Szkolnictwo

(ang. School system,niem. Schulwesen)

Autor: dr Beata Pawlica

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Geopolityczne umiejscowienie Górnego Śląska, jego społeczne i kulturowe zróżnicowanie niewątpliwie zdeterminowało modele wychowania i edukacji dzieci i młodzieży, wpłynęło na obowiązujący na jego terytorium system szkolnictwa. Nowożytna historia szkolnictwa na Górnym Śląsku jest silnie związana z dziejami państwa pruskiego. To w jego terytorialnym i politycznym obrębie w XVIII i XIX wieku znalazł się w zdecydowanej większości Górny Śląsk. Ponadto pruskie reformy szkolnictwa powszechnie w Europie uznawane były za nowatorskie i godne naśladowania. W mniejszym lub większym stopniu były one powielane przez sąsiadujące z monarchią pruską państwa.

Szkolnictwo w epoce średniowiecza i renesansu

Pierwsze, nieliczne szkoły na Górnym Śląsku działały w XII-XIII wieku w archidiakonacie nyskim. Pod koniec średniowiecza ich liczba znacznie wzrosła. Były to szkoły przykościelne, parafialne. W szkołach tych edukowano głównie chłopców. Część z nich, decydując się na profesję duchownego lub zakonnika kontynuowała naukę i kończyła studia wyższe. Ponieważ na [Śląsk|Śląsku] w owym czasie nie działały uniwersytety, młodzież męska swoją edukację mogła kontynuować na uniwersytetach w Bolonii, Sorbonie, Padwie, Pradze, Krakowie, Wiedniu, Lipsku.

Edukacja młodzieży była na wysokim poziomie nauczania. To, oraz dobrze rozwinięta sieć szkół spowodowało, iż średniowieczny Śląsk charakteryzował wysoki poziom kultury umysłowej i rozwój cywilizacyjny. W średniowieczu szkolnictwo podlegało biskupowi, którego reprezentował kanonik scholastyk (jeden z członków kapituły biskupiej). W gestii kanonika scholastyka był nadzór nad procesem nauczania, powoływanie szkół oraz mianowanie nauczycieli i rektorów. Od XII wieku świeckie władze śląskich miast wspomagały funkcjonowanie parafialnych szkół, wyposażały je w niezbędne urządzenia, opłacały nauczycieli, podejmowały próby obsady kadry pedagogicznej. Pod koniec średniowiecza funkcjonujące w śląskich miastach szkoły realizowały program trivium tzn. podstawowy, elementarny poziom edukacji. Trivium obejmowało naukę łaciny (tzw. gramatyki), dialektyki (czyli logiki) oraz retorykę (sztukę układania mów). Trivium było na ogół wstępem do kolejnego etapu nauki quadrivium, które przygotowywało do studiów filozoficznych i teologicznych. W ramach tego poziomu edukacji uczono: arytmetyki, muzyki, astronomii i geometrii.

Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu, w barokowym gmachu dawnego jezuickiego kolegium przy Małym Rynku 7.

Ówczesny system nauczania opierał się głównie na mechanicznym zapamiętywaniu wykładanych treści i karach cielesnych. Z czasem uznano, że tę formę nauczania należy skorygować. Pierwsze próby zmiany sposobu nauczania w szkołach pojawiły się w XV wieku. Promowano wprowadzenie w miejsce kar cielesnych różnorodnych form zachęty i napomnień, usunięto z programów szkolnych m.in. astronomię i elementy medycyny jednocześnie zostawiając łacinę, retorykę, filozofię i logikę. Systematycznie wprowadzano podział uczniów na klasy (od najniższej do najwyższej), który miał być odzwierciedleniem nabytej przez nich wiedzy i kompetencji. Pojawienie się prasy drukarskiej, a wraz z nią licznie działających drukarni pozwoliło uczniom korzystać w trakcie procesu dydaktycznego z własnych podręczników.

Renesansowy humanizm, hołdujący idei wszechstronnego kształtowania osobowości jednostki wymógł kolejne zmiany w systemie kształcenia. W epoce odrodzenia zadaniem szkoły stało się powiązanie treści nauczania z życiem. Zadania tego nie mógł spełnić średniowieczny, dwupoziomowy model kształcenia (trivium i quadrivium). Zmodyfikowano go więc wprowadzając do systemu edukacji tzw. szkołę średnią (gimnazjum, liceum), która miała stanowić uzupełnienie już istniejącego systemu szkolnictwa. Ten trójczłonowy model edukacji stał się bardzo popularny również i na ternie Górnego Śląska. Niebagatelne znacznie dla poziomu i charakteru nauczania śląskiej młodzieży miała reformacja, która w całej Europie pośrednio wymogła kolejne zmiany w procesie nauczania (nauczanie w języku ojczystym, zajęcia z przyrody i historii).

