Osiedle patronackie „Saturn” w Czeladzi

Autor: dr Marcin Wądołowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 12 (2025)

Czeladzkie osiedle patronackie „Saturn” powstało na fali trendu rozwojowego industrialnych miejscowości, który panował m.in. na terenach Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego w okresie od II. połowy XIX wieku do momentu wybuchu II wojny światowej. Powstało ono w miejscu szczególnym – na tzw. Zarzeczu, czyli terenach po prawej stronie granicznej rzeki Brynicy, które po kilkusetletnich sporach siemianowicko-czeladzkich ostatecznie włączone zostały do Czeladzi.

Inicjatywa utworzenia osiedla mieszkalnego wynikała z sąsiedztwa czeladzkiej kopalni węgla kamiennego „Saturn”, która potrzebowała mieszkań i przestrzeni przyjaznej do życia dla swoich pracowników. Osiedle, oprócz lokali mieszkalnych, zapewniało mieszkańcom kompleksową ofertę rekreacyjno-edukacyjną, czyniąc górniczą rzeczywistość bardziej znośną. Czeladzkie osiedle, podobnie jak sąsiednie osiedle patronackie w dzielnicy Piaski, stanowią przykłady na to, że fenomen „familoków” nie dotyczył jedynie Górnego Śląska, ale znajduje swoje odpowiedniki również w Zagłębiu Dąbrowskim.

Inwestorzy – patroni osiedla

Na przestrzeni lat kilkukrotnie zmieniali się właściciele czeladzkiej kopalni „Saturn”, co najczęściej stanowiło impuls dla nowych inwestycji mieszkaniowych wokół osiedla patronackiego.

Rodzina Hohenlohe-Öhringen

Rodzina Hohenlohe-Öhringen, a w szczególności książę Hugo Hohenlohe-Öhringen (1816-1897), odegrała kluczową rolę w początkach rozwoju przemysłu w Czeladzi. Był on niemieckim arystokratą i jednym z najważniejszych przemysłowców górniczych XIX wieku, specjalizującym się w eksploatacji węgla i rud metali. W 1874 roku, działając przez swojego pełnomocnika Wilhelma Brauera, nabył tereny w Czeladzi, gdzie znajdowały się bogate złoża węgla kamiennego. Zakup ten zapoczątkował przekształcenie miasta z rolniczego ośrodka w ważne centrum przemysłowe.

Hugo Hohenlohe uzyskał koncesje na wydobycie węgla z kilku kluczowych pól górniczych, w tym Saturn, Jupiter, Herkules oraz Angelus. Pierwsze prace górnicze rozpoczęto w 1875 roku, a już w 1887 roku ruszyło wydobycie na skalę przemysłową. Kopalnia Saturn szybko zyskała opinię nowoczesnego zakładu, w którym stosowano najnowsze technologie, w tym ceglane sklepienia szybów oraz nowoczesne maszyny parowe i pompy.

Za sprawą rodziny Hohenlohe powstawały pierwsze budynki mieszkalne tzw. „Starej kolonii”. W 1899 roku, Christian Kraft Hohenlohe-Öhringen (1848-1926), syn i główny spadkobierca Hugona, zdecydował się sprzedać czeladzkie posiadłości Towarzystwu Górniczo-Przemysłowemu „Saturn”.

Towarzystwo Górniczo-Przemysłowe „Saturn”

Towarzystwo Górniczo-Przemysłowe "Saturn" SA zostało utworzone w 1900 roku, co zapoczątkowało dynamiczny rozwój kopalni oraz osiedla patronackiego. Przedsiębiorstwo powstało z inicjatywy łódzkich przemysłowców, takich jak: Karol Scheibler, Edward Herbst i Alfred Biedermann, którzy widzieli w inwestycji w zagłębiu węglowym ogromny potencjał. Wraz z nimi w skład Rady Zarządzającej weszli Juliusz Heinzel, Stanisław Reicher oraz Hieronim Kondratowicz.

Kapitał zakładowy Towarzystwa wynosił 5 milionów rubli, co umożliwiło realizację szeregu inwestycji infrastrukturalnych oraz technologicznych. W pierwszych latach swojej działalności spółka skoncentrowała się na modernizacji kopalni „Saturn", co obejmowało budowę nowych szybów, rozbudowę sortowni węgla i instalację nowoczesnych urządzeń, takich jak wrębówki elektryczne. Zwiększono także skalę wydobycia, co przyczyniło się do wzrostu znaczenia kopalni na rynku krajowym i zagranicznym.

Towarzystwo realizowało nie tylko cele gospodarcze, ale również społeczne. Na potrzeby robotników zaczęto tworzyć nowoczesne osiedle patronackie, które obejmowało budynki mieszkalne, szkoły, Dom Ludowy oraz infrastrukturę rekreacyjną. Był to jeden z pierwszych tego typu projektów w Królestwie Polskim, łączący funkcje mieszkaniowe z edukacyjnymi i kulturalnymi.

