Księstwo oświęcimskie

(ang. Duchy of Oświęcim, niem. Herzogtum Auschwitz)

Autor: prof. dr hab. Jerzy Sperka

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Księstwo oświęcimskie położone we wschodniej części Śląska powstało na początku XIV wieku na skutek podziału pomiędzy synów Mieszka I księstwa cieszyńskiego. Stolicą księstwa był Oświęcim.

Księstwo oświęcimsko-zatorskie w 1592 roku, ze zbiorów Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej

1. Powstanie księstwa oświęcimskiego i pierwsza linia książąt oświęcimskich

Nazwa Oświęcim pojawia się po raz pierwszy w źródłach historycznych w związku z darowizną grodów w Bytomiu i Oświęcimiu dokonaną przez księcia krakowskiego Kazimierza Sprawiedliwego na rzecz Mieszka Plątonogiego (Laskonogiego), księcia raciborskiego, a datowaną na lata 1178/1179. O fakcie tym wspomina współczesny wydarzeniu kronikarz Wincenty Kadłubek (nie wymieniając nazwy przekazanych grodów), natomiast XIII-wieczna Kronika Wielkopolska, podaje konkretne nazwy, w tym Oświęcim. Najstarszym źródłem dyplomatycznym, podającym nazwę późniejszej stolicy pogranicznego księstwa jest dokument księcia krakowskiego Leszka Białego z 1217 roku, gdzie na liście świadków występuje Falisław, kasztelan Oświęcimia. Natomiast w przywileju Mieszka Otyłego, księcia opolsko-raciborskiego (wnuka Mieszka raciborskiego) datowanym na lata 1243-1246 pojawia się już termin ziemia oświęcimska (territorium Osuetun).

Od końca XII wieku ziemia oświęcimska wchodziła najpierw w skład księstwa raciborskiego (potem raciborsko-opolskiego), a następnie wydzielonego z niego w 1290 roku, księstwa cieszyńskiego. To ostatnie przypadło Mieszkowi (synowi Władysława, a prawnukowi Mieszka raciborskiego). Mieszko cieszyński pozostawił dwóch synów: Władysława i Kazimierza, z których przy podziale księstwa w 1316 roku (lub jeszcze w 1314) pierwszy otrzymał Oświęcim, a drugi Cieszyn. Data ta stanowi początek dziejów księstwa oświęcimskiego, jako samodzielnego organizmu politycznego. Władysław I oświęcimski, żonaty z Eufrozyną, córką Bolesława płockiego, pozostawał w bliskich kontaktach z księciem, a następnie królem polskim Władysławem Łokietkiem. Pierwsza, starsza linia oświęcimska wywodząca się od wzmiankowanego Władysława (zm. 1321/24), panowała do 1405 roku.

Polityczna niezależność książąt Oświęcimia trwała jednak krótko, już bowiem w 1327 roku syn Władysława, Jan I Scholastyk uznał się czeskim lennikiem i 24 lutego w Bytomiu złożył hołd królowi Janowi Luksemburskiemu, otrzymując w lenno imienne wymienione miasta: Oświęcim, Zator, Kęty, Żywiec, Wadowice i Spytkowice wraz z przynależnościami.

Następca Jana I Scholastyka (zm. 1372), Jan II, w październiku 1372 roku uzyskał od króla czeskiego Wacława IV zmianę warunków układu lennego. Dokument zawierał klauzulę, że w razie jego bezpotomnej śmierci księstwo przejdzie na Przemysława Noszaka, księcia cieszyńskiego, najbliższego krewnego. Panowanie Jana II trwało bardzo krótko, gdyż książę zmarł na początku 1376 roku. Z małżeństwa z Jadwigą, córką Ludwika, księcia legnicko-brzeskiego, pozostawił dwie córki Annę i Katarzynę i syna Jana III. Małoletniość tego ostatniego spowodowała, że początkowo rządy w księstwie oświęcimskim sprawował Przemysław I Noszak. Po dojściu do pełnoletniości (od ok. 1380) Jan III prowadził w pełni samodzielną politykę, opierając ją na dobrych stosunkach z Królestwem Polskim. Jego żoną była siostra Władysława Jagiełły, Jadwiga, którą poślubił w 1394 roku.

