Osiedle patronackie „Saturn” w Czeladzi

Autor: dr Marcin Wądołowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 12 (2025)

Czeladzkie osiedle patronackie „Saturn” powstało na fali trendu rozwojowego industrialnych miejscowości, który panował m.in. na terenach Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego w okresie od II. połowy XIX wieku do momentu wybuchu II wojny światowej. Powstało ono w miejscu szczególnym – na tzw. Zarzeczu, czyli terenach po prawej stronie granicznej rzeki Brynicy, które po kilkusetletnich sporach siemianowicko-czeladzkich ostatecznie włączone zostały do Czeladzi.

Inicjatywa utworzenia osiedla mieszkalnego wynikała z sąsiedztwa czeladzkiej kopalni węgla kamiennego „Saturn”, która potrzebowała mieszkań i przestrzeni przyjaznej do życia dla swoich pracowników. Osiedle, oprócz lokali mieszkalnych, zapewniało mieszkańcom kompleksową ofertę rekreacyjno-edukacyjną, czyniąc górniczą rzeczywistość bardziej znośną. Czeladzkie osiedle, podobnie jak sąsiednie osiedle patronackie w dzielnicy Piaski, stanowią przykłady na to, że fenomen „familoków” nie dotyczył jedynie Górnego Śląska, ale znajduje swoje odpowiedniki również w Zagłębiu Dąbrowskim.

Inwestorzy – patroni osiedla

Na przestrzeni lat kilkukrotnie zmieniali się właściciele czeladzkiej kopalni „Saturn”, co najczęściej stanowiło impuls dla nowych inwestycji mieszkaniowych wokół osiedla patronackiego.

Rodzina Hohenlohe-Öhringen

Rodzina Hohenlohe-Öhringen, a w szczególności książę Hugo Hohenlohe-Öhringen (1816-1897), odegrała kluczową rolę w początkach rozwoju przemysłu w Czeladzi. Był on niemieckim arystokratą i jednym z najważniejszych przemysłowców górniczych XIX wieku, specjalizującym się w eksploatacji węgla i rud metali. W 1874 roku, działając przez swojego pełnomocnika Wilhelma Brauera, nabył tereny w Czeladzi, gdzie znajdowały się bogate złoża węgla kamiennego. Zakup ten zapoczątkował przekształcenie miasta z rolniczego ośrodka w ważne centrum przemysłowe.

Hugo Hohenlohe uzyskał koncesje na wydobycie węgla z kilku kluczowych pól górniczych, w tym Saturn, Jupiter, Herkules oraz Angelus. Pierwsze prace górnicze rozpoczęto w 1875 roku, a już w 1887 roku ruszyło wydobycie na skalę przemysłową. Kopalnia Saturn szybko zyskała opinię nowoczesnego zakładu, w którym stosowano najnowsze technologie, w tym ceglane sklepienia szybów oraz nowoczesne maszyny parowe i pompy.

Za sprawą rodziny Hohenlohe powstawały pierwsze budynki mieszkalne tzw. „Starej kolonii”. W 1899 roku, Christian Kraft Hohenlohe-Öhringen (1848-1926), syn i główny spadkobierca Hugona, zdecydował się sprzedać czeladzkie posiadłości Towarzystwu Górniczo-Przemysłowemu „Saturn”.

Towarzystwo Górniczo-Przemysłowe „Saturn”

Towarzystwo Górniczo-Przemysłowe "Saturn" SA zostało utworzone w 1900 roku, co zapoczątkowało dynamiczny rozwój kopalni oraz osiedla patronackiego. Przedsiębiorstwo powstało z inicjatywy łódzkich przemysłowców, takich jak: Karol Scheibler, Edward Herbst i Alfred Biedermann, którzy widzieli w inwestycji w zagłębiu węglowym ogromny potencjał. Wraz z nimi w skład Rady Zarządzającej weszli Juliusz Heinzel, Stanisław Reicher oraz Hieronim Kondratowicz.

