Zbiorniki Rogoźnik

Autorzy: Dr Robert Machowski, Prof. dr hab. Mariusz Rzętała

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 10 (2023)

Rys. 1. Lokalizacja zbiorników wodnych Rogoźnik: 1 – zbiorniki wodne, 2 – cieki powierzchniowe, 3 – drogi, 4 – granice jednostek administracyjnych, 5 – urządzenia wodne (urządzenia hydrotechniczne).

Rys. 2. Zmiany temperatury wody w najgłębszym profilu pionowym zbiornika Rogoźnik II.

Rys. 3. Zmiany nasycenia wody tlenem w najgłębszym profilu pionowym zbiornika Rogoźnik II.

Zbiorniki utworzone na potoku Jaworznik tworzą kaskadę trzech sztucznych jezior Rogoźnik I (Jezioro Dolne), Rogoźnik II (Jezioro Górne) oraz Rogoźnik III (rys. 1, fot. 1). Ich geneza związana jest z eksploatacją czwartorzędowych piasków, które wykorzystywane były głównie w celach podsadzkowych w górnośląskich kopalniach węgla kamiennego. Po zakończeniu eksploatacji utworzone niecki zostały zalane wodami potoku, dzięki czemu powstał charakterystyczny układ kilku zróżnicowanych pod względem powierzchni i pojemności sztucznych jezior. Zbiorniki znajdują się w środkowym odcinku potoku Jaworznik, który znajduje się w środkowej części województwa śląskiego.

Kaskada jezior Rogoźnik pod względem fizycznogeograficznym zlokalizowana jest w środkowej części mezoregionu Garb Tarnogórski, który jest północną, graniczną jednostką makroregionu Wyżyna Śląska, będącą częścią podprowincji Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Od południa Garb Tarnogórski graniczy z najbardziej uprzemysłowionym mezoregionem w Polsce – Wyżyną Katowicką. Ze względu na intensywne przekształcenia wszystkich elementów środowiska geograficznego jeszcze nie tak dawno w literaturze fizycznogeograficznej obszar ten funkcjonował pod nazwą Górnośląski Okręg Przemysłowy. W obrębie Wyżyny Śląskiej Garb Tarnogórski sąsiaduje także z mezoregionem Pagóry Jaworznickie. Od wschodu przylegają mezoregiony Wyżyna Olkuska i Wyżyną Częstochowską. Po północnej stronie jednostkami granicznymi są: Obniżenie Górnej Warty, Próg Woźnicki oraz Równina Opolska. Od zachodu Garb Tarnogórski graniczy z Kotliną Raciborską, a także - na niewielkim odcinku - z Chełmem, wchodzącym w skład Wyżyny Śląskiej.

Pod względem administracyjnym większa część zlewni potoku Jaworznik, w tym także największe zbiorniki, znajdują się na terenie gminy Bobrowniki. Fragmentarycznie na pewnym odcinku wschodnia (górna) część zlewni położona jest w zachodnim, skrajnym sektorze gminy Psary. W bezpośrednim sąsiedztwie kaskady zbiorników zlokalizowane są zasadniczo tereny wiejskie. Na północy jest to wieś Siemonia, na wschodzie Góra Siewierska, na południu Rogoźnik, a na zachodzie Dobieszowice. W bliskim sąsiedztwie zbiorników wytyczone zostały trasy o różnej randze ważności. Największe znaczenie odgrywa znajdująca się na północy w odległości kilkuset metrów autostrada A1. Przez wschodnią część tych terenów przebiega z północy na południe droga wojewódzka nr 913, która łączy południową część powiatu będzińskiego z Międzynarodowym Portem Lotniczym Katowice w Pyrzowicach. Poza wymienionymi trasami wzdłuż zbiorników przebiegają drogi o lokalnym charakterze.

Geneza, morfometria i zabudowa hydrotechniczna

Fot. 1. Zbiorniki Rogoźnik (fot. M. Rzętała).

Fot. 2. Nad zbiornikiem Rogoźnik III (fot. M. Rzętała).

Fot. 3. Zbiornik Rogoźnik II (fot. M. Rzętała).

Fot. 4. Zbiornik Rogoźnik I – część północno-wschodnia (fot. M. Rzętała).

Fot. 5. Zbiornik Rogoźnik I – część południowo-zachodnia (fot. M. Rzętała).

Obszar Wyżyny Śląskiej powszechnie utożsamiany jest z eksploatacją węgla kamiennego metodami głębinowymi. Pozyskiwanie w ten sposób surowców mineralnych na wielką skalę pociąga za sobą powstawanie w głębi górotworu licznych podziemnych pustek po wyeksploatowanym złożu. W przeszłości do ich zabezpieczania często wykorzystywano luźne piaski czwartorzędowe. Powierzchnie pokryte grubymi formacjami piaszczystymi obficie występują także na Wyżynie Śląskiej. Dlatego też w celu ograniczenia kosztów transportu piasków z odległych terenów, podejmowano decyzję o eksploatacji lokalnych złóż czwartorzędowych osadów na cele podsadzkowe w górnośląskich kopalniach. Ocenia się, że powierzchnia wyeksploatowanych pól piaskowych wynosi na tym terenie ok. 50 km². Tym samym tereny Wyżyny Śląskiej stały się jednym z obszarów o największej koncentracji piaskowni w Europie. W przeszłości większość z nich podlegała różnorodnym pracom rekultywacyjnym.

