Trzecie powstanie śląskie 1921

Autor: Prof.zw.dr hab.Ryszard Kaczmarek

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 8 (2021)

Po I wojnie światowej polsko-niemiecki spór o granice doprowadził w latach 1919-1921 do walk zbrojnych pomiędzy zamieszkującymi Górny Śląsk Polakami i Niemcami, znanych jako pierwsze (1919), drugie (1920) i trzecie (1921) powstanie śląskie.

Trzecie powstanie śląskie w 1921 roku

Niepomyślnie rozwijająca się dla strony polskiej po plebiscycie sytuacja skłoniła Korfantego do zaakceptowania odrzucanego przez niego do tej pory rozwiązania siłowego, do którego nakłaniali go od dawna oficerowie skupieni w konspiracji wojskowej. Przygotowany przez nich plan operacyjny Korfanty zatwierdził ostatecznie 29 kwietnia 1921 roku, uznając jednak tylko za niezbędną ograniczoną demonstrację zbrojną, której efektem miało być wywarcie presji na aliantów, by skłonić ich do podjęcia korzystnej dla Polski decyzji. Jak sądził, mógł liczyć na przychylnego sprawie polskiej przewodniczącego Komisji gen. Le Ronda.

Powstanie w zamyśle Korfantego miało się więc ograniczyć do krótkiej demonstracji na wzór II powstania śląskiego, potwierdzającego wolę Górnoślązaków przyłączenia do państwa polskiego. Po osiągnięciu przez wojska powstańcze „Linii Korfantego”, zamierzał rozpocząć natychmiast rokowania rozejmowe. Korfanty miał pełną świadomość przewagi wojskowej, jaką strona niemiecka osiągnie, jeżeli działania zbrojne będę toczyły się dłużej. Wykluczał z tego powodu prowadzenie operacji wojskowych na szerszą skalę. Państwo polskie oficjalnie nie akceptowało wybuchu powstania, ale stale udzielało pomocy wojskowej dla wojsk powstańczych (konspiracja wojskowa działała wówczas pod nazwą Dowództwo Obrony Plebiscytu - DOP).

Powstanie rozpoczęło się w nocy z 2 na 3 maja 1921 roku ogłoszeniem strajku generalnego i skuteczną akcją dywersyjną odcinającą połączenia kolejowe między Rzeszą Niemiecką a Górnym Śląskiem. W ślad za tym poszło szybkie zajęcie całego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Po ogłoszeniu na Górnym Śląsku przez Międzysojuszniczą Komisję stanu oblężenia, Korfanty ogłosił się dyktatorem powstania, wzywając do walki, której celem miało być zajęcie obszaru do rzeki Odry.

Wtedy miała już miejsce pełna koncentracja sił polskich oparta o struktury istniejącej od 1919 roku konspiracji wojskowej. DOP obejmowało 9 okręgów, dysponując od lata 1920 roku coraz większym wsparciem kadrowym ze strony Wojska Polskiego. Liczebność organizacji górnośląskiej w pierwszej połowie 1920 roku szacowana była na około 8-10 tys. członków, ale później sukcesywnie rosła, w trakcie III powstania siły te początkowo wynosiły już aż ok. 30 tys. żołnierzy, by wzrosnąć po mobilizacji nowych oddziałów do około 46 tys. armii pod koniec powstania (W. Ryżewski). Inni autorzy podają tę liczbę znacznie wyżej (T. Falęcki), na 60 tys.

Dowódcą oddziałów polskich został pochodzący z Wielkopolski ppłk. Maciej Mielżyński, który jako Dowódca Naczelny stał na czele 3 grup operacyjnych: „Północ” dowodzonej przez kpt. Alojzego Nowaka (ok. 10 tys. powstańców podzielonych na 3 podgrupy, razem tworzyły one 16 batalionów piechoty wzmacnianych pododdziałami wsparcia); „Wschód” dowodzonej przez kpt. Karola Grzesika (ok. 16 tys. powstańców podzielonych na 9 pułków liczących razem 34 bataliony piechoty wraz z pododdziałami wsparcia); „Południe” dowodzonej przez ppłk. Bronisława Sikorskiego (ok. 10 tys. powstańców podzielonych na 4 pułki liczące razem 12 batalionów piechoty wraz z pododdziałami wsparcia). Najsilniejszą formacją polską była tzw. 1. Dywizja Powstańcza dowodzona przez mjr. Jana Ludygę-Laskowskiego. Podlegała operacyjnie dowództwu Grupy „Wschód”, a w jej składzie znalazły się przede wszystkim trzy pułki piechoty: katowicki pod dowództwem Walentego Fojkisa, zabrski dowodzony przez Pawła Cymsa i pszczyński pod dowództwem Franciszka Rataja. Dywizja dysponowała także pododdziałami wsparcia: kompanią saperów, plutonem łączności, kompanią zwiadu i pociągiem pancernym „Nowina-Doliwa” (potem nawet dywizjonem pociągów pancernych), pozostających w dyspozycji dowódcy jednostki. W składzie dywizji znajdował się także samodzielny oddział szturmowy złożony z ok. 60 marynarzy pod dowództwem kpt. Roberta Oszka, który szczególnie zasłużył się potem w bitwie o Górę Świętej Anny. Pełnił on jednak także funkcje żandarmerii powstańczej. Przed wybuchem powstania, według danych polskich, dysponowano prawie 31 tys. karabinów ręcznych, 632 karabinami maszynowymi (lekkimi i ciężkimi), 3292 pistoletami i kilkudziesięcioma tysiącami granatów. Ponadto posiadano 694 granatniki. Uzbrojenie przez cały okres powstania polepszało się, dzięki przerzutowi przez polska granicę. W przededniu rozpoczęcia kontrofensywy niemieckiej przede wszystkim dysponowano już artylerią. W dyspozycji dowódców polskich grup znajdowało się: ok. 50 dział, 16 pociągów pancernych i 3 samochody pancerne. Większość zaopatrzenia w ciężką broń strzelecką oraz artylerię, a także szkolenie powstańców do działań militarnych przez oficerów, odbywało się przy ścisłej współpracy ze sztabem Wojska Polskiego.