Szkolnictwo w monarchii pruskiej

I Liceum Ogólnokształcące im. Bolesława Chrobrego w Pszczynie, wcześniej gimnazjum

Do połowy XVIII wieku Śląsk miał wieloetniczny charakter, a zamieszkujący go Polacy i Niemcy, niewątpliwie różniący się kulturowo, zgodnie dzielili ze sobą wspólne terytorium. Sytuacja ta uległa zmianie w konsekwencji trzech wojen śląskich. W latach 1740-1763 Austria Habsburgów wdała się w konflikt zbrojny z Prusami Hohenzollernów. Jego powodem była chęć panowania nad Śląskiem. Spór ten zakończył się zwycięstwem Prus. Hohenzollernom przypadła w udziale większa część Śląska. Wydarzenie to niewątpliwie zaważyło na losach Górnego Śląska. Region ten stracił swoją autonomię, a ludność pochodzenia polskiego przez lata była poddawana przemyślanej polityce germanizacyjnej. Od tej pory dzieje szkolnictwa na Śląsku Austriackim potoczyły się odmiennym trybem.

Dla organizacji nowożytnego szkolnictwa śląskiego ważne okazały się jednak przede wszystkim postanowienia prawne z 1765 i 1906 roku w Prusach. Pierwsze z nich to zatwierdzenie przez Fryderyka II przygotowanego przez żagańskiego opata Jana Felbigera nowego regulaminu szkolnego dla Śląska. Główną jego nowością było wprowadzenie nieznanego dotychczas obowiązku szkolnego, obejmującego wszystkie dzieci (bez względu na płeć) pomiędzy 7 a 13 rokiem życia. W 1906 r. natomiast weszła w życie ustawa – zapowiadana już w 1850 r. – o utrzymaniu publicznych szkół ludowych. Niemiecka polityka oświatowa oraz przemiany gospodarcze, jakim w XVIII i XIX wieku podlegał Śląsk znalazły swoje odzwierciedlenie w systemie szkolnictwa. W szkołach elementarnych (w których uczyły się dzieci najuboższych) zmiany te zachodziły niezwykle wolno, ale w pozostałych typach szkolnictwa ich tempo było zdecydowanie szybsze. Szkoły elementarne uczyły podstaw czytania i posługiwania się piórem. Uczęszczające do nich dzieci, z różnych przyczyn, rzadko nabywały tych umiejętności w stopniu zadowalającym. Sytuacja ta miała ulec poprawie dzięki wprowadzonej w 1825 roku i uzupełnionej w 1845 roku ustawie o obowiązku szkolnym. Dzięki nowym rozporządzeniom zostały zmodyfikowane programy nauczania. Edukację poszerzono o zajęcia z geografii, historii, przyrody, historii nauczania, rysunków. W szkołach dwuklasowych został wprowadzony podział na klasę niższą i wyższą, z których każda dzieliła się na trzy oddziały. Nauka w każdym z nich trwała rok, a dzieci, które opanowały materiał przewidziany programem nauczania, przechodziły, po zdaniu egzaminu, do oddziału wyższego. Modyfikacje te nie przyniosły oczekiwanych skutków. Zajęcia w szkołach odbywały się w języku niemieckim, dzieci rozpoczynające naukę nie znały go (w domach polskich rodzin mówiono po polsku). Fakt ten nie mógł pozostać bez wpływu na niski poziom kształcenia w szkołach elementarnych.

