Małopolska

Autor: prof. dr hab. Jerzy Runge

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Małopolska to pojęcie historyczne, które pojawiło się po raz pierwszy w 1411 r. (Polonia Minor) dla odróżnienia od Wielkopolski (Polonia Maior).

Geneza pojęcia i jego wieloznaczność

Wejście Małopolski w X wieku skład państwa polskiego, jak i przeniesienie stolicy Polski do Krakowa doprowadziło do szybkiego ukształtowania się terytorium Małopolski jako dzielnicy senioralnej. Obszar Małopolski objął dwie prowincje – krakowską i sandomierską, które w XIV wieku przybrały formalną nazwę województw. W 1474 roku z części województwa sandomierskiego utworzono województwo lubelskie. Tym samym Małopolska rozciągała się od linii Przemszy i Brynicy na zachodzie, przez tereny obecnego województwa małopolskiego, podkarpackiego, po lubelskie. W okresie rozbiorów za Małopolskę uważano tereny zajęte przez Austriaków, tj. Galicję, przy czym dzielono ją na zachodnią ze stolicą w Krakowie oraz wschodnią ze stolicą we Lwowie. Takie pojecie Małopolski przetrwało do lat międzywojennych (Starkel, 2002). Powojenna rzeczywistość, w tym zmiany w przebiegu granic państwowych, jak i kilkakrotne modyfikacje podziału administracyjnego kraju doprowadziły do odejścia od historycznie utrwalonych nazw i zamieszania pojęciowego. Rzecz dotyczy nie tylko tego obszaru Polski, ale także innych województw. Wprowadzając kolejne podziały administracyjne zasadniczo „zamknięto” historyczną Małopolskę w obszarze między Krakowem a Tarnowem, przyjmując zarazem nazwę województwa pochodzącą od jego największego miasta. Swoistym kuriozum była obowiązująca nazwa tego województwa w latach 1975-1998 – miejskie krakowskie, którego terytorium niewiele wybiegało poza teren aglomeracji krakowskiej sugerując, iż cały obszar to zbiór miast.

Małopolska (niem. Kleinpolen, napisana małymi literami) przed rokiem 1660, fragment mapy austriackiego towarzystwa bibliograficznego z 1892 r.

Opis Małopolski Antoniego Sujkowskiego, 1921 rok

Obszar Małopolski do XVIII wieku na tle współczesnego podziału administracyjnego Polski

Polska - regiony fizycznogeografincze, według Jerzego Kondrackiego

Reforma podziału administracyjnego kraju z 1999 r. co prawda przywróciła cześć dawnych nazw, ale ich terytoria tylko w części odpowiadają obszarom historycznym. Obecne województwo małopolskie tylko fragmentarycznie opiera się na zachodzie na dawnej granicy miedzy Śląskiem a Małopolską. Jeszcze dobitniej różnice te są widoczne na pozostałych granicach (północ, wschód).

Historyczna Małopolska od 1999r. znajduje się w obrębie aż sześciu województw:

• małopolskiego,
• świętokrzyskiego (południowa część),
• podkarpackiego (zachodnia część),
• łódzkiego (wschodnia część),
• mazowieckiego (południowa część),
• śląskiego (wschodnia i południowo-wschodnia część).

Podobną niezgodność granic historycznych z przebiegiem granic administracyjnych posiada sąsiadujący z Małopolską, Śląsk. Jego granice historyczne sięgają na zachód aż po Łużyce (dzisiejsze Niemcy), zaś na terenie Polski w obecnym podziale administracyjnym spotykamy aż trzy województwa:

• dolnośląskie – które po II wojnie światowej cechowało się wymianą ludności, w związku z czym trudno mówić o śląskości tego województwa;
• opolskie – województwo uznawane przez wielu badaczy za swego rodzaju matecznik Górnoślązaków. Z racji wieloletniej zagranicznej emigracji zarobkowej do Niemiec znaczna część mieszkańców tego silnie wyludniającego się województwa posiada obywatelstwo zarówno polskie., jak i niemieckie;
• śląskie – które tylko w części położonej zasadniczo na zachód od linii Przemszy i Brynicy jest śląskie. Znaczne powojenne migracje do pracy do rozwijających się ośrodków przemysłowych Konurbacji katowickiej i rybnickiej z innych województwa kraju doprowadziły do spadku udziału ludności autochtonicznej w strukturze mieszkańców śląskich miast.