W czasie I wojny światowej Towarzystwo musiało zmierzyć się z trudnymi warunkami gospodarczymi, jednak udało się utrzymać działalność kopalni. Po wojnie spółka rozpoczęła kolejną fazę rozwoju, wprowadzając nowe technologie i rozszerzając budownictwo mieszkaniowo-socjalne w ramach osiedla patronackiego.

Towarzystwo „Saturn” pozostawało właścicielem czeladzkiego kompleksu górniczo-mieszkalnego do wybuchu II wojny światowej. W okresie wojennym majątek Towarzystwa przejęty został przez władze nazistowskie, zaś po II wojnie światowej władze komunistyczne go znacjonalizowały (w 1950 roku kopalnia „Saturn” przemianowana została na kopalnię „Czerwona Gwardia”).

I faza budowy: lata 1893-1899

Osiedle patronackie „Saturn” na mapie z końca lat 90. XIX wieku, Źródło: geoportal.orsip.pl

Pierwsza faza budowy osiedla patronackiego "Saturn" przypada na lata 1893-1899, gdy kopalnia znajdowała się w rękach rodziny Hohenlohe. W tym okresie skoncentrowano się na stworzeniu podstawowej infrastruktury mieszkaniowej dla pracowników kopalni. Zrealizowane inwestycje miały na celu poprawę warunków bytowych robotników i ich rodzin, co miało bezpośredni wpływ na wydajność pracy w kopalni.

W ramach pierwszej fazy budowy przy dzisiejszej ul. 21 Listopada powstały proste budynki mieszkalne wykonane z cegły, charakteryzujące się funkcjonalną architekturą. Każdy z domów został zaprojektowany tak, aby pomieścić kilka rodzin, zapewniając im jednocześnie podstawowe udogodnienia, takie jak dostęp do wody czy pomieszczeń gospodarczych. Wyróżniającą się formę otrzymały domy pod numerem 1 i 2, co wynikało z tego, iż dedykowane były urzędnikom kopalni i ich standard był nieco wyższy. W bezpośrednim sąsiedztwie budynków mieszkalnych ulokowano niewielkie ogródki przydomowe, co umożliwiało mieszkańcom uprawę warzyw i owoców.

Inwestycje objęły również budowę pierwszych obiektów użyteczności publicznej. W 1896 roku rozpoczęto budowę szpitala, który oddano dwa lata później, jednak zlokalizowany był on nie w obrębie samej kolonii, a na północ od ul. Bytomskiej. W ramach osiedla powstały za to jednak pierwsze sklepy spożywcze czy punkty usługowe, co pozwalało mieszkańcom osiedla na zaspokojenie podstawowych potrzeb bez konieczności opuszczania terenu kolonii. Władze kopalni zadbały także o stworzenie podstawowej infrastruktury drogowej, co ułatwiało komunikację wewnątrz osiedla.

II faza budowy: lata 1899-1912

Drugi etap rozbudowy czeladzkiego osiedla patronackiego nastąpił za sprawą nowego właściciela kopalni – Towarzystwa Górniczo-Przemysłowego „Saturn”. W latach 1899-1912 wykonano szereg inwestycji, które znacząco rozbudowały dotychczasowy układ urbanistyczny kolonii robotniczej.

Stara Kolonia

Budowa budynków Starej Kolonii w 1899 roku, źródło: Muzeum Saturn w Czeladzi

Budownictwo mieszkaniowe kontynuowane było w ramach tzw. Starej Kolonii wzdłuż obecnej ul. 21 Listopada. Po obu stronach ulicy w kierunku południowym stawiano kolejne budynki: w 1900 roku – budynki numer 4 i 13, w 1901 roku – numery 11, 15, 17 i 19, w 1902 roku – numery 14, 16, 18 i 20, a w 1903 roku budynek numer 12.

Nowe ceglane budynki nawiązywały surową formą do wcześniejszych obiektów, jednak zmieniła się skala całego układu urbanistycznego – względem wcześniejszych budowli dodano jedno piętro, a także osie boczne, wydłużając kształt bryły. W każdym obiekcie znalazło się 16 dwuizbowych mieszkań – po osiem w każdej kondygnacji. Standard nowobudowanych mieszkań był niższy od wcześniejszych obiektów mieszkalnych budowanych przez rodzinę Hohenlohe – średni metraż wielkości mieszkania zmniejszył się z ponad 60 m² do niecałych 40 m².  Uzupełnieniem budynków mieszkalnych była przylegająca do nich zabudowa gospodarcza, w której ulokowano komórki lokatorskie oraz toalety.

