Modernizm

(ang. Modernism, niem. Moderne)

Autor: prof. zw. dr hab. Ewa Chojecka

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Kierunki nowoczesności w okresie międzywojennym na obszarze województwa śląskiego. Określanie sztuki architektonicznej XX wieku pojmowanej w kategoriach nowoczesności powstało w opozycji do norm dawnych, zwłaszcza XIX-wiecznego historyzmu. Nowe kierunki w obrębie architektury oraz przedmiotów codziennego użytku (pojawia się pojęcie design) stosują nowe zasady projektowania i nowe kategorie estetyczne.

Termin „modernizm” bywa wieloznaczny. Niektórzy pojmują go szeroko, obejmując tym także zjawiska sztuki początku XX wieku w kręgu tak zwanego art nouveau, inni skupiają się tylko na nurtach okresu międzywojennego (1922-1939), zdominowanych przez radykalny funkcjonalizm inspirowany wzorami Le Corbusiera , twórców holenderskich i środowiskiem niemieckiego Bauhausu.

Modernizm posiada szereg nurtów i odmian, które wszakże dadzą się sprowadzić do pewnych cech wspólnych. Są to:

• wymóg prostoty i funkcjonalności,
• prosta kubizująca forma, brak ornamentacji,
• asymetryczne zestawianie poszczególnych członów budowli.

Posługiwano się nowymi technologiami: konstrukcji stalowych i stalowo-betonowych umożliwiających wznoszenie pierwszych wieżowców. Pojawia się na tym tle hasło propagandowe o ich „amerykańskości”. Rzecz sprowadzana była do lapidarnego hasła „form follows function” (forma idzie za funkcją). Architektura modernizmu niepozbawiona była, zwłaszcza w swym początkowym okresie , silnych akcentów socjalnych − idea szerokiego dostępu do nowej architektury jako gwaranta godnego życia znajdywała szeroki rezonans.

Architektura tworzyła gładkie ściany, często bez tradycyjnych podziałów i artykulacji, niekiedy obok form kubizujących wprowadzano kształty płynne, opływowe, imitujące „okrętowość” (streamlined). Stosowano linearne ciągi okien, powszechne były płaskie dachy. Projektowanie wnętrz skupiało się także na wymogu prostoty i funkcjonalności, tak przestrzeni, jak mebli i wyposażenia. Myślą przewodnią było zawołanie „less is more” ( mniej znaczy więcej). Modernizm przypada głównie na międzywojnie, przy czym wiele z elementów stworzonych w tamtym czasie znalazło kontynuację w czasach powojennych. W województwie śląskim w jego obecnym kształcie odnajdujemy dzieła modernizmu dwojakiego rodzaju: te wyrosłe z tradycji II Rzeczypospolitej (Katowice, Chorzów, Bielsko, Cieszyn, także tereny ówczesnych województw kieleckiego i krakowskiego) a ponadto nieco inne z ówczesnego obszaru Republiki Weimarskiej (Bytom, Zabrze, Gliwice, Racibórz). Temat modernizmu na Górnym Śląsku jest od kilku dziesięcioleci przedmiotem rosnącego zainteresowania i współcześnie stanowi ważny element regionalnej kulturowej tożsamości. Nie zawsze tak było. W dobie PRL nie ceniono tej sztuki. Władze i ich polityka kulturalna promowały oficjalnie tak zwany socrealizm, co wszakże okazało się nietrwałe. Proces przywracania pamięci o dokonaniach międzywojennego modernizmu szedł w parze z przywracaniem pamięci o II RP, co rozpoczęło się stopniowo już w latach 80-tych XX wieku. Wtedy to w Zakładzie Historii Sztuki Uniwersytetu Śląskiego powstała pionierska wtedy praca Waldemara Odorowskiego o nowoczesnej architekturze Katowic w latach 1922-1939, wydana dwukrotnie w roku 1994 i w roku 2013. Już w 1987 roku ukazała się praca o architekturze Bielska-Białej (druga edycja 1994) pióra Ewy Chojeckiej zawierająca rozdział o nowoczesnym modernizmie. Dzieło zbiorowe Sztuka Górnego Śląska od średniowiecza do końca XX wieku, (2004; 2009) mocno wydobywa nurty modernizmu. Potem rzecz potoczyła się lawinowo. Obecnie dysponujemy wieloma znakomitymi opracowaniami w wielu perspektywach pokazującymi zjawiska modernizmu: nurty stylistyczne, indywidualności twórców, lokalne specyfiki poszczególnych miast, uwarunkowania socjalne, obyczajowe, gospodarcze, systemy inwestycyjne, aspekty planowania urbanistycznego, odniesienia do zjawisk szerszych, krajowych i europejskich. Najnowsze z nich podajemy w zestawie bibliograficznym poniżej.