W 1872 roku rząd niemiecki opracował i wprowadził w życie ustawy szkolne (Allgemeine Bestimmungen). Szkoła przestała być miejscem, w którym kształceniu podlegać miał tylko umysł, miała stać się miejscem, gdzie uczeń będzie mógł ćwiczyć zarówno ducha jak i ciało. W związku z tym uczniowie uczestniczyli w zajęciach gimnastycznych (dziewczęta stopniowo od 1875r.). Dla podniesienia sprawności fizycznej uczniów przy szkołach budowano sale gimnastyczne i boiska szkolne. Każda szkoła powinna była dysponować pomocami naukowymi: mapami, podręcznikami, liczydłami, globusem, cyrklem, linijką itp. Uczeń we własnym zakresie powinien był się zaopatrzyć w elementarz, tzw. ćwiczebnik do rachunków, biblię, katechizm, śpiewaczek, zeszyty, ołówek, pióra itp. Dzieciom z biednych rodzin pomoce naukowe fundowała szkoła. Centralne miejsce w edukacji uczniów zajmowała nauka języka niemieckiego (czytanie i pisanie). Ponadto ważnym elementem procesu nauczania były tzw. realia, czyli zgłębianie wiedzy z zakresu przyrody, historii i geografii. Przedmioty te traktowano jako narzędzie w procesie patriotycznego (germańskiego) wychowania. Całość uzupełniały zajęcia z religii, rachunków, rysunku, śpiewu i prac ręcznych. Wszyscy uczniowie w całej monarchii podlegali temu samemu programowi nauczania. Nadzór nad szkołami znalazł się w gestii państwa i jego przedstawicieli w postaci inspektorów lokalnych i powiatowych (do tej pory szkoły miały wyznaniowy charakter). Kościołowi pozostawiono jedynie merytoryczne kierowanie nauką religii i nadzór nad jej nauczaniem. Z czasem i ta część kształcenia uczniów przeszła pod kontrolę państwa. Szkoły jednoklasowe zmieniono na trzyklasowe. Obowiązującym językiem w ośmioklasowych szkołach elementarnych stał się język niemiecki (w języku polskim, uczono jedynie religii; od 1901 roku religii również zaczęto uczyć po niemiecku). Rodzice, którzy nie dopełnili obowiązku szkolnego wobec swoich dzieci (w wieku 6-14 lat) podlegali karze (włącznie z wiezieniem).

Ustawa pozwoliła na nieograniczony rozwój szkół elementarnych, umożliwiła uczniom edukacje na poziomie średnim, spowodowała znaczny spadek analfabetyzmu na Śląsku. Jednocześnie w jej konsekwencji, nastąpiła germanizacja instytucji szkoły - kształcenie uczniów na wszystkich poziomach edukacji opierało się na idei antypolskiego i antykatolickiego kulturkampfu. Często poziom kształcenia i infrastruktura szkół ludowych, do których uczęszczali niemieccy uczniowie był wyższy niż tych, w których przeważali uczniowie narodowości polskiej. Podstawowym zadaniem nauczycieli stało się „wzmocnienie i krzewienie narodowego i pruskiego poczucia świadomości państwowej, poprawa bytu narodu, niemieckiego kształcenia i kultury”. Nauczyciele, którzy wyróżnili się na polu upowszechniania języka i kultury niemieckiej byli dodatkowo wynagradzani.

Dzieci z warstw niższych swoją edukację najczęściej kończyły na szkole elementarnej. Niektórzy z chłopców podejmowali próby nauki rzemiosła. Tego typu edukacja formalnie powinna trwać trzy lata. Najczęściej jednak nauka pod okiem majstra trwała znacznie dłużej. Po zdaniu egzaminu czeladniczego chłopcy udawali się na tzw. wander. Wander polegał na wizytowaniu mistrzów rzemiosła określonej specjalności w celu ugruntowania i poszerzenia swojej wiedzy i umiejętności. Po odbyciu wanderu można było założyć swój własny warsztat i rodzinę. W miastach zawodu można się było nauczyć w jeszcze inny sposób. Otóż w codziennej prasie ukazywały się ogłoszenia, w których rzemieślnicy informowali, iż poszukują uczniów w zawodach piekarza, rzeźnika, szewca, kupca, cyrulika, sprzedawcy sklepu kolonialnego, drukarza. Jak więc widać nauka zawodu miała wyłącznie praktyczny charakter. Sytuacja zmieniła się w 1891 roku. Wtedy to władze oświatowe monarchii zobowiązały wszystkich majstrów do posyłania swoich uczniów do dokształcającej szkoły zawodowej. Nauka w niej trwała od 2 października do 1 kwietnia – w każdy wtorek i piątek, od godz. 18 00 do 20 00 oraz w każdą niedzielę od godz. 13 00 do 14 00 (zwolnieni z tego obowiązku byli jedynie kupcy i aptekarze). Warto przypomnieć, że w okresie tym funkcjonowały także liczne szkoły zawodowe (rolnicze, górnicze, hutnicze, rzemieślnicze, kupiecki i inne).

