Mapa wojenna Śląska 1746–1753 (Krieges-Carte von Schlesien)

Autor: dr hab. Piotr Greiner

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 12 (2025)

Mapa wojenna Śląska (Krieges-Carte von Schlesien) była średnioskalową pruską mapą topograficzną stworzoną na potrzeby armii pruskiej w czasie II wojny śląskiej.

Geneza mapy wojennej Śląska

Przyczyną skartowania topograficznego, jeszcze bez stosowanej już wówczas w Europie metody triangulacyjnej, była tocząca się od grudnia 1740 roku I wojna śląska. Dowództwo wojsk pruskich, przystępując do działań wojennych, było słabo rozeznane w topografii Śląska. Niewiele im pomogło wzięcie do niewoli porucznika inżynierii Matheusa von Schubartha, współtwórcy austriackiego (tzw. karolińskiego) zdjęcia Śląska, po bitwie pod Małujowicami (Mollwitz) stoczonej 10 kwietnia 1741 roku. Przeszedł on wprawdzie na służbę króla pruskiego, dostarczając roboczy materiał kartograficzny, jednak z uwagi na małą i nieujednoliconą skalę poszczególnych map nie nadawały się one do działań operacyjnych armii pruskiej, co w latach 1744–1745 pokazała II wojna śląska.

Król pruski Fryderyk II Wielki w wydanym 20 listopadzie 1746 roku rozkazie gabinetowym nakazał już w trakcie toczących się działań wojennych sporządzenie w skali odpowiedniej dla celów wojskowych nowej mapy topograficznej Śląska, która z tego powodu została nazwana później „mapą wojenną” (Kriegskarte). Zawężono ją do terenów pogranicznych z potencjalnymi wrogami, czyli z austriackimi Czechami i Morawami, z Saksonią i Królestwem Polskim. Kartowaniem nie objęto środkowego Śląska. Takie ujęcie spowodowało także użycie innej nazwy: „mapa graniczna” (Grenzkarte). Historycy kartografii określają ją jako średnioskalową mapę topograficzną.

Prace pomiarowe na Śląsku

Dowódcą zespołu kartograficznego, który miał opracować mapę, został mianowany przez króla ówczesny major (w 1748 roku mianowany na stopień podpułkownika, a w 1758 roku na pułkownika) w pruskim korpusie inżynierskim (Ingenieurs Corps) - Friedrich Christian von Wrede. Pochodził z Westfalii, a od 1728 roku był na służbie pruskiej. Brał już wcześniej udział w działaniach wojennych, w tym w Nadrenii w czasie wojny sukcesyjnej polskiej (1733 –1735) oraz w obydwu wojnach śląskich. Zajmował się projektowaniem twierdz, m.in. na Śląsku (w Kłodzku, Nysie, Brzegu i Koźlu), a także opracowywaniem map.

W latach 1742–1743 Wrede na polecenie króla opracował mapę nowej na Śląsku granicy austriacko-pruskiej, ciągnącej się od Łużyc do Hrabstwa Kłodzkiego. Po otrzymaniu rozkazu opracowania mapy Śląska pod jego dowództwem sformowano specjalny wojskowy oddział pomiarowo-kartograficzny złożony, oprócz Wredego, z pięciu oficerów, dwóch chorążych i dwóch rysowników oraz podległych im pododdziałów żołnierzy. Głównym rysownikiem map w zespole był Ludwig Wilhelm Regler. Kierował zdjęciem Śląska, ale tylko lewobrzeżnego, przeprowadzonego w latach 1764–1770.

