Konurbacja rybnicka

Autor: dr hab. Robert Krzysztofik

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Konurbacja rybnicka zlokalizowana jest w południowo zachodniej części województwa śląskiego. Zajmuje obszar 1480 km². W jej skład wchodzą miasta na prawach powiatu: Jastrzębie-Zdrój, Rybnik i Żory, powiaty ziemskie: raciborski, rybnicki, wodzisławski oraz gminy Pawłowice z powiatu pszczyńskiego i Zebrzydowice z powiatu cieszyńskiego W niektórych ujęciach naukowych i popularnonaukowych konurbacja rybnicka nie obejmuje swym zasięgiem powiatu raciborskiego. Względnie niektórych gmin wiejskich powiatów – raciborskiego czy wodzisławskiego, a także wspomnianych Zebrzydowic. Pojawia się natomiast gmina Suszec z powiatu pszczyńskiego, a w starszych opracowaniach miasto Knurów z powiatu gliwickiego i miasto Orzesze z powiatu mikołowskiego. Współcześnie oba miasta stanowią część konurbacji katowickiej.

W granicach konurbacji zlokalizowanych jest 11 miast, w tym jedno duże – Rybnik oraz 8 miast średnich – Jastrzębie-Zdrój, Żory, Racibórz, Wodzisław Śląski, Czerwionka-Leszczyny, Rydułtowy, Pszów i Radlin. W latach 2000. status miasta 100-tysięcznego straciło Jastrzębie-Zdrój, a w latach 90. XX wieku – Wodzisław Śląski. Pierwsze z nich w efekcie depopulacji, drugie zaś w konsekwencji dezintegracji przestrzeni administracyjnej miasta ukonstytuowanej jeszcze w latach 70. XX wieku.

Powstanie i rozwój konurbacji rybnickiej

Ryc. 1. Struktura przestrzenna konurbacji rybnickiej. Oznaczenia: 1 – miasta rdzenia konurbacji rybnickiej, 2 – miasta strefy wewnętrznej konurbacji rybnickiej, 3 – gminy strefy zewnętrznej konurbacji rybnickiej, 4 granice gmin lub obszarów miejskich i wiejskich w gminach, 5 – granice powiatów, 6 – granica województwa śląskiego, 7 – zasięg terytorialno-administracyjny konurbacji rybnickiej, 8 – granica państwa.

Konurbacja rybnicka, jako forma osadnicza zaczęła się tworzyć dopiero po II wojnie światowej. Do tego okresu funkcjonowało tu kilka miast o rodowodzie średniowiecznym oraz kilkanaście większych miejscowości o różnym stopniu zurbanizowania, jednak bez formalnego statusu miejskiego. Były to zarówno osady nowe, związane z rozwijającym się tutaj górnictwem, jak i zurbanizowane wsie o genezie feudalnej.

Procesy aglomeracyjne po raz pierwszy na tym terenie uaktywniły się już w średniowieczu, a ich konsekwencja było powstanie w roku 1294, raciborskiego Nowego Miasta, które jednak już w następnym stuleciu zintegrowano z Raciborzem. Aż do połowy XX wieku sieć osadnicza w tej części województwa śląskiego cechowała się elementem przeciwnym do skupionych form osadniczych, a była nim stosunkowo rozproszona siec miast z własnymi polami oddziaływań. Pola te stanowiły pewne dziedzictwo formowania się układów osadniczych na Śląsku, gdzie starano się nie tworzyć układów miast konkurencyjnych, zlokalizowanych blisko siebie. Dziedzictwo organizacji przestrzennej osadnictwa opartego na tzw. ośrodkach obsługi (ośrodkach centralnych) zaplecza przetrwało w zasadzie do połowy XX wieku. Miasta regionu należały (poza Raciborzem) do grona ośrodków małych i bardzo małych. W 1933 roku, miastem dużym był Racibórz (około 50 tys. mieszkańców), a miastem średnim Rybnik. Pozostałe miejscowości należały do grona ośrodków małych. W czasie II wojny światowej powstały plany reorganizacji systemu osadniczego Górnego Śląska, w efekcie których głównym ośrodkiem miał stać się Racibórz. Jego nadrzędność i funkcje centralne miały wypełniać obszar pomiędzy Wrocławiem, Krakowem a Brnem. Miasto i oczekiwana wokół niego aglomeracja miały także przejąć impet rozwoju miast zlokalizowanych współcześnie w Konurbacji Katowickiej.