W pierwszej fazie powstania oddziały polskie odnotowały pasmo sukcesów, co wynikało z zaskoczenia Niemców i ich nieprzygotowania do walk. Zgodnie z planem Korfantego po dotarciu do „Linii Korfantego” bezzwłocznie wszczęto rokowania z Francuzami, które mimo protestów niemieckich, doprowadziły do porozumienia o wstrzymaniu walk już po zajęciu postulowanych przez stronę polską obszarów. 10 maja rzeczywiście nastąpiło ogłoszenie przez Naczelną Komendę Wojsk Powstańczych (NKWP) wstrzymania działań ofensywnych. W drugiej dekadzie maja walki toczyły się już z zaangażowaniem stosunkowo niewielkich sił w pojedynczych miejscowościach.

Po stronie niemieckiej trwały już wówczas intensywne przygotowania do przeprowadzenia kontrofensywy, do czego konieczne było jednak stworzenie od nowa ochotniczych struktur wojskowych. Z inspiracji sztabu armii niemieckiej i berlińskiego MSZ powstała już w 1920 roku niemiecka organizacja konspiracyjna - Kampforganisation Oberschlesiens (Organizacja Bojowa Górnego Śląska), której celem było przygotowywanie oddziałów do walki o niemiecki Górny Śląsk. Podporządkowano ją dowództwu wrocławskiego 6. Korpusu Reichswehry. Siły tej organizacji szacowano w przededniu plebiscytu na ponad 30 tys. członków. Została ona jednak kompletnie sparaliżowana po prewencyjnych aresztowaniach i konfiskacie części magazynów z amunicją, które przeprowadzili Francuzi. Po wybuchu III powstania śląskiego i pierwszych sukcesach polskich na początku maja 1921 roku utworzono w zachodniej części Górnego Śląska formację Selbstschutz Oberschlesiens (Samoobrona Górnego Śląska - SSOS), w której oprócz członków Kampforganisation Oberschlesien znalazły się z oddziały ochotników (Freikorpsów) napływających z Rzeszy Niemieckiej. Najgłośniejszym był bawarski Freikorps Oberland, wchodzący w skład tzw. Organizacji Escherischa. Powstał w 1919 roku i używał charakterystycznego symbolu szarotki alpejskiej. Dowódcą Oberlandu był mjr Ernst Horadam, a szefem sztabu głośny z racji swojego okrucieństwa Joseph „Beppo” Römer. Freikorps składał się z 3 batalionów, a więc miał mniej więcej siłę regularnego pułku piechoty. W walkach brał udział również niemniej znany oddział ochotniczy „Heinz” pod dowództwem Karla Guido Hauensteina. W jego składzie walczył jako dowódca kompanii Albert Schlageter, późniejszy niemiecki „bohater” powstania antyfrancuskiego w Zagłębiu Ruhry. Sporą rolę odegrały także oddziały ochotnicze związane z nacjonalistyczną organizacją niemiecką Jungdeutscher Orden. Pierwotnie dowództwo nad jednostkami niemieckimi sprawował płk. Friedrich Wilhelm von Schwartzkoppen, który podzielił SSOS na 3 grupy operacyjne (Süd, Mitte i Nord). 20 maja 1921 roku wybrano na dowódcę niemieckiej Samoobrony znanego na Górnym Śląsku z okresu dowodzenia Strażą Graniczną gen. Karla Hoefera. Razem siły niemieckie liczyły według danych niemieckich około 30 tys. żołnierzy (według polskich nawet 40 tys. pod koniec powstania).

Według polskich danych w niemieckich tajnych magazynach na obszarze plebiscytowym znajdowało się: 15 tys. karabinów ręcznych, 226 karabinów maszynowych (ciężkich i lekkich), 2600 pistoletów i bliżej nie sprecyzowana liczba granatów, ale duża ich część została skonfiskowana. Niemcy nie posiadali na początku powstania ani artylerii (dysponowali tylko kilkoma moździerzami kal. 76 mm), ani pojazdami bojowymi. W drugiej połowie maja siły niemieckie, w porównaniu ze stanem z początku miesiąca, uległy już znacznemu wzmocnieniu. Oprócz pełnego zaopatrzenia w broń ręczną i amunicję otrzymano istotne środki wsparcia z magazynów armii niemieckiej, umożliwiające przeprowadzenie kontrofensywy na wielką skalę. Według danych Reichswehry były to: 30 dział artyleryjskich, 6 pociągów pancernych i w pełni wyekwipowane pododdziały kawalerii.

Niemcy po porażce w pierwszej fazie powstania koncentrowali swoje siły w zachodniej części Górnego Śląska. Atak starannie przygotowywanej kontrofensywy skoncentrowano na Górze Świętej Anny. Bitwa o tę miejscowość stała się centralnym elementem planu niemieckiego, którego cel zdefiniowano dwojako. Motywem politycznym było odzyskanie Góry Świętej Anny jako symbolicznego dla wszystkich Górnoślązaków miejsca kultu, co pozwalało liczyć na osłabienie morale polskich powstańców, triumfujących po pierwszych sukcesach z maja 1921 roku. Celem wojskowym było opanowanie Góry Chełmskiej, jako wzniesienia umożliwiającego prowadzenie planowanej dalszej ofensywy w kierunku okręgu przemysłowego. Jej zajęcie gwarantowało kontrolę ruchu wojsk w promieniu wielu kilometrów. Miejscowość Góra Świętej Anny i Góra Chełmska były zarówno z punktu widzenia polskiej obrony, jak i niemieckich planów strategicznych, kluczowym miejscem. Bez likwidacji tego rygla w polskiej rubieży obronnej niemożliwe były dalsze działania zaczepne oddziałów niemieckich. Zgodni co do tego byli zarówno głównodowodzący niemiecki - Karl Hoefer, jak i dążący do rozwiązania militarnego w dowództwie niemieckim dowódca Gruppe Süd gen. ppor. Bernhard Hülsen, który miał dowodzić atakiem na wzgórze.