2. Księstwo oświęcimskie za panowania II linii książąt oświęcimskich

Po bezpotomnej śmierci Jana III w 1405 roku, zgodnie z wcześniejszymi układami, księstwo oświęcimskie przeszło na Przemysława I Noszaka (zm. 1410), który przekazał je synowi Przemysławowi II. Ten zapoczątkował drugą, młodszą linię książąt oświęcimskich, sam jednak panował bardzo krótko, gdyż 1 stycznia 1406 roku został zamordowany. Jak podawał Jan Długosz, miało do tego dojść z podpuszczenia księcia raciborskiego Jana II Żelaznego, a zbrodni dokonał niejaki Marcin Czech, zwany Chrzanem, na trakcie z Gliwic do Cieszyna. Zabójcę wkrótce ujęto i zgładzono w Cieszynie, zadając mu tortury na tzw. spiżowym koniu.

Przemysław II, z pierwszej żony, nieznanej nam z imienia, pozostawił syna Kazimierza. Zanim jednak ten przejął schedę po ojcu, 22 lutego 1407 roku król czeski Wacław IV, nadał księstwo oświęcimskie Przemysławowi I Noszakowi i jego potomkom. W wyniku tego władzę tam przejął młodszy syn Noszaka, Bolesław. Dopiero w końcu 1414 roku stryj oddał Kazimierzowi należące do jego ojca księstwo składające się z ziemi oświęcimskiej, toszeckiej i połowy gliwickiej. W 1416 roku Kazimierz wymógł na Bolesławie nadanie mu jeszcze Strzelina i wypłacenie odszkodowania w wysokości 300 grzywien srebra, a w 1421 roku władztwo powiększył jeszcze o Pyskowice.

Księstwo oświęcimsko-zatorskie na podstawie mapy S. Porębskiego z XVI wieku

W trakcie swego panowania Kazimierz starał się utrzymywać dobre stosunki, tak ze swoimi seniorami, królami Czech, Wacławem IV Luksemburskim, a potem jego bratem Zygmuntem Luksemburskim, jak i z królem polskim, Władysławem Jagiełłą. Na czas jego rządów przypada początek wojen husyckich, które objęły także Śląsk. W kwietniu 1430 roku kolejny najazd dotknął także posiadłości Kazimierza, a husyci splądrowali Toszek i Pyskowice oraz zajęli Gliwice. Wśród nielicznych dokumentów wystawionych przez Kazimierza na uwagę zasługuje przywilej z 1430 roku odnawiający po pożarze prawa miejskie Wadowicom i nadający miastu prawo chełmińskie. Książę zmarł w 1434 roku w Oświęcimiu, pozostawiając swoje władztwo trzem synom, Wacławowi I, Przemysławowi i Janowi IV, zrodzonym z pierwszej żony, Anny, córki Henryka VIII Wróbla, księcia żagańskiego. Rządy w księstwie objął początkowo najstarszy z nich, niespełna 20-letni Wacław I. Wraz z dojściem do lat sprawnych młodszych braci zgodził się na podział ojcowizny, do czego doszło na początku 1445 roku. Podział przeprowadził Mikołaj V, książę opawsko-raciborski wraz z gronem 9 szlachciców z księstwa oświęcimskiego. W wyniku losowania najstarszemu Wacławowi przypadła część zatorska z Zatorem i Wadowicami (670 km²), średniemu, Przemysławowi, część toszecka z Toszkiem, natomiast najmłodszemu, Janowi IV (Januszowi) cześć z Oświęcimiem, Kętami i Żywcem (1800 km²) oraz część ziemi gliwickiej z połową Gliwic. Każdy z braci miał zachować tytuł księcia oświęcimskiego; uregulowano także kwestie emisji monet, które dla księstwa oświęcimskiego, jak i zatorskiego miały być bite w mennicy w Oświęcimiu. Wszyscy książęta zobowiązali się też partycypować w budowie zamku w Zatorze dla Wacława, który z tego powodu miał jeszcze prawo przez 3 lata rezydować na zamku oświęcimskim. Granica między księstwem oświęcimskim a zatorskim przebiegała na linii: Roczyny-Bulowice-Nidek-Głębowice-Włosienica-Monowice, czyli od kompleksów leśnych przy Przełęczy Kocierskiej (Lasy Kocierskie), aż do Wisły, biegnąc wzdłuż rzeki Wieprzówki.