Niezależnie od istniejących miast silnie urbanizowały się niektóre miejscowości wiejskie. Wymienić tu należy przede wszystkim Boguszowice, Chwałowice, Czerwionkę, Dębieńsko, Jastrzębie, Niedobczyce, Pszów, Radlin, Rydułtowy i inne. Uwarunkowania silnej urbanizacji tych miejscowości koncentrowały się na lokalnej eksploatacji węgla kamiennego, a w przypadku Jastrzębia na funkcji uzdrowiskowej.

Układy przestrzenno-funkcjonalne tych miast oparte były na rozplanowaniu dawnych wsi rolniczych, stąd dominantą były tu główne ulice z siecią mniejszych prostopadłych dróg nawiązujących w swym przebiegu do morfologii terenu. Układ ten był coraz bardziej zabudowywany przekształcając się w małomiasteczkowy lub miejski. Niezależnie od tego istotne elementy stanowiły kopalnia i jej otoczenie oraz budowane in cruda radice osiedla i kolonie patronackie. Skupiały one zarówno zabudowę niską, jak i wysoką. Z różnych względów następowało jednak opóźnienie w formalnym umiastowieniu tych miejscowości. Znamienne, że region ten będąc jednym z najbardziej zurbanizowanych ze społecznego i ekonomicznego punktu widzenia nie doczekał się w I połowie XX wieku, ani jednego aktu nadania przywilejów miejskich.

Przekształcenia następowały także w miastach, szczególnie w Raciborzu i Rybniku. Tu zabudowa miejska znacząco „wybiegała” poza obrys dawnych obwarowań miejskich, szczególnie w Raciborzu tworząc kolejne kwartały zabudowy o wysokim stopniu kompaktowości.

Zalążkowy etap kształtowania się konurbacji rybnickiej zakończył się na początku lat 50. XX wieku, kiedy to dotychczasowa sieć miast o genezie średniowiecznej zaczęła być uzupełniana nowymi miastami. Większość z nich miała skrajnie wyspecjalizowany genotyp funkcjonalny oparty na eksploatacji węgla kamiennego. Z uwagi na siłę oddziaływania miast o starszej genezie nie miały w tym okresie z kolei szans zaistnienia nowe miasta usługowo-handlowe. Nie sprzyjały temu też ograniczenia rozwojowe tych sfer w ramach socjalistycznej gospodarki nakazowo-rozdzielczej. Etap rozwojowy formy osadniczej konurbacji rybnickiej, który rozpoczął się na początku lat 50. XX wieku określić należy jako etap umiastowienia. Symbolicznie zakończył się on w 1975 roku.

Po 600 latach przerwy, pierwszym uprawomocnionym ośrodkiem miejskim stały się Rydułtowy, które prawa miejskie uzyskały w 1951 r. Można tu także wspomnieć o umiastowieniu Knurowa (1951), który był ówcześnie traktowany jako jeden z ośrodków Rybnickiego Okręgu Węglowego. Wkrótce miastami stały się także Niedobczyce, Pszów i Radlin (1954 r.). W tym samym roku 3 dalsze miejscowości, a mianowicie Boguszowice, Chwałowice i Czerwionka uzyskały status tzw. osiedla miejskiego, który w zdecydowanej większości przypadków był preludium do uzyskania pełni praw miejskich. W roku 1956, osiedlem miejskim stały się Jastrzębie-Zdrój, Kuźnia Raciborska i Leszczyny. Proces formalnoprawnego pełnego umiastowienia regionu przeciągnął się na lata 60. Ubiegłego wieku.

W tym okresie tracąc status osiedla miejskiego, powstały miasta: Boguszowice, Czerwionka, Leszczyny (1962), Jastrzębie-Zdrój (1963) oraz Chwałowice i Kuźnia Raciborska (1967). W ciągu 16 lat przybyło tu 10 nowych miast. Łącznie w 1970 roku, było ich zatem 14. W regionie wytworzyła się charakterystyczna policentryczna struktura o charakterze ewoluującej konurbacji miejskiej. Jej definicyjna modelowość rosła wraz ze wzrostem liczby ludności poszczególnych jednostek miejskich oraz faktem stosunkowo niedużej rozpiętości potencjału demograficznego pomiędzy zlokalizowanymi tu miastami. Zdecydowana większość miast mieściła się w roku 1970, w przedziale wielkościowym 7-30 tys. mieszkańców. Nie było też jednego miasta pod tym względem wyróżniającego się. Rybnik w 1970 r. liczył 43 tys. mieszkańców, a Racibórz 40 tys. Niemniej jednak z uwagi na nieco inne podstawy gospodarcze rozwoju Raciborza (Przemysł metalowy, chemiczny, spożywczy), miastem reprezentatywnym dla regionu stał się Rybnik jako centrum górnictwa węglowego rozwijającego się w samym mieście, jak i przylegających do niego nowych ośrodkach miejskich. W odniesieniu do regionu utrwaliła się w tym okresie nazwa Rybnicki Okręg Węglowy (ROW).Było to określenie specyficzne na tle innych regionów miejskich Polski. To znaczy nazwa okręgu przemysłowego była jednocześnie substytutem nazwy formy osadniczej, co było niezwykle rzadkie (por. Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy – LGOM). W ten sposób podkreślono gospodarczą rolę regionu, niwelując jednocześnie kwestie związane z elementami przestrzennymi i społecznymi, których wyrazem jest pojęcie aglomeracji lub konurbacji miejskiej.