Ponadto na terenie Republiki Czeskiej także spotykamy Ślązaków (Śląsk Cieszyński), co dodatkowo podkreśla fakt rozbieżności terytoriów etniczno-kulturowych z przebiegiem granic administracyjnych (Kłosowski, Runge, 1999). Kolejnym polem różnic jest geograficzne ujęcie tego obszaru, w tym odrębnie w geografii fizycznej oraz w geografii społeczno-ekonomicznej.

Małopolska w ujęciu fizycznogeograficznym

Traktując Małopolskę jako jednostkę fizycznogeograficznego podziału Polski należy mieć na uwadze zwłaszcza podział J. Kondrackiego (1967, 1976), który w obrębie zasadniczo równoleżnikowego pasa wyżyn południowej Polski wyodrębnił – idąc z zachodu na wschód – kolejno: Wyżynę Śląską, Wyżynę Krakowsko-Częstochowską, Nieckę Nidziańską, Wyżynę Lubelską i Roztocze. Wyżyna Małopolska stanowi tutaj centralną część, przy czym część badaczy łączy ją z Wyżyną Śląską w jedną całość (Wyżyna Śląsko-Małopolska), której wschodnią granicę stanowi dolina Wisły. Biorąc pod uwagę budowę geologiczną , klimat, zróżnicowanie roślinności w kontekście granicy między Europą Zachodnią a Wschodnią, to obszar wyżynny pomiędzy Wisłą, Wieprzem a górną Notecią nie należy do Europy Wschodniej jak kiedyś zakładano w piśmiennictwie geologicznym i geograficznym, ale wiąże się z wielką jednostką strukturalną (świętokrzyską), która stopniowo obniża się w kierunku północno-wschodnim. Tym samym takie rozumienie Wyżyny Małopolskiej powoduje, iż składa się ona z trzech jednostek wewnętrznych – Wyżyny Przedborskiej, Niecki Nidziańskiej i Wyżyny Kieleckiej. Każda z nich zawiera jednostki niższego rzędu. Są to odpowiednio:

a) w obrębie Wyżyny Przedborskiej

• Wzgórza Radomszczańskie
• Wzgórza Opoczyńskie
• Próg Lelowski
• Niecka Włoszczowska
• Pasmo Przedborsko-Małogoskie
• Wzgórza Łopuszańskie

b) w obrębie Niecki Nidziańskiej

• Płaskowyż Jędrzejowski
• Wyżyna Miechowska
• Płaskowyż Proszowicki
• Garb Wodzisławski
• Dolina Nidy
• Niecka Solecka
• Garb Pińczowski
• Niecka Połaniecka

c) oraz w obrębie Wyżyny Kieleckiej

• Płaskowyż Suchedniowski
• Garb Gielniowski
• Przedgórze Iłżeckie
• Góry Świętokrzyskie
• Wyżyna Sandomierska
• Pogórze Szydłowskie

Najwyższą kulminacją Wyżyny Małopolskiej jest Łysica (612 m n.p.m) usytuowana w obrębie Gór Świętokrzyskich.