Kapitał zakładowy Towarzystwa wynosił 5 milionów rubli, co umożliwiło realizację szeregu inwestycji infrastrukturalnych oraz technologicznych. W pierwszych latach swojej działalności spółka skoncentrowała się na modernizacji kopalni „Saturn", co obejmowało budowę nowych szybów, rozbudowę sortowni węgla i instalację nowoczesnych urządzeń, takich jak wrębówki elektryczne. Zwiększono także skalę wydobycia, co przyczyniło się do wzrostu znaczenia kopalni na rynku krajowym i zagranicznym.

Towarzystwo realizowało nie tylko cele gospodarcze, ale również społeczne. Na potrzeby robotników zaczęto tworzyć nowoczesne osiedle patronackie, które obejmowało budynki mieszkalne, szkoły, Dom Ludowy oraz infrastrukturę rekreacyjną. Był to jeden z pierwszych tego typu projektów w Królestwie Polskim, łączący funkcje mieszkaniowe z edukacyjnymi i kulturalnymi.

W czasie I wojny światowej Towarzystwo musiało zmierzyć się z trudnymi warunkami gospodarczymi, jednak udało się utrzymać działalność kopalni. Po wojnie spółka rozpoczęła kolejną fazę rozwoju, wprowadzając nowe technologie i rozszerzając budownictwo mieszkaniowo-socjalne w ramach osiedla patronackiego.

Towarzystwo „Saturn” pozostawało właścicielem czeladzkiego kompleksu górniczo-mieszkalnego do wybuchu II wojny światowej. W okresie wojennym majątek Towarzystwa przejęty został przez władze nazistowskie, zaś po II wojnie światowej władze komunistyczne go znacjonalizowały (w 1950 roku kopalnia „Saturn” przemianowana została na kopalnię „Czerwona Gwardia”).

I faza budowy: lata 1893-1899

Osiedle patronackie „Saturn” na mapie z końca lat 90. XIX wieku, Źródło: geoportal.orsip.pl

Pierwsza faza budowy osiedla patronackiego "Saturn" przypada na lata 1893-1899, gdy kopalnia znajdowała się w rękach rodziny Hohenlohe. W tym okresie skoncentrowano się na stworzeniu podstawowej infrastruktury mieszkaniowej dla pracowników kopalni. Zrealizowane inwestycje miały na celu poprawę warunków bytowych robotników i ich rodzin, co miało bezpośredni wpływ na wydajność pracy w kopalni.

W ramach pierwszej fazy budowy przy dzisiejszej ul. 21 Listopada powstały proste budynki mieszkalne wykonane z cegły, charakteryzujące się funkcjonalną architekturą. Każdy z domów został zaprojektowany tak, aby pomieścić kilka rodzin, zapewniając im jednocześnie podstawowe udogodnienia, takie jak dostęp do wody czy pomieszczeń gospodarczych. Wyróżniającą się formę otrzymały domy pod numerem 1 i 2, co wynikało z tego, iż dedykowane były urzędnikom kopalni i ich standard był nieco wyższy. W bezpośrednim sąsiedztwie budynków mieszkalnych ulokowano niewielkie ogródki przydomowe, co umożliwiało mieszkańcom uprawę warzyw i owoców.

Inwestycje objęły również budowę pierwszych obiektów użyteczności publicznej. W 1896 roku rozpoczęto budowę szpitala, który oddano dwa lata później, jednak zlokalizowany był on nie w obrębie samej kolonii, a na północ od ul. Bytomskiej. W ramach osiedla powstały za to jednak pierwsze sklepy spożywcze czy punkty usługowe, co pozwalało mieszkańcom osiedla na zaspokojenie podstawowych potrzeb bez konieczności opuszczania terenu kolonii. Władze kopalni zadbały także o stworzenie podstawowej infrastruktury drogowej, co ułatwiało komunikację wewnątrz osiedla.

---

[1]