Powstawaniu nowych miast towarzyszył zdecydowany rozwój miast już istniejących. Liczba ludności Rybnika w latach 1955-1970 wzrosła o 50%, Raciborza natomiast o ponad 30%. Jednak fenomenem lat 60. I 70. XX wieku łączącym powstawanie całkiem nowych i kontynuację rozwoju starych ośrodków miejskich była „przestrzenna rewolucja”, która miała miejsce w Jastrzębiu-Zdroju i Żorach. To drugie miasto, jakkolwiek posiadające XIII-wieczny rodowód, z uwagi na fakt niezwykle gwałtownego rozwoju zostało określone jako „nowe miasto”. W latach 1955-1980 liczba ludności Żor wzrosła o około 1000%, w tym w latach 1955-1970 o 400%. Średniowieczny układ przestrzenny miasta został w pewien sposób „wtopiony” w nowe przestrzenie zabudowy blokowej, które zdecydowanie zdominowały przestrzeń urbanistyczną Żor.

Jednak największym fenomenem urbanizacji lat 50. i 70. XX wieku był w tym regionie przypadek miasta Jastrzębie-Zdrój. Co najmniej z dwóch powodów – demograficznego i przestrzennego.

Tab. 1.1. Powierzchnia i ludność konurbacji rybnickiej w 2012 roku

Tab. 1.2. Powierzchnia i ludność konurbacji rybnickiej w 2012 roku

Tab. 1.3. Powierzchnia i ludność konurbacji rybnickiej w 2012 roku

W pierwszym przypadku podstawą powyższego twierdzenia był niespotykany w Polsce przyrost liczby ludności, który w latach 1961-1976 wyniósł aż 2815% (z 3,3 tys. do 96,2 tys. mieszkańców). W latach 1971-1975 każdego roku przyrost migracyjny osiągał tu liczbę 8-9 tys. osób.

Drugą kwestią była próba ukonstytuowania w najbliższym otoczeniu miasta nowej aglomeracji miejskiej. W jej skład obok Jastrzębia-Zdroju, którego ludność miała wzrosnąć do ponad 200 tys. mieszkańców wchodzić miały jeszcze 90-tysięczny Godów, 35-tysięczna Ruptawa oraz mniejsze ośrodki miejskie w Pawłowicach i Zebrzydowicach (później koncepcje zmieniono na Kaczyce). Ostatecznie ten wielki zespół miast-blokowisk nie powstał. Liczba ludności Jastrzębia-Zdroju, który wchłonął Ruptawę ustabilizowała się na poziomie około 100 tys. mieszkańców. Pawłowice rozrosły się do wielkości ponad 10 tys. mieszkańców, a Zebrzydowice, Kaczyce i Godów liczą po kilka tysięcy mieszkańców. Wszystkie 4 miejscowości pomimo zurbanizowanego charakteru mają formalnie status wsi. Pawłowice dodatkowo najludniejszej „wsi” w Polsce.

Istotne zmiany w strukturze konurbacji rybnickiej miały miejsce w połowie lat 70. XX wieku. Na skutek reformy administracyjnej prawa miejskie straciła połowa miast regionu, stając się dzielnicami innych ośrodków miejskich. Do Rybnika przyłączono Chwałowice (1973) oraz Boguszowice i Niedobczyce (1975). Do Wodzisławia Śląskiego przyłączono Pszów, Radlin i Rydułtowy (1975 r.). W tym samym roku w jeden ośrodek miejski (pod nazwą Leszczyny) połączono Czerwionkę i Leszczyny.