Z tego bogactwa przemyśleń badawczych pragniemy na tym miejscu skupić uwagę na kilku najnowszych, dla obecnego województwa reprezentatywnych. I tak w roku 2012 ukazała się praca Przemysława Czernka „Szlakiem cieszyńskiej moderny”. Obejmuje modernizm szeroko rozumiany, także ten z początku XX wieku , nasycony elementami secesyjnymi. Praca zawiera zjawiska modernizmu w Cieszynie obustronnie, po polskiej i czechosłowackiej stronie granicy na Olzie, dzielącej miasto po I wojnie. W tym samym roku wychodzi dokumentacyjny, źródłowo opracowany „Słownik architektów, inżynierów i budowniczych związanych z Katowicami w okresie międzywojennym” Anety Borowik, nieocenione źródło informacji szczegółowych o twórcach i ich dziełach. W 2013 roku ukazują się materiały dwóch ważnych sesji naukowych z 2006 i 2010 roku w Katedrze Historii i Teorii Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach pod redakcją Ryszarda Nakoniecznego i Justyny Wojtas-Swoszowskiej „Oblicza modernizmu w architekturze...” poszerzające naszą perspektywę o zagadnienia ogólnokrajowe i międzynarodowe. W tym samym roku Beate Stoertkuhl w obszernej monografii „Moderne Architektur in Schlesien 1900-1939” prezentuje wiele wątków modernizmu na całym Śląsku, w tym Górnym i Dolnym pospołu. Z kolei w serii „Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczpospolitej”, zainicjowanej jako projekt badawczy mający obejmować wszystkie regiony kraju, w tomie drugim pod redakcją Andrzeja Szczerskiego: ”Katowice i województwo śląskie” (wydanym w Krakowie 2014) znajdujemy zbiór opracowań środowisk, zespołów budowli o kluczowym znaczeniu w kontekście ogólnopolskim. Wreszcie w 2015 Anna Syska i Tomasz Kiełkowski wydają starannie zestawiony popularyzatorski przewodnik po architekturze modernizmu (tym razem znowu rygorystycznie zawężonym do czystego funkcjonalizmu) na obszarze aktualnego województwa śląskiego, uwzględniając także tereny nie śląskie: dawnego województwa kieleckiego (Częstochowa) i krakowskiego Jaworzno, Biała, Żywiec). Nie tu miejsce aby powtarzać zawarte tam informacje. Pragniemy zwrócić uwagę na dzieła i zespoły modernizmu najbardziej znaczące i reprezentatywne, odsyłając po resztę do wymienionych wyżej, najnowszych publikacji. Modernizm w obecnym województwie śląskim posiada własną geografię i obszary szczególnego zagęszczenia, także terytorialne odmienności. Do dziś czytelny jest podział na obszary oddzielone w dobie międzywojennej podziałem politycznych granic: II Rzeczpospolitej i Republiki Weimarskiej. Po stronie polskiej (środowiska Cieszyna, Bielska, Wisły, Katowic, Chorzowa) po wstępnym okresie pewnego niezdecydowania, wyrażającego się nowoczesnością z elementami dyskretnego klasycyzmu obserwujemy niemal eksplozję radykalnego stylu międzynarodowego modernizmu, owego źródła hasła „amerykańskości”, czy „polskiego Chicago”. Z kolei za ówczesną granicą (Bytom, Zabrze, Gliwice, Racibórz) modernizm zabarwiony jest akcentami ekspresjonizmu, z zastosowaniem architektury ceglanej (cegły klinkerowej), odwołującej się ewidentnie do pamięci familoka, czego po polskiej stronie nie było.