3. Przyłączenie księstwa oświęcimskiego do Królestwa Polskiego

Jan IV, ostatni z książąt oświęcimskich, od początku swoich samodzielnych rządów prowadził awanturniczą politykę wobec swoich sąsiadów. Najpierw 1444 roku włączył się w wojnę o księstwo siewierskie, które książę cieszyński Wacław, sprzedał biskupowi krakowskiemu, Zbigniewowi Oleśnickiemu. Konflikt zakończył się w 1447 roku podpisaniem przez Jana IV (wraz z kilkoma innymi książętami górnośląskimi) zobowiązania, że nie zwiąże się z wrogami Królestwa Polskiego. Jednak w 1452 roku ponownie wszczął wojnę z Polską, popierając swego brata Przemysława toszeckiego, który wcześniej złupił okolice Siewierza oraz Włodka Skrzyńskiego z Barwałdu, który był sprawcą licznych rozbojów na pograniczu. Jesienią tego roku książęta oświęcimscy najechali ziemię krakowską na czele 900 zaciężnych, w odpowiedzi Piotr Szafraniec, podkomorzy krakowski, ruszył pustoszyć księstwo oświęcimskie i toszeckie. Zmusiło to książąt oświęcimskich do zaprzestania działań i wypłacenia Szafrańcowi 800 florenów odszkodowania za koszty wyprawy oraz 2000 florenów wcześniejszego zobowiązania za straty poniesione przez Szafrańca w walce z Włodkiem z Barwałdu. Nie zakończyło to konfliktu, ponieważ polska szlachta zebrana na zjeździe w Lublinie, podjęła decyzję o karnej wyprawie przeciwko książętom oświęcimskim. Na początku 1453 roku starosta lubelski Jan Szczekocki i podkomorzy lubelski Jan Kuropatwa na czele zaciężnych oblegli zamek w Oświęcimiu i zmusili Jana IV do rokowań. Ten przybywszy do Krakowa, 25 stycznia 1453 roku uzgodnił z panami małopolskimi reprezentującymi Koronę i króla, że złoży hołd Kazimierzowi Jagiellończykowi. Książę zobowiązał się ponadto, że 28 stycznia tego roku przekaże Oświęcim Janowi z Czyżowa, jako gwarancję spłaty przez niego długów, oraz pokrycia kosztów wysłania przeciw niemu zaciężnych. Wkrótce też, zarząd zamkiem oświęcimskim powierzony został Janowi Kuropatwie z Łańcuchowa. Dnia 7 czerwca 1453 roku, na zjeździe w Parczewie, książę Jan IV potwierdził królowi zobowiązania, które złożył w styczniu w Krakowie.

Warunki narzucone księciu były jednak trudne do spełnienia i wkróce Jan IV podjął próbę odzyskania pełni władzy. Wykorzystując nieobecność króla w Koronie, jesienią 1453 roku podjął nieudaną próbę opanowania zamku w Oświęcimiu. Strona polska odpowiedziała wyprawą też zresztą nieudaną - pod zajęty przez księcia zamek Wołek. Późną jesienią tego roku Jan IV oświęcimski został jednak zmuszony do zawarcia umowy, która zakładała sprzedaż księstwa Koronie Polskiej za 20 tysięcy szerokich groszy praskich. 19 marca 1454 roku w Krakowie przedstawiciele rycerstwa i miast księstwa oświęcimskiego złożyli królowi polskiemu przysięgę wierności. Ten ze swej strony 11 października wydał dokument, którym obiecał wypłacić księciu 4300 grzywien i 20 000 florenów w określonych terminach, w zamian za przekazanie ziemi oświęcimskiej z zamkami w Oświęcimiu i Wołku. Należność uregulowano jednak dopiero 3 lata później. 21 lutego 1457 roku w Gliwicach, Jan IV wystawił dokument, w którym oznajmił, że za zgodą braci, Wacława i Przemysława, sprzedał królowi polskiemu za 50000 grzywien księstwo oświęcimskie, w skład którego wchodziły: zamki Oświęcim i Wołek, miasta: Oświęcim i Kęty i 45 wsi wraz ze wszystkimi kopalniami i topniami złota, żelaza, ołowiu, srebra i miedzi; odbiór tej kwoty potwierdził 3 marca tego roku w Krakowie.