Oprócz szkół zawodowych po ukończeniu szkoły elementarnej młodzi Ślązacy mogli kontynuować swoją edukację w szkołach średnich. Ukończenie gimnazjum pozwalało na kontynuowanie nauki na studiach wyższych. Niezamożni Górnoślązacy, którzy zakończyli naukę na poziomie średnim najczęściej decydowali się na naukę zawodu nauczyciela lub duchownego. Ich edukację wspierały finansowo liczne fundacje i darczyńcy, bez wsparcia których nie mogliby oni kontynuować swojej nauki.

Dzieci elity Górnośląskiej, posiadaczy ziemskich, inteligencji, urzędników wyższego szczebla, przedsiębiorców nie uczęszczały do szkół elementarnych. Wiedza na poziomie podstawowym była im przekazywana przez domowych nauczycieli. Ich edukacja obejmowała zajęcia z zakresu literatury, matematyki, rysunku, historii, geografii, wiedzy ogólnej o świecie oraz naukę co najmniej jednego języka obcego (angielskiego lub francuskiego).

Kolejnym etapem edukacji było gimnazjum lub szkoła realna (najczęściej renomowane) a następnie studia wyższe. Monarchia pruska swojej młodzieży oferowała niezwykle rozbudowaną i nowoczesną ofertę kształcenia na poziomie średnim. Gimnazjum w systemie szkolnictwa pruskiego zajmowało miejsce szczególne. Twórcami klasycznego gimnazjum pruskiego byli Wilhelm von Humboldt oraz Jan Fryderyk Herbart.

Pod ich kierunkiem opracowano szczegółowy program edukacji na poziomie gimnazjalnym, który przez cały XIX wiek ulegał modyfikacjom. W „humboltowskim” gimnazjum edukacja trwała 10 lat, opierała się na nauce łaciny, greki, matematyki, języka niemieckiego. Nauka w gimnazjum kończyła się egzaminem maturalnym, a jego pozytywne zaliczenie było warunkiem wstępu na uniwersytet. Gimnazja przygotowywały męską młodzież z najwyższych warstw społecznych, były one intelektualną kuźnią śląskich elit nauki, polityki i kultury. Szkoły te z czasem stały się popularną formą edukacji młodego pokolenia. Pierwsze z nich na Górnym Śląsku powołano w Nysie (1624 r.), następne w Opolu (1668 r.), Głubczycach (1752 r.), następne na fali humboltowskich reform otworzono w: Gliwicach (1816 r.), Raciborzu (1819 r.), Bytomiu (1867 r.), Katowicach (1871 r.), Pszczynie (1872 r.) i innych śląskich miastach.

Gimnazja nie były jedyną formą kształcenia na poziomie średnim oferowaną młodzieży. Dużą popularnością wśród mieszczańskiej młodzieży męskiej, która nie zamierzała kontynuować nauki uniwersyteckiej, cieszyły się szkoły realne, kładące nacisk na zdobywanie przez uczniów praktycznych umiejętności. Ich powstawaniu sprzyjał rozwój kapitalizmu. Autorem idei szkół realnych był Jan Juliusz Hecker, który w 1774 roku w Berlinie utworzył ekonomiczno-matematyczną szkołę realną. Szkoły tego typu gwarantowały zdobycie wiedzy teoretyczno-zawodowej. W związku z tym cieszyły się zainteresowaniem wśród przyszłych kupców, artystów, przemysłowców, czy gospodarzy rolnych. Uczniowie szkół realnych przyswajali wiedzę z matematyki, przyrodoznawstwa, fizyki, historii, geografii, języków obcych i przedmiotów technicznych (np. budownictwa, rolnictwa, tokarstwa, szlifowania szkła). Edukacja w tego typu szkołach kończyła się egzaminem końcowym. Pozytywne jego zaliczenie dawało prawo do służby wojskowej, pracy w urzędach pocztowych i administracji, pełnienia stanowisk w budownictwie, leśnictwie itp. Pierwszą szkołę realną na Górnym Śląsku otworzono w Nysie (1832 r.), kolejne działały w Kluczborku (1836 r.), Raciborzu (1878 r.), Tarnowskich Górach (1870 r.), Gliwicach (1828 r.).

Młodzi przedstawiciele klasy średniej i wyższej po ukończeniu gimnazjum najczęściej wybierali studia ekonomiczne, prawnicze, rolnicze, przemysłowe, czy górniczo-hutnicze. Były to kierunki praktyczne. Rzadziej wybierali studia, które pozwalały poszerzać swoje zainteresowania, a nie dawały praktycznych umiejętności. Studia miały przygotowywać młodych Górnoślązaków do kontynuowania rodzinnych profesji, a nie rozwijać ich mało praktyczne zainteresowania. Ważny element edukacji bogatej górnośląskiej młodzieży stanowiły podróże. Wizyty w różnych miejscach Europy i świata zaopatrywały podróżujących w wiedzę dotyczącą kultury, obyczajów, gospodarowania charakterystyczną dla odwiedzanych krajów. Podróże te należy traktować jako swego rodzaju dopełnienie edukacji młodej śląskiej elity.