Ofensywę prowadziły dwie grupy uderzeniowe: pierwsza, nacierająca na lewym skrzydle, dowodzona przez mjra Horadama, której trzonem był wspomniany bawarski Oberland, w pełnej sile 3 batalionów z pododdziałami wsparcia; na prawym skrzydle atakowała grupa pod dowództwem kpt. Friedricha Wilhelma Chappuis, złożona z 3 batalionów piechoty, w składzie której walczyli głównie Górnoślązacy. Obydwie grupy miały oskrzydlić pozycje powstańcze na Górze Świętej Anny, wychodząc u stóp Góry Chełmskiej na równinę rozciągającą się w kierunku okręgu przemysłowego. Szacuje się, że Niemcy do całej operacji na Górze Chełmskiej użyli prawie jednej trzeciej całości swoich sił (ok. 12-13 tys. żołnierzy), dysponując ok. 16 działami polowymi.

Niemiecka kontrofensywa rozpoczęła się 21 maja w nocy. Oddziały Selbstschutzu ruszyły z rejonu koncentracji w okolicach Gogolina-Krapkowic. Zgodnie z przyjętym planem Górę Świętej Anny atakowało od południa zgrupowanie kpt. Chappuis. Jednocześnie drugie zgrupowanie mjra Horadama próbowało obejść wzgórze od północy. Góry Chełmskiej broniły oddziały 8 pułku pszczyńskiego pod dowództwem Franciszka Rataja. Przewaga niemiecka, jak i nasilające się braki w zaopatrzeniu w amunicję doprowadziły przed południem 21 maja do załamania się obrony polskiej. Zbyt późno podjęto decyzję o wprowadzenie do walki niewielkich odwodów dywizyjnych. Główny ciężar walk spoczywał tego pierwszego dnia bitwy na 1. pułku katowickim, walczącym pod dowództwem Walentego Fojkisa, który wzmocniono tylko rozbitymi już oddziałami pszczyńskimi. Ostatecznie polskie bataliony zmuszone zostały do wycofania się na rozkaz Ludygi-Laskowskiego, dostrzegającego beznadziejność dalszej obrony. Opuściły Górę Świętej Anny po południu 21 maja. Walki w pierwszym, kluczowym dniu bitwy, były bardzo krwawe. Wynikało to z ostrzeliwania się ze stosunkowo niewielkiej odległości, często dochodziło także do walki wręcz z użyciem broni krótkiej i bagnetów. Straty sił polskich w dwóch zaangażowanych w walkach pułkach szacowano na ok. 100 zabitych i rannych, po stronie niemieckiej według polskich nasłuchów miały sięgać nawet 500 zabitych i rannych. Walki na Górze Chełmskiej z punktu widzenia sztabu 1. Dywizji Powstańczej stanowiły w pierwszym dniu niemieckiej ofensywy tylko część wielu powstałych na froncie zagrożeń, których skutkiem mogło być załamanie polskiej obrony. Atak niemiecki był bowiem prowadzony w szerokim pasie na froncie centralnym od Raszowej na północy po Koźle i Landzmierz na południu. Możliwości zaangażowania nowych sił polskich do kontrataku były niewielkie. Większość oddziałów znajdujących się pod dowództwem J. Ludygi-Laskowskiego była już zaangażowana bezpośrednio w walce. Mimo braku sił odwodowych, wbrew opinii Ludygi-Laskowskiego, dowódca NKWP – Maciej Mielżyński - podjął decyzję o podjęciu bezzwłocznego kontrataku, którego datę wyznaczono na 23 maja 1921 roku. W tym celu głównodowodzący osobiście pojawił się w rejonie walk. Do akcji miano użyć pododdziałów Podgrupy „Bogdan”. 23 maja rozpoczęła się druga faza bitwy. Niemcy po uzyskaniu zakładanego sukcesu operacyjnego przeszli już do obrony na kierunku centralnym, ale prowadzili nadal operacje zaczepne w pozostałych częściach rozciągniętego frontu. Natarcie batalionów Podgrupy „Bogdan” pozbawione wsparcia artyleryjskiego załamało się w rejonie Kalinowa, a mające towarzyszyć temu od południa natarcie oddziałów 1. Dywizji Powstańczej przez Leśnicę znacznie się opóźniło. Walki toczyły się z niebywałą zaciętością w kilku miejscowościach poniżej Góry Świętej Anny, w: Leśnicy, Lichyni, Kluczach, Zalesiu Śląskim, Krasowej, Łąkach Kozielskich. Wieczorem oddziały polskie musiały powrócić na pozycje wyjściowe, nie uzyskując zakładanych celów operacyjnych kontrofensywy. W kolejnych dwóch dniach walki stopniowo gasły, obydwie strony nie starały się już podjąć działań zaczepnych, a 26 maja rozpoczęły się pod naciskiem aliantów rozmowy na temat zawieszenia broni. Mielżyński nie potrafiąc pogodzić się z porażką początkowo żądał wycofania się Niemców z Góry Świętej Anny, w innym wypadku grożąc ponowieniem polskiego ataku, do czego nie miał wystarczających środków, a także morale polskich oddziałów nie pozwalało liczyć na skuteczność takiej akcji. Korfantego prowadził rozmowy mając świadomość osłabienia polskiej obrony po likwidacji rygla zabezpieczającego do tej pory przed atakiem na okręg przemysłowy. Dyktator powstania, rozumiejąc iż czas zaczyna grać na niekorzyść strony polskiej, usilnie dążył do podpisania zawieszenia broni.