Po przejęciu księstwa oświęcimskiego (i zhołdowaniu księstwa zatorskiego) strona polska podjęła kroki, aby tę sytuację uprawomocnić w stosunkach międzynarodowych. W 1462 roku na zjeździe w Głogowie król czeski, Jerzy z Podiebradów zawierając pokój z królem polskim Kazimierzem Jagiellończykiem, zrzekł się dożywotnio przysługujących mu praw do zamków: Oświęcimia, Wołka, Siewierza, Zatora, Barwałdu i Żywca oraz do miast i ziem, które uznały władzę Polski. Potwierdzenie takiego zrzeczenia, ale już wieczystego, uzyskano w 1474 roku od króla Władysława Jagiellończyka. W 1564 roku sejm polski w Warszawie, realizując program egzekucyjny dokonał inkorporacji księstwa, wprowadził prawo koronne, a miejscową szlachtę zrównał w prawach ze szlachtą polską. Wcielone do Korony Polskiej po I rozbiorze Rzeczypospolitej (1772), terytoria dawnego księstwa oświęcimskiego przypadły Austrii i weszły w skład Galicji. Od połowy XIX wieku oficjalna nazwa - uwzględniającą dawne księstwo - brzmiała: Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i Księstwem Oświęcimskim i Zatorskim. W 1918 roku tereny dawnego Księstwa Oświęcimskiego znalazły się w granicach II Rzeczypospolitej, jako część województwa krakowskiego. W latach 1939 - 1945 ziemie te zostały wcielone do III Rzeszy i przynależały do rejencji katowickiej w Prowincji Śląsk, natomiast od 1941 roku do Prowincji Górnośląskiej. Po II wojnie, do 1975 roku, wchodziły ponownie do województwa krakowskiego, następnie Oświęcim został dołączony do województwa bielskiego, a Brzeszcze do województwa katowickiego. Od 1999 roku ziemie dawnego Księstwa Oświęcimskiego znajdują się w województwie małopolskim.

Bibliografia

1. Baczkowski K., Stosunki księstwa oświęcimskiego i zatorskiego z Korona Czeską w późnym średniowieczu, w: Osiem wieków historii i kultury miasta Zatora i regionu, red. T. Gąsowski, współpraca P. Stanko, Kraków 2006.
2. Nowakowski A., Dzieje ustroju i prawa księstw Oświęcimskiego i Zatorskiego, Białystok 1988.
3. Piastowie. Leksykon biograficzny, red. S. Szczur, K. Ożóg, Kraków 1999.
4. Prokop K.R., Księstwa oświęcimskie i zatorskie wobec Korony Polskiej w latach 1438-1513. Dzieje polityczne, Kraków 2002.
5. Rajman J., Pogranicze śląsko-małopolskie w średniowieczu, Kraków 1998.
6. Sperka J., Oświęcim stolicą samodzielnego księstwa w XIV i I poł. XV w., „Kroniki Zamkowe Osviecimensis” 2009, nr 1.
7. Stanek J., Z dziejów ziemi oświęcimskiej, Kraków 1959.

Źródła on-line

ŚBC

Maciej Kasperlik, Zur Landeskunde der Herzogthümer Oświęcim und Zator, 1863

OBC

Ferdynand Bostel, Sądownictwo ziemskie oświęcimskie i zatorskie od r. 1440-1565, Lwów 1889

WBC

Stanisław Porębski, Oświęcim - dawne księstwo - po 1573 - mapa

AJD

Krzysztof Prokop, Księstwa oświęcimskie i zatorskie w historiografii (XV-XX w.), Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, "Zeszyty Historyczne", T. 9, s. 15-47