Opisany powyżej model edukacji z niewielkimi zmianami przetrwał do 1945 roku, kiedy to Górny Śląsk znalazł się w granicach Polski i zaczął realizować socjalistyczny system edukacji.

Edukacja dziewcząt

System edukacji na Górnym Śląsku tak, jak w całej Europie, przeznaczony był głównie dla młodych mężczyzn. Do momentu wprowadzenia obowiązku szkolnego dla dzieci i młodzieży obojga płci, dziewczęta rzadko korzystały z możliwości kształcenia się. W konsekwencji zmian jakie państwo pruskie wprowadzało w systemie szkolnego kształcenia w XVIII wieku swoją edukację kończyły najczęściej na szkole elementarnej. Ale przemiany społeczne i gospodarcze, jakie miały miejsce w XVIII stuleciu, spowodowały pilną potrzebę przygotowania kobiet z rodzin chłopskich i robotniczych do pracy zarobkowej. Powoływano wiec tzw. szkoły industrialne, w których dziewczęta uczono tkactwa, funkcjonowały szkoły handlowe, prywatne szkoły gospodarstwa domowego. W 1791 roku w Opolu powołano Królewski Instytut dla Akuszerek, a od 1850 roku we Wrocławiu mogły kształcić się pierwsze śląskie nauczycielki.

Inna forma kształcenia była zagwarantowana dla córek ziemiaństwa i kształtującej się śląskiej klasy średniej. Podstawową edukację pobierały one w domach. Matki lub guwernantki uczyły je czytania, pisania, tańca, muzyki, sztuki, etykiety, religii, historii, przyrody, geografii, języków obcych, jazdy konnej zasad prowadzenia gospodarstwa domowego, rachunkowości, administracji, robótek ręcznych. Po przejściu edukacji domowej rodziny zamożnych i wykształconych Górnoślązaczek swoje córki posyłały do prywatnych elitarnych placówek (höhere Töchterschule), by tam pogłębiały one swoją wiedzę. Taka forma edukacji dawała młodym dziewczętom kompetencje do prowadzenia domu swojego przyszłego męża. Przypuszcza się, ze najstarsza szkoła dla dziewcząt na Górnym Śląsku została otworzona w 1828 roku w Raciborzu. Z czasem zaczęły one powstawać w innych śląskich miastach. Szkoły te kształciły głównie dziewczęta pochodzenia niemieckiego i żydowskiego.

W 1894 roku zostało wydane pierwsze państwowe zarządzenie dotyczące średniego szkolnictwa żeńskiego (höhere Mädchenschulen). Zgodnie z wytycznymi zawartymi w tym dokumencie szkoły średnie dla dziewcząt miały być szkołami 9-klasowymi o 10-letnim okresie edukacji. Wśród obligatoryjnie wykładanych przedmiotów znalazły się dwa języki obce (angielski i francuski). Wiedzę uczennic uzupełniać miały tzw. przedmioty fakultatywne dopasowywane do indywidualnych zapotrzebowań uczennic. W ramach tych przedmiotów wykładano: literaturę niemiecką, historią sztuki, buchalterię, stenografię, rysunek itp. Szkoły tego typu nie przygotowywały dziewcząt do podjęcia studiów, nie gwarantowały uniwersyteckiej matury. Edukacja na poziomie uniwersyteckim nadal była zagwarantowana dla mężczyzn. W 1908 roku przeprowadzono w monarchii pruskiej kolejną reformę szkolnictwa żeńskiego. Wprowadziła ona zmiany w kształceniu średnim dziewcząt. Część szkół średnich miała działać w oparciu o stare zasady (höhere Mädchenschulen). Z pozostałych utworzono zakłady naukowe (Studienanstalt), dające możliwość matury i wstęp na uniwersytet oraz licea wyższe (Oberlyzeum), gdzie dziewczęta przygotowywano do wykonywania tradycyjnych obowiązków w rodzinie lub do zawodu nauczycielki. Sytuacja dziewcząt, które chciały kontynuować edukację na studiach wyższych realnej poprawie uległa dopiero w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku, kiedy to kolejne uniwersytety zaczęły otwierać swoje podwoje dla żeńskiej części społeczeństwa.