Rozmowy w końcu maja zakończyły się jednak fiaskiem. Część oficerów niemieckich parła już wtedy do militarnego rozstrzygnięcia konfliktu polsko-niemieckiego na Górnym Śląsku i kolejnej ofensywy. Natarcie zamierzano poprowadzić jednocześnie od północy, od masywu chełmskiego, i od południowego-zachodu, od Koźla, w kierunku na Ujazd, Sławięcice i Kędzierzyn. 4 czerwca 1921 roku Niemcy wszczęli na nowo walki dążąc tym razem do przełamanie frontu polskiego. Udało im się uzyskać sukces taktyczny. Oddziały bawarskie zajęły Sławięcice, co potencjalnie umożliwiało dalszy atak doliną rzeki Kłodnica do serca regionu przemysłowego. Przed załamaniem się polskiego frontu uchroniła go rozpaczliwa obrona prowadzona przez oddziały 3. pułku katowickiego i 2. pułku zabrskiego. Podobnie dramatyczną obronę prowadził 4. pułk z Królewskiej Huty (Chorzowa), który znalazł się w centrum natarcia niemieckiego idącego od Zdzieszowic na Kędzierzyn. Najcięższe walki toczyły się o węzeł kolejowy w Kędzierzynie, który ostatecznie po prawie pięciodniowej bitwie zajęli Niemcy. Bitwa w Kotlinie Kłodnickiej zamarła dopiero pod koniec pierwszej dekady czerwca.

Mimo uzyskania sukcesu taktycznego Niemcy po bitwach o Górę Świętej Anny i Kędzierzyn nie zrealizowali ostatecznie strategicznego celu, jakim miało być wkroczenie do centrum okręgu przemysłowego i zajęcie utraconych w pierwszej dekadzie maja powiatów we wschodniej części Górnego Śląska. Nacisk Komisji Międzysojuszniczej i ostatecznie zaakceptowana przez obydwie strony mediacja brytyjska pozwoliły w połowie czerwca 1921 roku na rozdzielenie obu walczących stron.

30 maja gen. Henri Le Rond ogłosił zarządzenie o utworzeniu strefy neutralnej wzdłuż Odry. Tzw. Komisja 12, reprezentująca Niemców górnośląskich, odmawiała początkowo podpisania porozumienia, które strona polska zaakceptowała. Dopiero 14 czerwca 1921 roku pogodzono się i po stronie niemieckiej z koniecznością zawieszenia działań wojennych w obliczu przewagi, którą dysponowali alianci i zgodzono się na zawieszenia broni oraz oddanie sprawy przyszłości Górnego Śląska do decyzji Ligi Narodów.

26 czerwca Wojciech Korfanty Korfanty z Karlem Hoeferem podpisali w końcu porozumienie o wycofaniu oddziałów obu stron w wyznaczonych terminach z zajmowanych terytoriów, a 5 lipca zakończono ewakuację oddziałów niemieckich i polskich poza teren plebiscytowy.

Liczba poległych później po stronie polskiej powstańców szacowana jest zazwyczaj na ok. 1800 ofiar po stronie polskiej (w niektórych źródłach ta liczba jest wyższa i się 2 tys.). Sam Jan Ludyga-Laskowski określił straty w III powstaniu na 1218 zabitych i 794 ciężko rannych. Wacław Ryżewski podaje liczbę ok. 2 tys. poległych. Po stronie niemieckiej liczbę ofiar śmiertelnych szacowano na około 500 i około 1500 rannych.

Kalendarium

2 stycznia 1921 r.

Płk Paweł Chrobok zostaje dowódcą Dowództwa Obrony Plebiscytu.

15 stycznia 1921 r.

Rozwiązano Centralę Wychowania Fizycznego, przekształcając ją w Dowództwo Obrony Plebiscytu.

13 marca 1921 r.

W DOP przyjęto pierwszą wersję planu działań powstańczych.

16 marca 1921 r.

Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa wydała odezwę, w której apelowała o zachowanie porządku i spokoju w dniu plebiscytu.

18 marca 1921 r.

Na mocy podpisanego w Rydze traktatu pokojowego zakończyła się wojna polsko-bolszewicka. Oddziały wojsk sprzymierzonych na Górnym Śląsku dokonały wielu rewizji, przejmując broń i amunicję dywersyjnej organizacji niemieckiej (Kampforganisation Oberschlesien).

20 marca 1921 r.

Plebiscyt na Górnym Śląsku: za Polską oddało głosy 40,4% osób; za Niemcami 59,6% głosów.

22 marca 1921 r.

Wojciech Korfanty ogłosił, że w plebiscycie zwyciężyła ludność polska zamieszkująca wschodnie powiaty obszaru plebiscytowego.

23 marca 1921 r.

Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa wydała oświadczenie o wprowadzeniu stanu oblężenia na obszarze górnośląskiego okręgu przemysłowego. Rada Ministrów RP ogłosiła, że nie dopuści do wybuchu kolejnego powstania na Górnym Śląsku. Dowództwo Wojska Polskiego wydało rozkazy dla okręgów wojskowych w Krakowie i Poznaniu, nakazując oficjalnie przeciwdziałać walkom zbrojnym na terenie plebiscytowym.

26 marca 1921 r.

Polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych wydało instrukcje dotyczące interpretacji wyników plebiscytu; placówki dyplomatyczne miały starać się o podjęcie decyzji o przyznaniu Polsce obszaru do granicy wyznaczonej tzw. linią Korfantego.

5 kwietnia 1921 r.

Po odwołaniu płka Pawła Chroboka zwierzchnikiem Dowództwa Obrony Plebiscytu został mianowany ppłk Maciej Mielżyński.

15 kwietnia 1921 r.

Na posiedzeniu Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej przedstawiciele Anglii i Francji nie uzgodnili jednolitego stanowiska w sprawie podziału Górnego Śląska po plebiscycie.

22 kwietnia 1921 r.

Dowództwo Obrony Plebiscytu zatwierdziło nową wersję planu wojskowego przyszłego powstania.

26 kwietnia 1921 r.

Dowódca DOP ppłk Maciej Mielżyński uznał we wszystkich działaniach Dowództwa Obrony Plebiscytu zwierzchnictwo polityczne i wojskowe Wojciecha Korfantego.

28 kwietnia 1921 r.

Na naradzie dowódców polskiej organizacji powstańczej omawiano możliwość rozpoczęcia działań powstańczych.

29 kwietnia 1921 r.

Wojciech Korfanty otrzymał poufne informacje dotyczące możliwości przyjęcia niekorzystnych dla Polski propozycji podziału Górnego Śląska przez Międzysojuszniczą Komisję Rządzącą i Plebiscytową. Na odprawie wojskowej w sztabie DOP ogłoszono gotowość do rozpoczęcia działań powstańczych.

30 kwietnia 1921 r.