Prace pomiarowe na całym Śląsku zostały przeprowadzone w latach 1746–1753 w pięciu etapach, z których na Górnym Śląsku zrealizowane zostały w dwóch etapach w latach 1748 –1750. Etap drugi opracowano od grudnia 1748 roku do października 1749 roku i w jego wyniku skartowano część księstwa opolskiego oraz bytomskiego Wolnego Państwa Stanowego i księstwa raciborskiego oraz pszczyńskiego Wolnego Państwa Stanowego, między prawym brzegiem Odry a granicą z Królestwem Polskim na wschodzie oraz między rzeką Stobrawą na północy a granicą z austriackim Księstwem Cieszyńskim na południu. Obszar ten został wykartowany na 40 sekcjach. Trzeci etap był realizowany od stycznia 1750 roku do września 1750 roku i objął część Górnego Śląska po lewej stronie Odry, od Brzegu do Bogumina (Bohumín) i dalej wzdłuż granicy austriacko-pruskiej przez Opawę (Opava) i Karniów (Krnov) do Paczkowa, a stąd przez Ziębice ponownie do Brzegu. Wykartowano go na 35 sekcjach. W sumie duże fragmenty Górnego Śląska uzyskały kartograficzny obraz na 75 sekcjach z 195 wykonanych dla całego pruskiego Śląska.

Szrafy, sygnatury, arkusze Krieges-Carte von Schlesien

Wyniki pomiarów w postaci poszczególnych sekcji mają wówczas już standardową orientację północną, natomiast nie zastosowano na nich powszechnie używanego aż do drugiej połowy XIX wieku zerowego południka Ferro, przebiegającego umownie przez jedną z wysp archipelagu kanaryjskiego (El Hierro, zwaną też Isla del Meridiano). Południk ten był położony na zachód od obecnie stosowanego południka Greenwich o 17° 39' 46''. Wszystkie sekcje zostały wykonane w jednolitym pomniejszeniu. W starszych opracowaniach podawana jest skala 1:33 000 (też 1:33 333), nowsze po obliczeniach kartometrycznych skłaniają się do skali 1:35 000.

Każdy arkusz zamknięty jest ramką wewnętrzną i zewnętrzną. W górnej, wydzielonej ramce arkusze mają tytuły, np. Ein Theil des Oppelschen Fürstenthums. Schlawentzitzer, Toster und Gross-Strelitzer Creises i podziałkę liniową z użyciem 1 mili pruskiej. Arkusze map w swojej treści nie zawierają współrzędnych geograficznych w postaci opisu narożników ani siatki kartograficznej. Mają numerację według kolejności map zgrupowanych w poszczególnych tomach, zgodnych z etapami przeprowadzonych pomiarów. W tomie drugim mają przykładowo następującą numerację: Nr 30 Ein Theil des Oppelschen Fürstenthums. Gleiwitzer und Fürstenthums Ratibor Ratiborer Creisses. Arkusze w poszczególnych tomach kolejno ponumerowano z lewa na prawo lub odwrotnie, idąc pasami z góry do dołu. Na każdym arkuszu za ramką oznaczono strony świata i numery sąsiednich arkuszy, co umożliwia korzystanie z nich nawet bez dodatkowego skorowidza.

Najbardziej widoczne i wyjątkowe na mapach topograficznych z tego okresu są tablice statystyczne zamieszczone na każdym arkuszu po prawej stronie ramki mapy, na których podano nazwy wykartowanych na mapie miejscowości z podaniem: ich właścicieli oraz liczby gospodarstw siodłoków (Bauern – w przypadku wsi) i mieszczan (Bürger – w przypadku miast), a także łącznie liczby zagrodników (Gärtner) i chałupników (Häusler) oraz ponadto liczbę koni w każdej z miejscowości. Relatywnie nieliczna liczba tych ostatnich wynikała z faktu, że wówczas nadal jeszcze główną siłą pociągową na wsi górnośląskiej pozostawały woły. Pewnie wykazywano tylko konie nadające się do zarekwirowania dla potrzeb wojskowych. Podawane na mapie informacje dodatkowe są wspaniałym źródłem do różnorodnych badań: statystycznych, demograficznych, własnościowych, onomastycznych, i innych. Dane statystyczne w tych tabelach zostały oparte na wynikach katastru fryderycjańskiego z lat 40. XVIII wieku, co udało się potwierdzić, konfrontując dane zawarte w mapie F.Ch. von Wrede z danymi ujętymi w niepełnie zachowanym katastrze (jedyny zachowany rękopiśmiennie dla powiatu toszeckiego).