Szkolnictwo w województwie śląskim 1922-1939

Patrz też: Szkolnictwo w województwie śląskim 1922-1939

"Na mocy postanowień statutu organicznego z 20 lipca 1920 r. całe szkolnictwo ogólnokształcące polskiego województwa śląskiego wyłączono spod władzy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a podporządkowano władzom szkolnym w Katowicach czyli kuratorowi szkolnemu, który był jednocześnie wojewodą śląskim. Faktyczne zadania kuratora wypełniał naczelnik, stojący na czele Wydziału Oświecenia Publicznego Szkoły powszechne rozpoczęły pierwszy tzw. polski rok szkolny 5 września 1922 r. Do 622 placówek zaczęło uczęszczać 192 443 uczniów (w tym 83% pobierało naukę w języku polskim), a uczyło ich 2876 nauczycieli. W roku szkolnym 1938/1939 do 678 szkół (60% z nich pozostawało placówkami III stopnia) uczęszczało 191 032 dzieci i młodzieży (w tym dla 91% język polski był językiem wykładowym), a pracowało z nimi 4718 nauczycieli. W latach dwudziestych na podstawie okólników i zarządzeń wojewody-kuratora śląskiego, co roku wprowadzano do tego typu szkół nowe plany i programy nauczania w oparciu o prawodawstwo polskie, ale z uwzględnieniem tzw. odrębności śląskich. W r. 1930/1931 dokonano unifikacji śląskich planów nauczania z planami wydanymi przez Ministerstwo, ale z zachowaniem powyższych odrębności. Gdy w 1933 r. Sejm Śląski nie wyraził zgody na pełną unifikację śląskiego szkolnictwa z założeniami reformy jędrzejewiczowskiej realizowanej na podstawie Ustawy Sejmu RP z 11 marca 1932 r., poszczególne jej założenia, a przede wszystkim plany i programy nauczania, wojewoda wprowadzał do niego co roku. To spowodowało, że szkolnictwo tego terenu pracowało według założeń tej ustawy już w roku 1936/37, a 30 sierpnia 1937 r. ją samą – z uwzględnieniem tzw. odrębności tego regionu - przyjął IV Sejm Śląski. Po przyjęciu w województwie w 1929 r. założeń ruch regionalistycznego, a zwłaszcza po wprowadzeniu do szkół powszechnych programów zgodnych z założeniami reformy z 1932 r., elementy regionalne zaczęto realizować na lekcjach z wszystkich przedmiotów. Regionalizm uznano bowiem za ważny czynnik w działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły śląskiej służący do realizacji ważnych celów politycznych, w tym unifikacji i integracji szkolnictwa i ziemi śląskiej z Rzeczpospolitą. Śląskie władze polityczne i oświatowe nie używały nazwy „repolonizacja” do określenia podejmowanych przez siebie zadań. Wprowadzenie na teren śląski polskich założeń programowo-wychowawczych i sytemu szkolnego utożsamiały z unifikacją tego obszaru z normami obowiązującymi w Polsce, a nie z przywracaniem tu polskości, bo Ślązaków uznawały za Polaków, mimo że walczyły z ich gwarą, m.in. po to by nie było odmienności między nimi a resztą polskiego społeczeństwa. Rozwój i osiągnięcia autonomicznego szkolnictwa powszechnego możliwe były dzięki wysokim nakładom finansowym śląskich władz administracyjnych. W roku szkolnym 1938/1939 na jego potrzeby przeznaczono prawie 30% budżetu województwa. W latach 1924-1939 wybudowano 116 nowych szkół i rozpoczęto budowę 31 obiektów tego typu, a połowę tych ostatnich oddano do użytku w latach trzydziestych. Wiele nowych szkół wyposażono w nowoczesne pomoce naukowe, wzorcowe pracownie specjalistyczne a także sale gimnastyczne, aule oraz centralne ogrzewanie. Na podstawie 98 i 106 artykułu konwencji genewskiej, Polska i Niemcy zobowiązane zostały do organizowania szkół dla mniejszości niemieckiej: powszechnych i średnich ogólnokształcących. W roku 1922/1923 działalność rozpoczęło 68 niemieckich szkół powszechnych gromadzących 23 804 uczniów i 11 szkół średnich dla 2 970 młodzieży. Natomiast w r. 1936/1937 liczba tych pierwszych spadła do 59, a dzieci do 9659, a placówek stopnia średniego funkcjonowało tylko 8 z 967 uczniami. Zmiany w zakresie liczby szkół mniejszościowych i ich uczniów pozostawały wynikiem działań podejmowanych przez stronę polską, zmniejszającego się przyrostu naturalnego tej grupy narodowej oraz stałej emigracji Niemców do Rzeszy."