Na naradzie Wojciecha Korfantego z współpracownikami Polskiego Komisariatu Plebiscytowego i dowódcą DOP ppłk. Maciejem Mielżyńskim podjęto ostateczną decyzję o wybuchu powstania.

1 maja 1921 r.

Rozkazem ppłk. Macieja Mielżyńskiego sztab Dowództwa Obrony Plebiscytu został przemianowany na Naczelną Komendę Wojsk Powstańczych.

2 maja 1921 r.

W nocy z 2 na 3 maja wybuchło III powstanie śląskie. Rada Ministrów RP podjęła uchwałę, w której oficjalnie sprzeciwiono się wybuchowi powstania. W górnośląskim okręgu przemysłowym rozpoczął się strajk generalny, do którego przystąpiło ponad 90% zakładów przemysłowych. Na zachodniej granicy obszaru plebiscytowego Grupa Destrukcyjna kpt. Tadeusza Puszczyńskiego rozpoczęła sabotażową Akcję „Mosty”; sparaliżowano komunikację na części ważnych dla transportów wojskowych linii kolejowych i dróg; wysadzono m.in. mosty kolejowe koło: Bąkowa, Głogówka, Krapkowic i Prudnika. Nocą do Królewskiej Huty wkroczyli powstańcy; udało się przejściowo wkroczyć do koszar miejskich i przejąć kontrolę nad niektórymi posterunkami policji; takie same akcje podjęto w Chorzowie, Lipinach, Świętochłowicach i Wielkich Hajdukach. Nocą powstańcy rozpoczęli zajmowanie powiatów: pszczyńskiego, rybnickiego i raciborskiego, kierując się na południu w stronę Odry i Raciborza.

3 maja 1921 r.

Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa ogłosiła stan oblężenia na Górnym Śląsku. Wojciech Korfanty wydał manifest do ludu górnośląskiego, ogłaszając się dyktatorem powstania. Na terenach leżących na lewym brzegu Odry rozpoczęły się walki oddziałów powstańczych w kolejnych powiatach: lublinieckim, tarnogórskim, katowickim, gliwickim, zabrzańskim, pszczyńskim i rybnickim Atak na Katowice przeprowadziła pięciotysięczna grupa powstańcza, w skład której weszły oddziały Walentego Fojkisa i Adama Kocura; powstańcom udało się przełamać opór niemiecki, ale po interwencji Francuzów oddziały powstańcze wycofały się, przystępując do blokady miasta. Marsz oddziałów powstańczych napotkał na opór i został zatrzymany w okolicach Kluczborka i Lublińca. Na skutek interwencji ochotniczych oddziałów niemieckich powstańcy zostali zmuszeni do wycofania się z Kędzierzyna.

4 maja 1921 r.

Uformowała się Naczelna Władza na Górnym Śląsku, na czele której jako dyktator powstania stanął Wojciech Korfanty. Oddziały powstańcze dalej przemieszczały się w stronę Odry, zajmując kolejne miejscowości; do lokalnych walk doszło m.in. w: Czerwionce, Ujeździe, Lublińcu, Gorzowie Śląskim, Sławięcicach, na przedmieściach Raciborza.

5 maja 1921 r.

Na północy powstańcy zajęli Olesno; miasto od tej pory było miejscem wielodniowych walk, jednak wszystkie próby jego odbicia przez Niemców do końca pierwszej dekady maja skutkowały niepowodzeniem. Na południu, w powiecie raciborskim, pułki powstańcze zajęły pozycje na lewym brzegu Odry, od ujścia Rudy do ujścia Olzy, aż po granicę czeską.

6 maja 1921 r.

Rząd RP wystosował noty dyplomatyczne do Londynu, Rzymu i Paryża, w których wyjaśniał, że powstanie na Górnym Śląsku wybuchło spontanicznie, z inicjatywy miejscowej ludności. Dyktator powstania podjął rozmowy z rządem polskim, deklarując oficjalnie, że polscy powstańcy nie prowadzą wojny z Niemcami, ale zbrojną demonstrację. W. Korfanty zaapelował o przerwanie strajku w miejscowościach, które zostały zajęte przez wojska powstańcze. Dwa bataliony powstańcze zdobyły Dobrodzień. Rozpoczęły się walki o Kędzierzyn; powstańcy po dwóch dniach zostali wyparci z miasta.

7 maja 1921 r.

Przewodniczący Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej, gen. Henri Le Rond, wrócił z Paryża do Opola; przedstawiciele Naczelnej Komendy Wojsk Powstańczych podjęli rozmowy z Komisją w sprawie warunków przerwania operacji wojskowych. Gen. Bernhard Hülsen objął dowództwo nad oddziałami niemieckimi na południu, używając dla nich nazwy Samoobrona Górnego Śląska (Selbstschutz Oberschlesiens). Powstańcom udało się zająć kolejne miejscowości na centralnym odcinku frontu: Strzelce Opolskie i Leśnicę. Mimo ataków powstańczych na południu nie udało się zająć Gogolina i Koźla.

8 maja 1921 r.

Toczą się dalsze walki, głównie na kierunku centralnym; powstańcy zajmują Górę św. Anny. Zacięte walki toczą się w okolicach Kędzierzyna, Januszkowic, Zębowic i Zdzieszowic.

9 maja 1921 r.

Na północnym odcinku frontu powstańcy zostali wyparci ze Starego Olesna. Na kierunku centralnym powstańcy wkraczają do: Wędryni i Zdzieszowic; pod Szypowicami na lewym brzegu Odry utworzono przyczółek powstańczy. Powstańcy po załamaniu niemieckiego oporu wkraczają do Starego Koźla i Kędzierzyna;

10 maja 1921 r.

Rząd niemiecki przystąpił do akcji dyplomatycznej i kampanii propagandowej przeciwko Korfantemu, odrzucając możliwość rozmów dwustronnych z Polakami. W. Korfanty ogłosił zwycięstwo polskie, wzywając do zaprzestania walk. Ukazał się pierwszy numer „Dziennika Rozporządzeń Naczelnej Władzy na Górnym Śląsku”, oficjalnego organu publikującego zarządzenia Władzy Powstańczej. Zacięte walki z Niemcami toczą się o Gogolin i Olesno. Oddziały powstańcze atakują port rzeczny w Koźlu

12 maja 1921 r.