W efekcie zmian administracyjnych oraz stałego wzrostu demograficznego powstała konurbacja miejska integrująca na początku lat 80. XX wieku 3 miasta 100-tysięczne (Rybnik, Jastrzębie-Zdrój i Wodzisław Śląski), trzy miasta średnie: Racibórz, Żory i Czerwionkę-Leszczyny oraz 1 miasto małe – Kuźnię Raciborską. Nadal region posiadał formę osadniczą konurbacji, tym razem z mniejszą liczba miast, ale o jeszcze bardziej zbliżonych wartościach potencjału demograficznego – aż 5 spośród 7 miast regionu miało potencjał demograficzny w przedziale 50-120 tys. mieszkańców. Bardzo zbliżony był także ich potencjał gospodarczy oraz (z wyjątkiem Raciborza) typ stymulującego głównego czynnika miastotwórczego.

W latach 80. i na początku lat 90. XX wieku dynamika wzrostu demograficznego wyraźnie wyhamowała. Na skutek kryzysu lat 80. Oraz późniejszej transformacji polityczno-ekonomicznej rezygnowano z wielu zamierzeń prorozwojowych. „Erozji” ulegały nawet struktury już istniejące. Przesilenie polityczno-gospodarcze lat 90. XX wieku oraz inne niezależne i bardziej globalne trendy w życiu społecznym miały istotne efekty w rozplanowaniu formy osadniczej konurbacji rybnickiej. Okres ten należy widzieć jako początek kolejnego i trwającego nadal etapu rozwojowego tego regionu miejskiego.

Jego podstawową cechą jest przybieranie formy dosłownej aglomeracji policentrycznej, kosztem dotychczasowej konurbacji. Ponieważ proces ten przebiega ewolucyjnie, a region zdaje się być na jego półmetku, stąd zdania co do określenia czy jest to policentryczna aglomeracja czy jeszcze konurbacja są w środowisku naukowym podzielone. Autor niniejszego tekstu stoi na stanowisku, że możemy już mówić o policentrycznej aglomeracji rybnickiej, która jest formą pośrednią pomiędzy aglomeracją monocentryczną a konurbacją miejską. Ze względów organizacyjnych w dalszej części opracowania stosowane będzie jednak pojęcie konurbacji.

Przesłanką zmian typu formy osadniczej z konurbacji miejskiej na policentryczną aglomerację miejską były takie czynniki jak:

• rozpad administracyjny Wodzisławia Śląskiego na 2 średnie i 2 mniejsze miasta,
• „przesunięcie się” Jastrzębia-Zdroju do grupy miast średnich oraz jego stałą i szczególnie oczekiwaną w najbliższej przyszłości depopulację,
• trwanie w grupie miast średnich Raciborza i Żor,
• istnienie tylko 1 dużego miasta Rybnika, którego przewaga potencjału demograficznego nad 3 kolejnymi ośrodkami (Jastrzębie-Zdrój, Żory, Racibórz) rośnie rokrocznie,
• mocowanie usług wyższego rzędu w 4 miastach: Rybniku, Raciborzu, Jastrzębiu-Zdrój i Żorach ze szczególnym wskazaniem tego pierwszego ośrodka, gdzie pojawiają się pojedyncze zinstytucjonalizowane działania nawet o charakterze metropolitalnym.

Struktura konurbacji rybnickiej

W strukturze konurbacji rybnickiej należy wyróżnić jej rdzeń oraz strefę peryferyjną w skład której wchodzi strefa wewnętrzna i strefa zewnętrzna. Spośród 1480 km², które zajmuje region na jego rdzeń przypada 422 km², a na strefę zewnętrzną 1058 km². Rdzeń konurbacji stanowią następujące miasta: Rybnik, Jastrzębie-Zdrój, Racibórz, Wodzisław Śląski i Żory. W strefie peryferyjnej zlokalizowane są pozostałe gminy konurbacji rybnickiej, przy czym do wchodzącej w jej skład strefy wewnętrznej należą wyłącznie same miasta: Czerwionka-Leszczyny, Kuźnia Raciborska, Pszów, Radlin i Rydułtowy. Strefa wewnętrzna konurbacji zajmuje obszar 117 km², a strefa zewnętrzna 941 km².