Szkolnictwo po II wojnie światowej

Po zakończeniu drugiej wojny światowej Górny Śląsk znalazł się w terytorium Polski. Państwo polskie odradzające się w nowych granicach i z nowym ustrojem podjęło próby odbudowy systemu edukacji. Jedną z pierwszych decyzji nowej władzy było zapewnienie bezpłatnego nauczania na wszystkich szczeblach. Po 1945 roku szkolnictwo polskie podlegało kolejnym reformom i zmianom. Młodzież, mogła kształcić się w przedszkolach, szkołach podstawowych, gimnazjach, szkołach zawodowych, technikach, liceach, uczelniach wyższych. Na kilkadziesiąt lat szkolnictwo zostało podporządkowane komunistycznej ideologii. Taka sytuacja pozostała do lat siedemdziesiątych XX wieku. Dopiero w latach dziewięćdziesiątych XX wieku przemiany ustrojowe i gospodarcze wymogły istotne zmiany w systemie szkolnictwa. Reforma szkolnictwa z 1999 roku wprowadziła nową strukturę oświaty. W jej efekcie współczesny system edukacji gwarantuje dzieciom i młodzieży edukację na poziomie podstawowym i średnim (przedszkola, szkoły podstawowe, gimnazja, szkoły ponadgimnazjalne i np. szkoły artystyczne) oraz wyższym (uniwersytety, akademie oraz placówki, które posiadają uprawnienia szkoły wyższej). Program nauczania we współczesnych szkołach jest urozmaicony. Uczniowie oprócz tzw. zajęć obligatoryjnych przedmioty dodatkowe, które odpowiadają zainteresowaniom uczniów i które z rozmysłem dobierane są przez kadrę pedagogiczną.

Do lat 90. XX wieku na terenie Górnego Śląska szczególnym zainteresowaniem cieszyły się zasadnicze szkoły zawodowe. Ten przemysłowy region Polski potrzebował wykwalifikowanych pracowników fizycznych. Szkoły zawodowe edukowały właśnie takiego pracownika. Zdecydowanie mniej uczniów swoją naukę kontynuowało w liceach i na uczelniach wyższych. Sytuacja ta zmieniła się na przełomie XX i XXI wieku, kiedy to wykształcenie stało się wartością samą w sobie. Górnośląska młodzież zaczęła więc wybierać edukację w szkołach, które gwarantowały maturę i tym samym pozwalały na kontynuowanie nauki w uczelniach wyższych.

Szkolnictwo wyższe

W średniowieczu mieszkańcy Górnego Śląska, którzy chcieli pogłębiać swoją edukację na uniwersytetach byli zmuszeni do podróży naukowych do Pragi, Bolonii, Padwy, Sorbony, Krakowa, Wiednia, Lipska. W następnych latach kształcili się głównie na niemieckich uczelniach.

Jednocześnie podejmowano próby otwierania uczelni wyższych na terenach Śląska. W latach 1526- 1529 elity Górnego Śląska mogły kształcić się na trzech wydziałach: teologicznym, filozoficznym i prawniczym w Akademii Rycerskiej w Legnicy. W 1616 roku w Bytomiu Odrzańskim zaczęła działać akademia, która zyskała prawo nadawania stopni bakałarza i magistra. Jednak woja trzydziestoletnia zahamowała jej rozwój. W 1624 roku w Nysie rozpoczęło swoją działalność kolegium jezuickie zwane Carolinum.

Carolinum w Nysie, pełniące w latach 1417-1653 funkcję gimnazjum.

Cieszyło się ono popularnością wśród studentów z Górnego Śląska, którzy mogli studiować w nim filozofię lub teologię. W 1811 roku powołano Uniwersytet Wrocławski. To właśnie Uniwersytet Wrocławski do 1939 roku (do czasu wyrzucenia studentów pochodzenia polskiego z uczelni), stał się kuźnią polskich elit Górnego Śląska. W XIX wieku, oprócz Uniwersytetu Wrocławskiego popularnymi uczelniami wśród Górnoślązaków były Akademia Rolnicza w Prószkowie, Państwowa Szkoła Inżynierska w Gliwicach. W 1880 roku w Raciborzu powołano Akademię Śpiewu, której zadaniem było szerzenie kultury muzycznej Górnego Śląska.