Niezależnie od argumentów za takim, czy innym wyodrębnianiem Wyżyny Małopolskiej w dotychczasowym piśmiennictwie, jej centralne położenia w obrębie pasa wyżyn południowej Polski nie budzi zastrzeżeń. Chociaż nie wszędzie jej granice rysują się wyraźnie, to charakterystyczne są dla niej trzy typy krajobrazu:

• krajobraz wyżynny węglanowy – z rozwojem form krasowych z glebami typu rędziny;
• krajobraz wyżynny krzemianowy z glebami typu bielicowego lub brunatnego;
• oraz krajobraz lessowy z glebami pyłowymi, należącymi do typu czarnoziemów lub gleb brunatnych.

W konsekwencji spotykamy tu znaczną różnorodność świata roślinnego i zwierzęcego, jak i zmienność warunków klimatycznych.

Małopolska w ujęciu administracyjnym oraz społeczno-gospodarczym

Biorąc pod uwagę wyżej przedstawione niezgodności między historycznym przebiegiem granic, a linią podziałów administracyjnych, to najczęstszym rozwiązaniem pozwalającym analizować obszar pod względem społeczno-gospodarczym jest przyjęcie regionu administracyjnego jako układu odniesienia. Należy jednak pamiętać o ułomności takiego rozwiązania.

Aktualnie istniejące województwo małopolskie składa się zarówno z fragmentu zachodniej części historycznej Małopolski, części Wyżyny Małopolskiej, jak i fragmentu Spisza i Orawy usytuowanych na pograniczu polsko-słowackim. Porównując obszar województwa miejskiego krakowskiego (lata 1975-1998) z obowiązującym od 1999 roku, to obecne zawiera:

• byłe miejskie krakowskie i nowosądeckie w całości,
• byłe tarnowskie – poza gminami powiatu dębickiego oraz gminami Radomyśl Wlk. i Wadowice Górne z powiatu mieleckiego,
• z byłego bielskiego tylko gminy powiatu suskiego, wadowickiego i oświęcimskiego,
• z byłego katowickiego – gminy powiatu olkuskiego i chrzanowskiego oraz gmina Brzeszcze z powiatu oświęcimskiego,
• z byłego kieleckiego – gminy powiatu miechowskiego oraz gmina Pałecznica i Koszyce z powiatu proszowickiego,
• z z byłego krośnieńskiego – gminy Biecz i Lipinki z powiatu gorlickiego.

Tym samym w obowiązującej rzeczywistości podziału administracyjnego kraju województwo małopolskie graniczy z:

• województwem śląskim od zachodu
• podkarpackim od wschodu,
• świętokrzyskim od północy,
• oraz Słowacją od południa.

Tak określone granice powodują iż krajobraz województwa jest silnie urozmaicony, z równoleżnikowym układem zróżnicowań terenu, od typowo wyżynnego na północy, przez obniżenie w części środkowej (dolina Wisły). po wyżyny i góry na południu. Kulminację stanowią tutaj Rysy, sięgające 2499 m. n.p.m w masywie Tatr.

Wyodrębnienie w południowej Polsce regionu administracyjnego ze stolicą w Krakowie jako jednostki reprezentującej historyczną Małopolskę nie budziło najmniejszej wątpliwości po odrodzeniu państwa polskiego po zakończeniu I wojny światowej. Wynikało to nie tylko z wielowiekowych uwarunkowań rozwojowych miasta i jego zaplecza, ale także ze struktury osadniczej południowej części Polski. Między konurbacją katowicką a Rzeszowem znajdujemy wyraźną dominantę w postaci Krakowa, liczącego aktualnie 750,0 tys. mieszkańców. Na terytorium województwa małopolskiego – liczącego 15182 km2 powierzchni zamieszkuje 3,2 mln mieszkańców, co daje przeciętną gęstość zaludnienia rzędu 217 osób / 1 km2 przy średniej ogólnokrajowej wynoszącej 122 osób / 1 km2 . Tak znaczna koncentracja ludności stanowi pochodną ogólnie większego zaludnienia południowego pasa województw Polski w porównaniu z innymi regionami.