Cechą rdzenia konurbacji rybnickiej jest niepełna ciągłość administracyjna pomiędzy jego głównymi ośrodkami. Odnotować ją można w relacji miast: Rybnik-Żory oraz Jastrzębie-Zdrój-Żory. Do lat 90. XX wieku ciągłość ta występowała także w relacji Rybnik-Wodzisław Śląski. Wodzisław Śląski z wymienionymi powyżej trzema ośrodkami powiązany jest poprzez ciągłość administracyjną miast tworzących strefę wewnętrzną. Racibórz natomiast poprzez jednostki wchodzące zarówno w skład strefy wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Ten fakt stanowi genezę nieuwzględniania tego miasta w niektórych delimitacjach konurbacji rybnickiej. Strefę wewnętrzną konurbacji rybnickiej tworzą miasta niepowiatowe (Czerwionka-Leszczyny, Kuźnia Raciborska, Pszów Radlin i Rydułtowy), które w trzech ostatnich przypadkach zostały restytuowane prawnie w latach 90. XX wieku.Cała strefa wewnętrzna cechuje się wyraźną ciągłością administracyjną przestrzeni miejskiej, zarówno względem siebie, jak i miast rdzeniowych. Dotyczy to zwłaszcza Radlina i Rydułtów. Podkreślić jednak należy, że w wielu przypadkach poszczególne miejscowości nie są zintegrowane jednocześnie poprzez ciągłość strefy zurbanizowanej.

W strefie zewnętrznej konurbacji rybnickiej zlokalizowane są wszystkie gminy wiejskie, gmina miejsko-wiejska Krzanowice, obszar wiejski gminy miejsko-wiejskiej Czerwionka-Leszczyny. Charakterystyczną cechą strefy zewnętrznej jest bardzo silna urbanizacja społeczna i ekonomiczna większości gmin wiejskich. Wyraża się ona z jednej strony specyfiką 10-tysięcznych Pawłowic z blokową zabudową miejską, z drugiej zaś z reguły niedużymi terytorialnie gminami wiejskimi o wskaźniku zaludnienia typowym dla małych miast. Cecha ta bardziej upodabnia je właśnie bardziej do mniejszych ośrodków miejskich niż formalnie gmin wiejskich, tym bardziej, że niektóre z nich są gminami, w których znajduje się tylko jedna miejscowość (Jejkowice) lub zmierzają do takiego rozwiązania (gmina Świerklany integrująca tylko dwie miejscowości Świerklany Górne i Jankowice Rybnickie i wykazująca tendencje do formalnej separacji).

W 2012 roku, na obszarze konurbacji rybnickiej mieszkało 671 tys. mieszkańców, przy czym od lat 90. XX wieku obserwowane są zmiany w przestrzennej redystrybucji ludności. Miasta regionu cechują się depopulacją lub stagnacją demograficzną, podczas gdy wzrost liczby ludności odnotowywany jest w gminach podmiejskich cechujących się zjawiskiem suburbanizacji. Spośród największych miast stosunkowo niewielkie spadki liczby ludności odnotowuje sam Rybnik, największe zaś Jastrzębie-Zdrój, Żory i Racibórz. W przypadku Rybnika związane jest to integracja w granicach miasta licznych miejscowości o cechach wiejskich i podmiejskich stanowiących cel osadnictwa suburbialnego. Depopulacja Jastrzębia-Zdroju i Żor wiąże się z negatywnymi zjawiskami demograficzno-społecznymi (starzenie się ludności, nadwyżka zgonów nad urodzeniami, migracje zewnętrzne, negatywna percepcja miejsca) mającymi miejsce w dużych osiedlach blokowych, a które zdominowały przestrzeń tych miast. W Raciborzu do tych cech dochodzi kwestia migracji zagranicznych.

Bibliografia

1. Kantor-Pietraga I., Krzysztofik R., Rozwój demograficzny miast na obszarze województwa śląskiego od XIII do XXI wieku, Sosnowiec 2009.
2. Kantor-Pietraga I., Krzysztofik R., 2011, Jastrzębie Zdrój - od wsi uzdrowiskowej do miasta blokowiska, "Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica-Oeconomica" 2011, t. 11/2011, s. 255-267.
3. Krzysztofik R., Szmytkie R., Studia na procesami i strukturami osadniczymi sieci miast Polski Południowej, Sosnowiec 2011.
4. Krzysztofik R., Umiastowienie obszaru Polski od XIII do XXI wieku. Interpretacja geograficzno-historyczna, Katowice 2012.
5. Spórna T., Modele przemian urbanizacyjnych w województwie śląskim, Sosnowiec 2012.
6. Województwo Śląskie. Zarys geograficzno-ekonomiczny, red. M. Tkocz, Sosnowiec 2008.