W okresie międzywojennym, w pruskiej części Śląska, nie było polskich szkół wyższych. Mieszkańcy Górnego Śląska kształcili się w Akademii Górniczej w Krakowie, Akademii Rolniczej w Poznaniu, Szkole Gospodarstwa Wiejskiego w Cieszynie, Akademii Pedagogicznej w Bytomiu, Wyższej Uczelni Budowlanej w Bytomiu. W 1934 roku otwarto w Katowicach Szkołę Malarską im. Aleksandra Gierymskiego. Uczelnia ta odgrywała istotną rolę w życiu kulturalnym Górnego Śląska. W 1937 roku swoją działalność rozpoczęło Wyższe Studium Nauk Społeczno-Gospodarczych. Ta prywatna katowicka szkoła kształciła swoich słuchaczy na wydziałach: organizacji przemysłowej i administracji publicznej.

Po II wojnie światowej w 1945 roku utworzono Państwową Szkołę Sztuk Pięknych w Katowicach i Politechnikę Śląską w Gliwicach, w 1950 roku Wyższą Szkołę Ekonomiczną (obecnie Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach), w 1948 roku Akademię Lekarską (obecnie Śląski Uniwersytet Medyczny), w 1954 Wyższą Szkołę Pedagogiczną w Opolu (obecnie Uniwersytet Opolski), w 1979 roku Akademię Muzyczną im. Karola Szymanowskiego, w 1968 roku Uniwersytet Śląski. Uczelnie te nieodpłatnie, zarówno w przeszłości, jak i obecnie oferowały swoim słuchaczom studia na licznych kierunkach i specjalnościach. Ponadto przemiany ustrojowe, które wystąpiły po 1989 roku umożliwiły rozwój działalności uczelni prywatnych. Stały się one alternatywą dla tych, którzy z różnych powodów nie mieli możliwości korzystania z bezpłatnego kształcenia na poziomie wyższym.

Bibliografia

1. Dyba M., Drogi Ślązaków do wiedzy (XII w.–1968r.), Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Katowicach, Katowice 1993.
2. Organizacja i funkcjonowanie współczesnych systemów edukacyjnych : antologia dokumentów i materiałów. Cz. 2, Organizacja systemu edukacyjnego w Polsce w latach 1932-1993, red. T. Gumuła, J. Krasuski, S. Majewski, wyd. Strzelec, Kielce 1994.
3. Korzeniowska W., Codzienność społeczności wsi rejencji opolskiej w aspekcie zachodzących przemian (1815-1914), wyd. Państwowy Instytut Naukowy, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1993.
4. Kowalczyk-Dudała H., Edukacja historyczna mieszkańców Górnego Śląska w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku, wyd. Societas, Warszawa 1998.
5. Kwiatek J., Górnośląska szkoła ludowa na przełomie XIX i XX wieku, wyd. Instytut Śląski w Opolu, Opole 1987.
6. Kwiatek J., Szkolnictwo średnie na Górnym Śląsku na tle reform oświatowych w Prusach od połowy XVIII wieku do początku XX wieku, wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2011.
7. Kwieciński Z,, Śliwierski B., Pedagogika. Podręcznik akademicki. t. 1, wyd. PWN, Warszawa 2006.
8. Osoba – Eduakcja – Dialog, red. M. Lędzińska, G. Rukowska, L. Wrona, t. 2, wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2002.
9. Historyczne konteksty edukacji obywatelskiej w społeczeństwie wielokulturowym, red. A.Szerląg, wyd. Impuls, Kraków 2007.
10. Studia z teorii i historii wychowania oraz nauk pokrewnych, red. U. Szuścik, wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice-Cieszyn-Ustroń 2010.

Źródła on-line

ŚBC

Tradycje kształcenia nauczycieli na Śląsku Cieszyńskim : studia, rozprawy, przyczynki

Juventus Caesareo-Regii Gymnasii Teschinii e moribus et progressu in litteris censa, 1813, 1816-1817, 1820,1822-1844, 1847

Programm des k. k. katholischen Gymnasiums zu Teschen, 1858

Programm des k. k. (vereinigten) Staats-Gymnasiums in Teschen 1873/74-1897/98

Programm des k. k. evangelischen Gymnasiums in Teschen, 1859

Schlesisches Schulblatt, 1872-1907

Chowanna

Kronika Liceum Ogólnokształcącego im. M. Kopernika w Katowicach

OBC

Schul-Verordnungen der königlichen Regierung zu Oppeln, Breslau 1892