Obydwa nurty modernizmu tamtego czasu jawią się dzisiaj jako nie do końca spełnione. Po stronie niemieckiej modernizm przerwany zostaje przez powstanie III Rzeszy (1933), pryncypialnie temu kierunkowi artystycznemu wrogiej, po stronie polskiej przez wybuch wojny w 1939 roku. Współcześnie oglądamy obydwa nurty modernizmu ujęte w granicach aktualnego województwa. Modernizm znalazł zastosowanie powszechne we wszystkich gatunkach architektury: tych niewielkich skromnych domach mieszkalnych, budynkach urzędów i szkół, gmachach reprezentacyjnych, a także w architekturze sakralnej. Mimo swych programowo ascetycznych zasad komponowania bryły, radykalnej prostoty funkcjonalnych wnętrz i oszczędności detalu, powstał świat form niepowtarzalnych w swym wyrazie, jednoznacznie rozpoznawalnych. Modernizm łączył w sobie wizjonerskie nadzieje dobrej przyszłości osadzone w ówczesnych konceptach społecznych. Utopijność tych idei miała brutalnie skorygować dalsza historia. A jednak coś z tamtego przesłania przetrwało, kiedy współcześnie pojmujemy modernizm jako niezbywalną komponentę naszej dzisiejszej kulturowej tożsamości.

W województwie śląskim centrum modernizmu skupione jest niewątpliwie w Katowicach. Introdukcję stanowi monumentalne założenie Urzędu Wojewódzkiego i Sejmu Śląskiego (1923-1929) utrzymane jeszcze w pewnych tradycyjnych formach zwanych niekiedy „nowoczesnym klasycyzmem”. W podobnym, acz bardziej uproszczonym duchu form jawi się gmach Syndykatu Polskich Hut Żelaznych (1928). Koniec lat dwudziestych i lata trzydzieste XX wieku, to czas powstawania dziesiątków dzieł jednoznacznie osadzonych w modernizmie w wydaniu radykalnego funkcjonalizmu. Są to domy mieszkalne i wille, kolonie domów robotniczych (Załęże), szkoły, słynne Śląskie Techniczne Zakłady Naukowe (1928), wieżowiec Urzędu Skarbowego (1929-1930) siedziba Magistratu (1929), kościół garnizonowy (1930) i kościół Opatrzności Bożej (1929-1930), Muzeum Śląskie (1934-1939, zniszczone podczas wojny), Urzędy Niezespolone (1935-1936), Polskie Radio (1938), żeby wymienić tylko kilka najważniejszych. W miarę upływu czasu forma tych dzieł stawała się coraz bardziej zwarta, radykalnie funkcjonalistyczna. Podobnie działo się w Chorzowie, drugim po Katowicach ośrodku modernizmu. Monumentalna Komunalna Kasa Oszczędności, kolejny wieżowiec (1935-1937), kolonia domów dla pracowników słynnych chorzowskich zakładów Azotowych, (1930), kościół Serca Jezusowego (1937-1939) tworzą ciekawą modernistyczną polifonię. Z kolei w Bielsku pojawia się „agresywna”, opływowa sylweta szkoły „Grażynki” (1934-1939), wytworny Bank Polski (1928-1931), oraz Bank KKO z wielkim witrażem (1936-1938). Awangardowe kształty posiadają także wznoszone wtedy w Beskidach sanatoria: w Bystrej (1936-1948) i Istebnej (1931-1937), Całe centrum Wisły formowane jest modernistycznie (1935-1937), a na pobliskim Zadnim Groniu powstaje Zamek Prezydenta RP (1929-1931) łączący tradycyjne elementy architektury z awangardowym mobiliażem i polichromią Andrzeja Pronaszki.