Naczelna Władza na Górnym Śląsku powołała do życia nowe organy samorządu terytorialnego: obywatelskie rady gminne i powiatowe. Dalsze walki w okolicach miejscowości: Chudoba, Gogolina, Gorzów Śląski, Obrowiec i Olesno.

13 maja 1921 r.

Brytyjski premier, David Lloyd George, wygłosił w Izbie Gmin przemówienie, w którym zapowiedział ostre sankcje wobec walczących powstańców i zarzucił Francuzom sprzyjanie polskim powstańcom. Dalej walki trwają koło: Gogolina, Kamienia Śląskiego. Powstańcy utracili Szypowice.

14 maja 1921 r.

Premier Francji, Aristide Briand, udzielił wywiadu, w którym odrzucił zarzuty brytyjskiego premiera, broniąc polskich praw do Górnego Śląska. W. Korfanty odwołał ogłoszenie Manifestu z 10 maja 1921 r., w którym stwierdził zwycięstwo powstańców i podjęcie rozmów rozejmowych. Do walk doszło pod Starym Olesnem, Strzebniowem i Wędrynią Powstańcy podjęli próbę przejścia Odry w okolicach Tworkowa.

15 maja 1921 r.

Gen. Karl Hoefer został wybrany na dowódcę niemieckiej Samoobrony Górnego Ślaska (Selbstschutz Oberschlesiens). Niemieckie oddziały podjęły ograniczone kontrataki z pozycji wyjściowej koło Krapkowic i Gogolina.

16 maja 1921 r.

W. Korfanty oficjalnie odpowiedział na zarzuty premiera Wielkiej Brytanii Davida Lloyda George’a, zawarte w przemówieniu z 13 maja.

18 maja 1921 r.

Premier Wincenty Witos w Sejmie RP wygłosił przemówienie, w którym deklarował, że Polska ma nieprzedawnione prawa do Górnego Śląska. Doszło do starć w Gorzowie Śląskim, pod Szypowicami i w Zębowicach. Powstańcy podjęli kolejną próbę sforsowania Odry w okolicach Raciborza.

19 maja 1921 r.

Rząd polski powołał delegata rządu, Stanisława Srokowskiego, dla nawiązania stałej współpracy z dyktatorem W. Korfantym w sprawie zakończenia powstania. Dalej toczą się walki na zachód od Olesna i w okolicach Zębowic.

20 maja 1921 r.

Naczelna Władza na Górnym Śląsku wydała rozporządzenie, na mocy którego polscy doradcy powiatowi zostali upoważnieni do kontrasygnowania pism wysyłanych przez niemieckie starostwa (landratury). Do kolejnych walk doszło w okolicach: Gorzowa Śląskiego. Nocą z 20 na 21 maja oddziały niemieckiej Grupy Południe zajęły pozycje wyjściowe na przedpolu Gogolina, przygotowując się do rozpoczęcia ofensywy skierowanej w stronę Masywu Chełmskiego.

21 maja 1921 r.

Naczelna Komenda Wojsk Powstańczych powołała Żandarmerię Górnego Śląska. Komenda Wojsk Powstańczych ogłosiła utworzenie sądów wojskowych działających przy dowództwach grup polskiej armii powstańczej. Bitwa o Górę św. Anny: siły niemieckiej Grupy Południe (w jej składzie znalazły się m.in. bawarskie oddziały Organizacji Escherisch, popularnie zwane orgeszami) rozpoczęły ofensywę w rejonie Masywu Chełmskiego; obrona polska składała się z pułków (katowickiego i pszczyńskiego) 1. Dywizji Wojsk Powstańczych; ofensywa niemiecka trwała do 26 maja.

22 maja 1921 r.

Naczelna Komenda Wojsk Powstańczych zdecydowała o kontrnatarciu w rejonie Góry św. Anny; akcja zakończyła się niepowodzeniem. Dalej ciężkie walki w Oleśnie.

23 maja 1921 r.

Włoski minister spraw zagranicznych, hrabia Carlo Sforza, wystosował do rządów brytyjskiego i francuskiego memorandum w sprawie warunków podziału obszaru plebiscytowego. Polski MSZ wydał polecenie w sprawie rozpoczęcia działań dyplomatycznych, żeby zakończyć powstanie. Bitwa koło Olzy: oddziały polskiej Grupy Południe odparły atak niemieckiej Samoobrony w okolicach przepraw mostowych na Odrze, w tym koło miejscowości Olza. Kolejne walki w okolicach: Góry św. Anny, Chałupek, Gorzowa Śląskiego, Januszkowic, Kluczy, Olzy, Zalesia Śląskiego i Zębowic.

25 maja 1921 r.

Francuski premier Aristide Briand wygłosił w Izbie Deputowanych przemówienie, w którym zagroził, że Francja użyje przeciw Niemcom siły, jeśli ci nie powstrzymają działań Selbstschutzu. Dalsze walki w okolicach: Zębowic, Gorzowa Śląskiego, Januszkowic, Krośnicy i Zalesia Śląskiego.

26 maja 1921 r.

Pod naciskiem aliantów zawarto kilkudniowy rozejm między wojskami powstańczymi a niemiecka Samoobroną.

27 maja 1921 r.

Ponowne walki w okolicach: Góry św. Anny, Olesna i Zębowic. Niemiecki atak na port rzeczny w Koźlu.

28 maja 1921 r.

W. Korfanty wysłał do rządu Rzeczypospolitej Polskiej depeszę z prośbą o pomoc aprowizacyjną i finansową. Ukazała się odezwa W. Korfantego, w której dyktator powstania obwieścił jednostronnie zawieszenie broni. Ponowne walki w okolicach: Olesna, Strzelec Opolskich, Zębowic Lichyni, Zalesia Śląskiego.

29 maja 1921 r.

