reprezentowane wszystkie polskie stronnictwa w regionie. Na czele stanął Domagalski, a głównym jej zadaniem miało być sformowanie Legionu Śląskiego. Już jednak wcześniej do Legionów Polskich zostało wcielonych ponad 200 ochotników.

Pojawiły się jednak rozbieżności. PPSD opowiadała się za bezwarunkowym podporządkowaniem Sekcji NKN. Sprzeciwiali się temu działacze PZN i ZŚK, którzy domagali się, aby decyzje w sprawie Legionu Śląskiego podejmowały stronnictwa miejscowe. Socjaldemokraci dążyli także do rozbudowy formacji, a PZN i ZŚK wskazywały, że spowoduje to uszczuplenie przyszłych polskich elit w regionie, poza tym sceptycznie odnosiły się do orientacji austropolskiej. Traktowali jednak tworzenie Legionu Śląskiego jako ponadpolityczne podkreślanie więzi miejscowych Polaków z resztą ziem polskich. Ostatecznie, dzięki ofiarności ludności polskiej sformowano liczący 372 osoby (65% stanowili Ślązacy) oddział, który 21 września pod dowództwem Hajduka, Przepilińskiego, Lebiedzika i Łyska wyjechał z Cieszyna do Mszany Dolnej z zamiarem połączenia się z tzw. Legionem Wschodnim. Doszło do tego tylko częściowo, gdyż działacze Sekcji Wschodniej NKN, także pod wpływem porażek wojsk austro-węgierskich w Królestwie Polskim, zrezygnowali z zamiaru tworzenia sił zbrojnych. Legion Śląski opuściło około 80 osób. Pozostali zostali wcieleni głównie do II brygady Legionów. W końcu września PZN i ZŚK podjęły decyzję o likwidacji Sekcji Śląskiej. Sprzeciwiła się temu PPSD i po miesiącu reaktywowała Sekcję na czele z Kłuszyńskim jako prezesem i Regerem jako komisarzem wojskowym. W lipcu 1915 r. Sekcja Śląska została przekształcona w Komisariat Wojskowy NKN Śląska Cieszyńskiego. W sumie, przez szeregi Legionów Polskich przewinęło się ponad 600 mieszkańców Śląska Cieszyńskiego i pogranicza morawsko-śląskiego. Jesienią 1914 r. przybyli na Śląsk Cieszyński i Morawy uchodźcy z Galicji, a na przełomie 1914/1915 w okolice Jabłonkowa trafiły na odpoczynek oddziały I Brygady Legionów wraz z Józefem Piłsudskim i Departamentem Wojskowym NKN.

Tendencje niepodległościowe w polskich ruchu narodowym na Śląsku Cieszyńskim zaczęły przybierać na sile po zawartym 9 lutego 1918 roku przez państwa centralne separatystycznym traktacie pokojowym z Ukraińską Republiką Ludową. W końcu lutego na zebraniu przedstawicieli wszystkich stronnictw polskich w Cieszynie oświadczono, że ludność polska żąda bezwarunkowo połączenia Księstwa Cieszyńskiego z niepodległą Polską. Do końca wojny rozwiązanie kwestii cieszyńskiej wywoływało jednak rozbieżności między politykami galicyjskimi a czeskimi, a także między polską a czeską emigracją polityczną na Zachodzie.

Bibliografia

1. Buława E., Pierwsi szermierze ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim, Cieszyn 1997.
2. Buława E., Egzamin wobec Polski. Ślązacy cieszyńscy w czynie legionowym w latach I wojny światowej, Cieszyn 1998.
3. Chlebowczyk J., Wybory i świadomość społeczna na Śląsku Cieszyńskim w drugiej połowie XIX wieku. Przyczynek do badań nad kształtowaniem się świadomości i aktywności społecznej w okresie kapitalizmu, Katowice-Kraków 1966.
4. Chlebowczyk J., Główne problem i etapy stosunków polsko-czeskich na Śląsku Cieszyński w XIX i na początku XX wieku (do 1914 r.), Katowice 1961.
5. Fazan M., Polskie życie kulturalne na Śląsku Cieszyńskim w latach 1842/48-1920, Wrocław-Warszawa 1992.
6. Galicz J., Ks. Ignacy Świeży. Jego życie i działalność. Cieszyn 1933.
7. Gruchała J., Koło Polskie w austriackiej Radzie Państwa wobec kwestii czeskiej i Śląska Cieszyńskiego (1879-1899), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk- Łódź 1982.
8. Gruchała J., Nowak K., Życie polityczne, w: Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych, red. I. Panic. t. 5.
9. Śląsk Cieszyński w okresie 1848-1918, red. K. Nowak, I. Panic, Cieszyn 2013.
10. Nowak K., Ruch kożdoniowski na Śląsku Cieszyńskim, w: Regionalizm a separatyzm. Historia i współczesność. Śląsk na tle innych obszarów, red. M. W. Wanatowicz. Katowice 1995.
11. Nowak K., Panic I., Ks. Józef Londzin 1863-1929, Cieszyn 1998.
12. Piątkowski, K., Stosunki narodowościowe w Księstwie Cieszyńskim, Cieszyn 1918.
13. Stępniak A., Kwestia narodowa a społeczna na Śląsku Cieszyńskim pod koniec XIX i na początku XX wieku (do 1920 roku), Katowice 1986.

Źródła on-line

ŚBC

Kolekcja instytucjonalna Książnicy Cieszyńskiej

Elektroniczy słownik biograficzny Śląska Cieszyńskiego

Krzysztof Nowak, Ks. Józef Londzin : 1863-1929, Cieszyn 1998

Edward Buława, Tadeusz Reger : (1872-1938), Cieszyn 1998

Jan Galicz, minionych lat : przyczynki do historii ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim, Cieszyn 1937

O ruchu narodowym w Księstwie Cieszyńskiem. Referat dra Kazimierza Wróblewskiego na I. Wiecu narodowym we Lwowie dnia 31. maja 1903 r.

Sprawozdania Towarzystwa Naukowej Pomocy dla Księstwa Cieszyńskiego

Sprawozdania z czynności Czytelni Ludowej w Cieszynie, 1868-1899

"Gwiazdka Cieszyńska" 1851-1939