Rzeźba terenu oddana została typową w owym czasie metodą szrafowania, tzw. szrafą stokową, gdzie wierzchołki gór czy wzniesień pozostawiono jako białą plamę. Zastosowanie takiej metody zaciemniło rysunek w niektórych fragmentach mapy, szczególnie na obszarach górskich i zalesionych. Mimo tego jest to pierwsza w historii mapa Górnego Śląska, na której oddano w pełni rzeźbę terenu, a nie tylko odznaczono pasma górskie. Treść Krieges-Carte von Schlesien jest przebogata. Naniesiono na niej cały materiał topograficzny. W pierwszym rzędzie osadnictwo miejskie i wiejskie w rzucie poziomym, a kościoły ujęto w półperspektywie. W przypadku miast zaznaczono tylko kwartały zabudowy i sygnaturami oznaczono kościoły obu wyznań (katolickiego i protestanckiego), klasztory, zamki oraz pałace. Przy wsiach oddano ich rozplanowanie, w tym domy stojące samotniczo oraz odrębnymi sygnaturami: dwory, kościoły, pałace i zamki. Nazewnictwo miejscowe jest różnojęzyczne, często podwójne, tak niemieckie, jak i słowiańskie: polskie i morawskie. Na mapie wykreślona została pełna hydrografia z sygnaturami dla przepraw rzecznych (brody, mosty), układ komunikacyjny, z wyróżnieniem sygnaturami dróg tzw. pocztowych, czyli utwardzonych, dróg zwykłych, a nawet ścieżek. Na odrębne omówienie zasługują odznaczone elementy gospodarcze. Różnorodnymi sygnaturami opisano mniejsze i większe obiekty gospodarcze: wiatraki, młyny i tartaki oraz huty, kuźnice i kopalnie różnych minerałów. Szczególną uwagę należy zwrócić na wykreślenie obiektów umownych, tj. granic państwowych i administracyjnych z ciągle funkcjonującym podziałem z czasów austriackich na księstwa i wolne państwa stanowe, a księstwa opolskiego już podziałem na okręgi i nowym pruskim podziałem na powiaty. Rysunku nie urwano na rubieżach Górnego Śląska, lecz przeprowadzono nieco poza granice państwowe.

Arkusze z obu górnośląskich etapów zostały połączone w odrębne tomy o charakterze atlasowym. Każdy tom otrzymał stronę tytułową. Składała się ona z: wspólnego tytułu – Krieges-Carte, wykazu sygnatur zastosowanych na mapach obejmujący 31 znaków umownych z objaśnieniami oraz dwóch podziałek liniowych, dla map w milach pruskich i dla zamieszczonych na stronie tytułowej planów miast w prętach (Ruthe) pruskich. Na stronie tytułowej wykreślone zostały ponadto w skali około 1:14 000 plany miast, często po raz pierwszy w ich dziejach. Na stronie tytułowej tomu drugiego znalazły się mapy dziewięciu miast: Bytomia, Gliwic, Kluczborka, Koźla, Krapkowic, Opola, Raciborza, Wielkich Strzelec i Żor, a na stronie tytułowej tomu trzeciego plany 14 miast: Białej, Brzegu, Głogówka, Głubczyc, Głuchołaz, Grodkowa, Hulczyna (Hlučin), Karniowa (Krnov), Namysłowa, Nysy, Opawy (Opava), Otmuchowa, Prudnika i Ziębic. Autorem tych planów był I. von Furtenbach, współpracownik F.Ch. von Wrede. Na podstawie każdej z pięciu części F.Ch. von Wrede wykonał na polecenie króla jedną mapę przeglądową Śląska pruskiego w skali około 1:70 000 oraz jedną mapę generalną regionu w skali około 1:140 000.