Jeśli rozpatrywać strukturę osadniczą województwa małopolskiego w kontekście klasycznego podziału na miasta małe (< 20 tys. mieszkańców, miasta średnie (20 – 100 tys. mieszkańców) oraz miasta duże (liczące > 100 tys. mieszkańców), to w okresie powojennym notujemy tutaj interesujące tendencje. I tak, przy ogólnym wzroście liczby ośrodków miejskich z 40 w 1950 r. do 57 w 2008 r. (zwłaszcza miast małych z 36 do 48) ich udział w koncentracji zaludnienia zmalał z 31,3% do 28,1%. Przy jednoczesnym spadku roli Krakowa w tym względzie z 55,2% do 46,7%, to okazuje się, iż w latach powojennych wzrosła przede wszystkim ranga miast średniej wielkości (wzrost liczby miast tego typu z 3 do 8, a zarazem wzrost udziału w ogólnowojewódzkim zaludnieniu z 13,5% do 25,2%) – (Runge A, 2013). Historyczny szlak handlowy łączący Europę Zachodnią ze Wschodem przebiegający między innymi przez Wrocław, Bytom, Będzin, Olkusz, Kraków, Przemyśl, sprzyjając nie tylko rozwojowi osadnictwa, ale także działalności gospodarczej (górnictwo kruszcowe, rolnictwo, transport). Terytorium województwa małopolskiego to obszar występowania wielu surowców naturalnych, często o długich, historycznych tradycjach ich eksploatacji (m.in. sól kamienna, rudy cynku i ołowiu, węgiel kamienny, gaz ziemny, surowce budowlane). Licznie występują tu także wody mineralne i geotermalne stanowiące podstawę dla funkcjonowania placówek sanatoryjnych oraz spa (zwłaszcza Krynica, Muszyna, Szczawnica).

Struktura przestrzenna działalności gospodarczej w województwie małopolskim pozwala na wyodrębnienie czterech okręgów przemysłowych. Są nimi okręg krakowski, jaworznicko-chrzanowski, tarnowski i karpacki.

Kraków jest obecnie drugim co do liczby ludności miastem w Polsce po, Warszawie (blisko 2 mln osób). Proces depopulacji będący konsekwencją między innymi II przejścia demograficznego, zagranicznej emigracji zarobkowej, suburbanizacji, czy też spadku znaczenia dotychczasowych działalności gospodarczych spowodowały, iż poszczególne miasta z różnym tempem zaczęły nie tylko zmniejszać zaludnienie, ale także wykazywać niepokojące tendencje zmian strukturalnych (starzenie demograficzne, wzrost feminizacji szczególnie w starszych przedziałach wieku). Łódź, która zajmowała drugie miejsce w kraju pod względem zaludnienia wymienione tendencje depopulacyjne odczuwa w ostatnich latach szczególnie dotkliwie. W konsekwencji zaludnienie Łodzi zmniejszyło się do poziomu 722 tys. mieszkańców, co spowodowało jego spadek na trzecie miejsce w hierarchii wielkościowej, a awans na drugie Krakowa. Spadek zaludnienia Krakowa przebiega wolniej niż Łodzi, co niewątpliwie wiąże się z sytuacja gospodarczą miasta. Łódź przez lata była monofunkcyjnym ośrodkiem włókienniczym, ściśle uzależnionym w swoim rozwoju od wschodnich rynków zbytu. Każde zachwianie koniunktury powodowało problemy rozwojowe tego miasta. Ponadto bliskie położenie stolicy kraju utrudniało proces restrukturyzacji i modernizacji gospodarki (Łódź jako obszar oddziaływania Warszawy). W przypadku Krakowa mamy do czynienia nie tylko z silnie zróżnicowaną strukturą gospodarczą, ale także brakiem istotniejszej konkurencji innych ośrodków przemysłowych. Konurbacja katowicka – odległa od Krakowa o około 100 km – jest innym typem struktury gospodarczej, w dużej mierze z własną strefą oddziaływania. Wybudowanie w latach powojennych Huty Sędzimira w Krakowie, czy też Huty Katowice w Dąbrowie Górniczej wzmocniło przemysł hutniczy w południowej części kraju, skalę powiązań między zakładami hutniczymi, czy też przestrzenną strukturę powiązań rynku pracy między konurbacją katowicką a aglomeracją krakowską.