Modernizm na obszarze ówczesnych ziem niemieckich cechuje nieco odmienna nuta: biel ścian zastępowano często ostentacyjnie rudymi powierzchniami krytymi cegłą klinkierową, jak w Szkole Rzemiosł Budowlanych w Bytomiu (1926-1929). Z kolei gmach bytomskiego Muzeum Górnośląskiego (1929-1930) konstruowano z widocznej sieci żelbetowych podziałów, dołem podciętych i tworzących ową charakterystyczną kolumnadę. Rotunda bytomskiego kościoła Podwyższenia Krzyża (1936-1937) z graniastą wieżą tworzy bardzo indywidualnie formowany rozdział miejscowego modernizmu. Swoiste oblicze modernizmu reprezentuje Zabrze, gdzie także często posługiwano się okładziną ceglaną. Godny uwagi jest tutaj Miejski Zakład Kąpielowy (1927-1929), kościół i klasztor Kamilianów (1926-1929), budynek policji (1928-1933), liczne domy mieszkalne, nade wszystko zaś wspaniały kościół św. Józefa (1930-1931), dzieło Dominikusa Boehma, gdzie odnajdujemy aluzje do tradycji antycznej, średniowiecznej, także industrialnej, zatem o bardzo własnym, wyjątkowym wyrazie. W Gliwicach na czoło wysuwa się bez wątpienia niewielki rozmiarami Dom Jedwabiu Erwina Weichmanna (1921-1922), wczesne dzieło debiutującego Ericha Mendelsohna, który w dalszych latach zdobywał światową renomę. Jego gliwickie dzieło ze swymi ekspresyjnymi kontrastami gładzi ścian, przeprutych stref okiennych i masywnych gzymsów tworzy niepowtarzalny efekt przestrzenny. Nie doczekał się realizacji ówczesny wielki plan połączenia i nowoczesnego modernistycznego uformowania trzech miast: Gliwic, Zabrza i Bytomia i zespolenia ich w jeden organizm miejski. Nad projektami tymi (1928) pracowali czołowi architekci: Max Berg, Paul Bonatz, Hans Poelzig. Wypadki po 1933 roku projekty te przekreśliły. Obydwa obszary górnośląskiego modernizmu doby międzywojnia − polski i niemiecki − w latach po II wojnie znalazły się w granicach obecnego województwa śląskiego i pojmowane są jako wspólne dziedzictwo modernizmu. Ich echa i inspiracje odnajdujemy także w dziełach tworzonych w drugiej połowie XX wieku aż po czasy nam współczesne.

Bibliografia

1. Syska A., Kiełkowski T., Styl gotycki wyklucza się. Międzywojenna architektura w województwie śląskim, Katowice 2015.
2. Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczpospolitej, w: Katowice i województwo śląskie, red. A. Szczerski, t. 2. Kraków 2014.
3. Stoertkuhl B., Moderne Architektur in Schlesien 1900-1939. Baukultur und Politik, Muenchen 2013.
4. Oblicza modernizmu w architekturze. Paradygmat luksusu w architekturze modernizmu XX wieku. ”Trójgłowy smok”. Architektura dwudziestolecia międzywojennego na Górnym Śląsku (1922-1939), red. R. Nakonieczny, J. Wojtas-Swoszowska, Katowice 2013.
5. Borowik A., Słownik architektów, inżynierów i budowniczych związanych z Katowicami w okresie międzywojennym, Katowice 2012.
6. Odorowski W., Architektura Katowic w latach międzywojennych 1922-1939, Katowice 1994; 2013.
7. Czernek P., Modern. Szlakiem cieszyńskiej moderny, Cieszyn 2012.
8. Chojecka E., Gorzelik J., Kozina I., Szczypka-Gwiazda B., Sztuka Górnego Śląska od średniowiecza do końca XX wieku, Katowice 2004, 2009.
9. Szczypka-Gwiazda B., Pomiędzy praktyką a utopią. Trójmiasto Bytom–Zabrze–Gliwice jako przykład koncepcji miasta przemysłowego czasów Republiki Weimarskiej. Prace naukowe UŚ, nr. 2164, Katowice 2003.
10. Jodliński L., Dom Tekstylny Weichmanna w Gliwicach. Nieznane dzieło Ericha Mendelsohna, Gliwice 2004.
11. Chojecka E., Miasto jako dzieło sztuki. Architektura i urbanistyka Bielska-Białej do 1939 roku, Bielsko-Biała 1987, 1994.