Komunikaty prasowe informują, że w górnośląskim okręgu przemysłowym do pracy wróciła większość górników i hutników. Doszło do starć wojsk francuskich z Niemcami w miastach górnośląskiego okręgu przemysłowego: Bytomiu, Gliwicach i Katowicach. Kontynuowane są walki pod Olesnem i koło Wysokiej.

30 maja 1921 r.

Rząd polski odrzucił propozycję podziału Górnego Śląska na strefę niemiecką, polską i okupowaną (przez aliantów), zgodzono się jednak na stworzenie rozdzielającego walczących pasa neutralnego. Dalsze walki w okolicach Olesna i Wysokiej Oddziały powstańcze próbują zaatakować przedmieścia Raciborza.

31 maja 1921 r.

Wojska sprzymierzonych rozpoczęły tworzenia pasa neutralnego. Wojciech Korfanty odwołał ppłk. Macieja Mielżyńskiego z funkcji naczelnego dowódcy wojsk powstańczych; stanowisko to przejął przejściowo mjr Stanisław Rostworowski, dotychczasowy szef sztabu Naczelnej Komendy Wojsk Powstańczych. Dowódca niemieckiej Samoobrony, gen. Karl Hoefer, oznajmił, że oddziały niemieckiej Samoobrony nie wycofają się z Górnego Śląska. Walki w okolicach Szymiszowa i Kalinowa; do niewoli trafiło 33 członków mikulczyckiej Wincentego Gawlika, których potem zamordowali Niemcy; powstańcy przypuścili skuteczny kontratak i tego samego dnia odbili Kalinów odkrywając zbrodnię. Walki na północ od Gorzowa Śląskiego i pod Zębowicami.

1 czerwca 1921 r.

W dowództwie polskiej Grupy Wschód wybuchł bunt skierowany przeciw W. Korfantemu; naczelnym dowódcą wojsk powstańczych ogłoszono kpt. Karola Grzesika. Dalsze walki w okolicach: Olesna, Zębowic i pod Grodziskiem.

2 czerwca 1921 r.

Delegacja oficerów z Grupy Wschód przedstawiła W. Korfantemu kandydaturę kpt. Karola Grzesika na stanowisko naczelnego dowódcy wojsk powstańczych. W dowództwie niemieckiej Samoobrony podjęto decyzję o przeprowadzeniu ataku na Kędzierzyn. Walki w okolicach: Gorzowa Śląskiego, Olesna, Lichyni.

3 czerwca 1921 r.

Kpt. K. Grzesik wystosował odezwę, w której ogłosił, że jest dowódcą wojsk powstańczych. Zacięte starcia zbrojne w okolicach Olesna i Zębowic.

4 czerwca 1921 r.

W. Korfanty stłumił bunt oficerów w dowództwie Grupy Wschód; przywódcy buntu (m,in. Karol Grzesik, Michał Grażyński) zostali aresztowani. Bitwa o Kędzierzyn: Niemcy rozpoczęli kolejną ofensywę skierowaną na Kędzierzyn.

5 czerwca 1921 r.

Niemcy w trakcie bitwy o Kedzierzyn zajęli Brzeź i Stare Koźle. Kolejne walki o Olesno i Zębowice.

6 czerwca 1921 r.

Ppłk Kazimierz Zenkteler (ps. Warwas) został dowódcą wojsk powstańczych. Naczelna Komenda Wojsk Powstańczych ustanowiła nowe odznaczenie, Śląską Wstęgę Waleczności i Zasługi. Podjęto rozmowy rozejmowe. Dalej trwają walki na północy, w okolicach Olesna, Zębowic. Dalej trwają walki na południu o Kędzierzyn.

7 czerwca 1921 r.

Wojska francuskie starły się z oddziałem niemieckiej Samoobrony pod Kalinowem. Brytyjskie oddziały okupacyjne zaczęły tworzyć buforową strefę neutralną w rejonie Olesna. Po rokowaniach z aliantami powstańcy wkroczyli do Tarnowskich Gór. Wojska powstańcze zorganizowały kontrnatarcie na Stare Koźle.

8 czerwca 1921 r.

W Błotnicy Wojciech Korfanty spotkał się z dowódcą wojsk sojuszniczych - Julesem Gratierem, by omówić sprawę zakończenia walk i stworzenia strefy neutralnej. Dowódca Polskiej grupy „Północ” nakazał wojsku wycofać się na uzgodnioną linię demarkacyjną. Kolejny atak niemiecki na Zębowice zakończony niepowodzeniem.

9 czerwca 1921 r.

W. Korfanty wydał zarządzenie o wprowadzeniu języka polskiego jako języka nauczania w szkołach na terenie plebiscytowym. Oddziały Grupy „Północ” rozpoczęły wycofywanie na wyznaczoną linię demarkacyjną.

11 czerwca 1921 r.

Polacy i Niemcy po wstępnych rokowaniach odrzucili pierwszą propozycję aliancką warunków rozejmu. Reorganizacja organizacji armii powstańczej; podział na 16 pułków piechoty. Walki o Zębowice i Myślinę.

12 czerwca 1921 r.

Rozpoczęły działalność alianckie wojskowe komisje kontrolujące rozdzielenie walczących stron. Koło Starego Koźla ponownie doszło do starcia oddziałów francuskich z niemieckimi. Ponowne walki pod Olesnem w trakcie tworzenia strefy neutralnej. Dalsze walki o Zębowice. W okolicach Raciborza siły powstańcze wycofały się na linię demarkacyjną.

13 czerwca 1921 r.

Po naradzie w Bielszowicach z udziałem Wojciecha Korfantego, Naczelna Komenda Wojsk Powstańczych wydała rozkaz z zapowiedzą zakończenia powstania. Polski minister spraw wojskowych wydał instrukcję, w której znalazł się zapis na temat rozbrojenia wojsk powstańczych, gdy te przekroczą polską granicę. Do ograniczonych starć zbrojnych, mimo tworzenia strefy neutralnej, dochodzi koło: Kadłuba Wolnego, Zębowic Brzezia i Ligoty Turawskiej.

17 czerwca 1921 r.

Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa powołała Straż Gminną, dla kontrolowania sytuacji na terenach opuszczanych przez polskie i niemieckie oddziały.

24-25 czerwca 1921 r.