Krieges-Carte von Schlesien jako źródło historyczne

Pierwsze pruskie zdjęcie topograficzne Śląska Julian Janczak ocenił następująco: „Podobnego, wykonanego z takim rozmachem, szczegółowego opracowania kartograficznego Śląsk dotychczas nie posiadał”. Wielkie dzieło F.Ch. von Wrede zostało, jak i pozostałe mapy „wojenne” z epoki fryderycjańskiej, utajnione na wiele dziesięcioleci przez pruskie służby wojskowe. Po raz pierwszy zostały upublicznione dopiero podczas sławnej wystawy towarzyszącej XIII Zjazdowi Geografów Niemieckich (Deutscher Geographentag), który odbył się w 1901 roku we Wrocławiu. Z zawieruchy II wojny światowej ocalał kompletnie tylko jeden oryginalny rękopiśmienny egzemplarz mapy przygotowany specjalnie dla króla Fryderyka II, bogato oprawiony w safianową skórę z ozdobnym monogramem FR (Friedericus Rex). Jest przechowany w zbiorach kartograficznych Biblioteki Państwowej w Berlinie – Fundacji Pruskiego Dziedzictwa Kultury (Staatsbibliothek zu Berlin – Preussische Kulturbesitz). Tam też są przechowywane robocze plany miast śląskich autorstwa I. von Furtenbach.

Nie tylko w dawnych zbiorach pruskich można odnaleźć dzisiaj materiały związane z pracami kartograficznymi pułkownika F.Ch. von Wrede. Przechowywane są także w wiedeńskim Archiwum Wojennym (Kriegsarchiv). Wrede współdowodził obroną Kłodzka podczas oblężenia Twierdzy przez wojska austriackie dowodzone przez marszałka Ernsta von Laudona od maja do lipca 1760 roku, kiedy to 26 lipca pruska załoga została zmuszona z powodu wyczerpania zapasów oraz braku pomocy z zewnątrz do poddania się. Wrede dostał się wtedy do niewoli austriackiej, a z nim w ręce austriackie dostały się liczne robocze mapy i plany. Autor Krieges-Carte von Schlesien dopiero po zakończeniu III wojny śląskiej, zwanej też siedmioletnią i zawarciu pokoju 15 lutego 1763 roku w Hubertsburgu powrócił z niewoli i został z innymi oficerami pruskimi, którzy byli członkami załóg fortecznych w Kłodzku (i Świdnicy), postawiony przed sądem wojskowym we Wrocławiu. Został skazany na rok „aresztu fortecznego” (einjährigen Festungshaft) w twierdzy w Brzegu, ale „bez utraty honoru” (ohne Ehrverlust). Jest to ostatnia dzisiaj znana informacja źródłowa na jego temat.

Bibliografia

Christian Friederich von Wrede. Krieges-Carte von Schlesien 1747 –1753, hrsg. K. Lindner, München 1992.

Greiner P., Plany i weduty miast Górnego Śląska do końca XVIII wieku, cz. I: Plany miast, Katowice 2000.

Hanke M., Geschichte der amtlichen Kartographie Brandenburg-Preussens bis zum Ausgang der Friderizianischen Zeit, Stuttgart 1936.

Janczak J., Zarys dziejów kartografii śląskiej do końca XVIII wieku, Opole 1976.

Konias A., Kartografia topograficzna państwa i zaboru pruskiego od II połowy XVIII wieku do połowy XX wieku, Słupsk 2010.

Schlenger H., Friderizianische Siedlungen rechts der Oder bis 1800 auf Grund der Aufnahme von Hammer und v. Massenbach, Breslau 1933.

Zobacz też

Mapy topograficzne Górnego Śląska 1824–1828 (Ur-Meßtischblätter)

Opisy geograficzne i mapy Górnego Śląska (do 1914 roku)