Po 1907 roku Towarzystwo „Saturn” przystąpiło do powiększania zaplecza mieszkalno-socjalnego dla swoich urzędników. W 1907 roku wybudowano dom mieszkalny pod numerem 8, zaś w 1912 roku wybudowano dom numer 6. Oba budynki były trójkondygnacyjne, oparte o plan zbliżony kształtem do prostokąta i wyróżniały się bogatszym wyrazem artystycznym względem domów robotników. Wyższy był również ich standard – lokale były tu większe, mieszkania składały się z kuchni, łazienki i toalety, zaś podłogi wyłożone były drewnianymi parkietami.

II fazę rozbudowy infrastruktury mieszkalnej zamykało wybudowanie w 1912 roku okazałej kamienicy dla urzędników kopalnianych, którą ulokowano przy obecnej ul. Katowickiej. Czterokondygnacyjny budynek posiadał bogato zdobioną elewację frontową.

Szkoła

Wraz z rozwojem osiedla zadbano również o zaplecze edukacyjne dla dzieci pracowników kopalni. Początkowo szkoła dla nich mieściła się w sąsiedztwie szpitala, czyli poza kolonią robotniczą, jednak w 1906 roku przeniesiono ją w pobliże kolonii, do gmachu zbudowanego w 1900 roku, pełniącego wcześniej funkcje domu noclegowego dla robotników. Obiekt ten mieścił się na wzniesieniu, po wschodniej stronie Brynicy, przy dzisiejszej ul. Katowickiej i z racji położenia przylgnęła do niego nazwa „szkoła na Skałce”.

Szkoła stanowi ceglany, dwupiętrowy budynek, obok którego pierwotnie wybudowano dwupiętrowy ceglany dom nauczycielski, o podobnych cechach architektonicznych w postaci gzymsów i naczółków w formie łuku odcinkowego (obiekt ten obecnie nie istnieje). Współcześnie w dawnym budynku szkolnym funkcjonuje prywatny całodobowy i dzienny Dom Seniora.

Dom Ludowy

Dom Ludowy w latach 20. XX wieku, źródło: Muzeum Saturn w Czeladzi

Towarzystwo „Saturn” z czasem zadbało również o zaplecze socjalno-rozrywkowe dla swoich pracowników. W 1908 roku w sąsiedztwie domów urzędników wybudowano obiekt użyteczności publicznej, który pierwotnie służył jako elitarny Klub Urzędniczy, jednak już dwa lata później przekształcony został w ogólnodostępny Dom Ludowy.

Projektantem budynku był znany warszawski architekt Józef Pius Dziekoński, który w owym czasie realizował kilka zamówień dla Towarzystwa „Saturn”. Wystawny gmach założono na rzucie zbliżonym do litery „L”. Budynek wyposażono w salę widowiskową, w której odbywały się przedstawienia teatralne, koncerty oraz odczyty. Znajdowały się tam również sale klubowe przeznaczone do spotkań towarzyskich, biblioteka oraz pomieszczenia wykorzystywane do organizacji kursów i szkoleń. Dom Ludowy stanowił miejsce integracji pracowników kopalni oraz ich rodzin, umożliwiając rozwój kulturalny i społeczne życie osiedla. Organizowano tu bale, odczyty literackie i koncerty, co podnosiło poziom życia kulturalnego wśród mieszkańców. W okresie międzywojennym Dom Ludowy kontynuował swoją działalność, adaptując się do zmieniających się potrzeb społecznych i gospodarczych osiedla.

Obecnie budynek dawnego Domu Ludowego niszczeje w zapomnieniu, czekając na swoją rewitalizację. Pozostaje on istotnym elementem dziedzictwa osiedla „Saturn" i stanowi świadectwo jego bogatej historii społecznej i kulturalnej.

Ogródki działkowe i tereny zielone

Dopełnieniem kompleksu osiedla „Saturn” z lat 1899-1912 były zaprojektowane w jego ramach tereny rekreacyjno-spacerowe. Wokół kolonii zakładane były ogródki działkowe, które stanowiły istotny element poprawy warunków życia pracowników kopalni i ich rodzin. Były to niewielkie, wydzielone parcele ziemi, na których mieszkańcy mogli uprawiać warzywa, owoce oraz kwiaty. Ogródki miały na celu nie tylko poprawę samowystarczalności żywnościowej, ale także zapewnienie przestrzeni rekreacyjnej i odpoczynku od trudów codziennej pracy.

Oprócz typowych ogródków działkowych, w pobliżu osiedla powstawały także większe tereny zielone, pełniące funkcję parków i miejsc rekreacji. Drzewa oraz alejki spacerowe sprzyjały integracji społecznej oraz stanowiły istotny element krajobrazu osiedla. Dzięki takim inicjatywom kolonia „Saturn" zapewniała mieszkańcom warunki aktywnego spędzania czasu wolnego, w czasie którym można było zapomnieć o trudach górniczej egzystencji.