Pomimo wysokiego poziomu zurbanizaowania, rozwiniętej infrastruktury gospodarczej, technicznej i społecznej widoczne są tutaj różnego rodzaju problemy dalszych przemian O niektórych z nich była już mowa. Kwestia ta wymaga jednak nieco szerszego spojrzenia – fizycznogeograficznego, demograficzno-społecznego, gospodarczo-infrastrukturalnego, jak i przestrzennego.

Znacząca obecność działalności gospodarczych człowieka w tak silnie urozmaiconym i cennym przyrodniczo krajobrazie powoduje konieczność zapewnienia ładu przestrzennego, zwłaszcza w obszarach górskich, atrakcyjnych uzdrowiskowo i turystycznie. Bliskie sąsiedztwo gospodarstw rolnych o stosunkowo małej powierzchni wymusza z kolei dbałość o racjonalną gospodarkę zasobami wody, funkcjonowanie kanalizacji, jak i dbałość o ochronę terenu przed zanieczyszczeniami (German, 2002). Z kolei depopulacja i starzenie demograficzne stawia problem odnowy zasobów pracy, funkcjonowania lokalnych oraz regionalnego rynku pracy, jak i społecznych konsekwencji istotnego wzrostu ludności w wieku 60 i więcej lat Bański, 2002, Zborowski, 2002). Próbą zwrócenia uwagi na te oraz inne zagrożenia w obszarze województwa małopolskiego jest praca Z. Górki i A. Jelonka (2002). Wskazane prze Autorów czynniki przemian wymagają jeszcze jednego istotnego uzupełnienia. Województwo małopolskie jest województwem przygranicznym. Obecne tutaj międzynarodowe przejścia graniczne stwarzają nie tylko możliwość tranzytu, ale są szansą współpracy transgranicznej. Na południowej granicy województwa funkcjonują trzy Euroregiony – Beskidy, Tatry i Euroregion Karpacki realizujące taką działalność.

Bibliografia

1. Bański J, Obszary problemowe Małopolski, w: Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek, wyd. Instytut Geografii UJ Kraków, Instytut Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, s. 495-504, Kraków 2002.
2. German K, Przyrodnicze możliwości i bariery rozwoju gospodarczego Małopolski, w: Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek, wyd. Instytut Geografii UJ Kraków, Instytut Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, s. 27-35, Kraków 2002.
3. Górka Z, Jelonek A, Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, wyd. Instytut Geografii UJ Kraków, Instytut Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków 2002.
4. Kłosowski F, Runge J, Podziały obszaru województwa katowickiego w kształtowaniu się zróżnicowań demograficzno-społecznych, "Czasopismo Geograficzne" 1999, z. 3-4, s. 59-75.
5. Kondracki J, Geografia fizyczna Polski, wyd. PWN, Warszawa 1967.
6. Kondracki J, Podstawy regionalizacji fizyczno-geograficznej, wyd. PWN, Warszawa 1976.
7. Runge A, Rola miast średnich w kształtowaniu systemu osadniczego Polski, wyd. UŚ, Katowice 2013.
8. Starkel L, Regiony geograficzne południowo-wschodniej Polski a nazwy województw, w: Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek, wyd. Instytut Geografii UJ Kraków, Instytut Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, s. 299-231, Kraków 2002.
9. Zborowski A, Obszary zagrożeń demograficzno-społecznych w województwie małopolskim na przełomie XX i XXI wieku, w: Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek, wyd. Instytut Geografii UJ Kraków, Instytut Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, s. 495-504, Kraków 2002.