W Błotnicy podpisano porozumienia, na mocy których niemiecka Samoobrona i polskie wojska powstańcze miały opuścić obszar plebiscytowy.

28 czerwca 1921 r.

Wojska powstańcze i niemiecka Samoobrona rozpoczęły opuszczanie terenu plebiscytowego na całej linii frontu.

5 lipca 1921 r.

Zakończono ewakuację wojsk powstańczych i niemieckiej Samoobrony. Na Górnym Śląsku całą władzę przejęła ponownie Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa. Koniec III powstania śląskiego.

12 października 1921 r.

Rada Ligi Narodów wydała decyzję w sprawie podziału Górnego Śląska pomiędzy Polskę i Niemcy.

20 października 1921 r.

Rada Ambasadorów zatwierdziła decyzję Rady Ligi Narodów z 12 października 1921 r. decydując o przebiegu nowej linii granicznej (Polsce przyznano 1/3 obszaru plebiscytowego , na którym mieszkało1/2 mieszkańców). Na polskiej części Górnego Śląska władzę tymczasową sprawuje Naczelna Rada Ludowa.

25 października 1921 r.

Rząd polski przyjął decyzję Rady Ambasadorów w sprawie podziału Górnego Śląska.

15 maja 1922 r.

W Genewie podpisano konwencję polsko-niemiecką w sprawie Górnego Śląska (konwencja górnośląska), zapewniającą gwarancję praw mniejszości narodowych po obu stronach granicy. W Opolu rządy polski i niemiecki podpisały zarządzenia, na podstawie których Polska i Niemcy miała przejąć suwerenną władzę na przyznanych im górnośląskich powiatach.

12 czerwca 1922 r.

Premier RP mianował skład Tymczasowej Śląskiej Rady Wojewódzkiej; tego samego dnia odbyło się jej pierwsze posiedzenie.

17 czerwca 1922 r.

Rozwiązano górnośląską Naczelną Radę Ludową i powołano Urząd Wojewódzki w Katowicach Polska i Niemcy zaczęły sprawować suwerenną władzę na obszarze plebiscytowym.

20 czerwca 1922 r.

W Katowicach odbyły się uroczystości przejęcia przez Polskę przyznanej jej części Górnego Śląska.

4 lipca 1922 r.

W Rybniku podpisano protokół przejęcia przez Polskę całego przyznanego jej obszaru Górnego Śląska; proces przejęcia przez Polskę suwerenności na tym terenie dobiegł końca.

10 lipca 1922 r.

Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa przestała sprawować władzę na Górnym Śląsku Niemcy ogłosili zakończenie procesu przejmowania przyznanych im powiatów.

24 września 1922 r.

Odbyły się wybory do Sejmu Śląskiego I kadencji.

10 października 1922 r.

Tymczasowa Śląska Rada Wojewódzka została rozwiązana, a jej kompetencje powierzono Sejmowi Śląskiemu.

Bibliografia

1. Dobrowolski P., Ugrupowania i kierunki separatystyczne na Górnym Śląsku i w Cieszyńskiem w latach 1918-1939, Warszawa 1972.
2. Doose G., Die separatistische Bewegung in Oberschlesien nach dem Ersten Weltkrieg 1918–1922, Wiesbaden 1987
3. Eichner K.,Briten, Franzosen und Italiener in Oberschlesien 1920–1922. Die Interallierte Regierungs- und Plebiszitkommission im Spiegel der Britischen Akten, St. Katharinen 2002
4. Encyklopedia powstań śląskich, red. Franciszek Hawranek, Opole 1982
5. Grosch Waldemar, Deutsche und polnische Propaganda während der Volksabstimmung in Oberschlesien 1919-1921, Dortmund 2002
6. Hitze G., Carl Ulitzka (1873-1953) oder Oberschlesien zwischen den Weltkriegen, Düsseldorf 2002.
7. Jędruszczak T., Powstania śląskie 1919-1920-1921, Katowice 1981Kasprowicz J., Powstania śląskie. Bibliografia za lata 1944–1978, Opole 1979.
8. Kwiatek A., Spór o kierunek działań narodowych na Górnym Śląsku (1918-1921), Opole 1991
9. Lesiuk Wiesław, Rady robotnicze żołnierskie chłopskie i ludowe w rejencji opolskiej w latach 1918-1919, Opole 1973
10. Niewiński J., Pałosz A., Plebiscyt i powstania śląskie. Bibliografia w wyborze, „Kwartalnik Nauczycielski Opolskiego” nr 2–3 (1981), s. 107–118.
11. Pięćdziesięciolecie powstań śląskich, red. Franciszek Hawranek, Władysław Zieliński, Katowice 1973
12. Porte R., Haute-Silésie 1920–1922. Laboratoire des leçons oubliées de l’armée française et perceptios nationales, Paris 2010
13. Przewłocki J., Międzysojusznicza Komisja rządząca i plebiscytowa na Górnym Śląsku w latach 1920-1922, Wrocław 1970
14. Przewłocki J., Stosunek mocarstw zachodnioeuropejskich do problemów Górnego Śląska w latach 1918-1939, Warszawa-Kraków 1978
15. Ruter R., Die Geschichtsschreibung über Abstimmungskämpfe und Volksabstimmung in Oberschlesien (1918–1921). Eine Auswahlbibliographie, Frankfurt am Main 2009.
16. W obcym kraju. Wojsko sprzymierzone na Górnym Śląsku. 1920–1922, red.S. Rosenbaum, Katowice 2011.
17. Ryżewski Wacław, Trzecie powstanie śląskie, Warszawa 1977
18. Wyglenda E., Bibliografia plebiscytu i powstań śląskich, Opole 1979.
19. Wyglenda E., Bibliografia polskiej literatury dotyczącej powstań i plebiscytu, w: Encyklopedia Powstań Śląskich, oprac. F. Hawranek [i in.], Opole 1982, s.31-42.
20. Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867-1997, red. E. Małolepszy, Z. Pawluczuk, Częstochowa 2001
21. Zieliński Władysław, Polska i niemiecka propaganda plebiscytowa na Górnym Śląsku, Wrocław 1972