W miejscu, gdzie zlokalizowane są zbiorniki Rogoźnik, znajdowały się zasobne złoża piasków, które w przeszłości pozyskiwano na przemysłową skalę. Początki wydobycia w ramach działalności kopalni „Siemonia” na tych terenach przypadają na lata 20. XX wieku. Łącznie wydzielono tu siedem pól górniczych: „Niebyła”, „Rogoźnik”, „Buczyna”, „Jaworznik”, „Kalinowa”, „Sączów” oraz „Chechło”. Najintensywniejsza eksploatacja przypada na lata 1951-1959. Z tego okresu pochodzi też wyjątkowe znalezisko, którego dokonano w trakcie prac ziemnych. Na terenie piaskowni odkopano ludzką czaszkę, której wiek datowano na lata 40000-14000 p.n.e., co uznawano za najstarsze znalezisko paleoantropologiczne na terenie Polski. Piasek pozyskiwany był do końca lat 50. XX wieku, kiedy to jego zasoby zostały wyczerpane.

Po zaprzestaniu wydobycia tereny te przeznaczono do rekultywacji w dwóch kierunkach: leśnym i wodnym. W latach 1959-1976 – w kilku etapach – zrekultywowano zdegradowane tereny. W ramach działań wstępnych przeprowadzono demontaż istniejącej infrastruktury kolejowej, którą odbywał się transport urobku. Pomiędzy 1959 a 1961 rokiem przeprowadzono rekultywację pola „Jaworznik”, gdzie w jego najdalej na zachód wysuniętej części obecnie znajduje się zbiornik Rogoźnik III. Na pozostałych terenach poeksploatacyjnych tego pola wykonano nasadzenia różnogatunkowych sadzonek drzew, przeprowadzając rekultywację w tzw. kierunku leśnym. W kolejnym etapie prac (lata 1961-1976) prowadzono działania w zasięgu pól „Rogoźnik” i „Buczyna”. Zasadnicza część tych terenów przeznaczona została do zalania i utworzenia zbiornika Rogoźnik II, a pozostały obszar obsadzono drzewami. W tym celu odpowiednio ukształtowano powierzchnię dna i brzegi przyszłego sztucznego jeziora. Ostatni etap prac rekultywacyjnych rozpoczął się w 1967 roku i objął pole „Niebyła”, gdzie zlokalizowano zbiornik Rogoźnik I, który również wymagał wcześniejszych prac niwelacyjnych. Eksploatacja piasków, która miejscami sięgała do głębokości 40 m, spowodowała przecięcie podziemnych warstw wodonośnych. Skutkowało to pojawianiem się wypływów wód w obrębie piaskowni i pojawianiem podmokłości. Po zakończeniu pozyskiwania piasków na ostatnim etapie prac rekultywacyjnych dokonano przekierowania koryta Jaworznika i skierowano wody tej rzeki do ukształtowanych niecek, tworząc kaskadę sztucznych jezior: Rogoźnik III, Rogoźnik II oraz Rogoźnik I. Oddanie zbiorników do użytkowania nastąpiło w pierwszej połowie lat 70. XX wieku, równocześnie z wybudowaniem obiektów pobliskiego ośrodka rekreacyjnego.

Poszczególne jeziora posiadają indywidualne parametry morfometryczne. Pierwszy w kaskadzie zbiornik Rogoźnik III jest zarazem najmniejszym obiektem (fot. 2). Jego powierzchnia wynosi około 0,45 ha. Ocenia się, że blisko 40% powierzchni zbiornika zajmują płycizny do 0,5 m głębokości, a w najgłębszym miejscu, w centralnej części misy, maksimum osiąga 2,5 m. Zbiornik posiada wydłużoną misę zorientowaną w osi północny-wschód – południowy-zachód, do której wyraźnie nawiązuje także układ izobat.

Następny w kolejności jest zbiornik Rogoźnik II, który jest największym jeziorem w kaskadzie (fot. 3). Jego misa ma wyraźnie wydłużony kształt o niemal równoleżnikowym przebiegu. Kształt jeziora został uformowany na etapie prac rekultywacyjnych przygotowujących nieckę do zalania. Jednak pewne znaczenie w tym zakresie należy przypisać pierwotnej rzeźbie terenu, która cechowała dolinę Jaworznika. Długość zbiornika wynosi około 1600 m, a maksymalna szerokość, w środkowej części, osiąga około 200 m. Układ izobat wyraźnie nawiązuje do linii brzegowej. Zbiornik jest stosunkowo płytki. Głębokości wzrastają ze wschodu na zachód oraz ku środkowi jeziora. W jego wschodniej części głębokość nie przekracza 2 m, a w zachodnim sektorze maksymalne głębokości przekraczają nieco 3 m. Współczesna powierzchnia zbiornika nieco przekracza 25 ha. Jednak ze względu na niewielkie głębokości misa jeziora podlega intensywnemu zarastaniu, co skutkuje systematycznym zmniejszaniem się jego powierzchni.

Ostatnim w kaskadzie jest zbiornik Rogoźnik I, który zlokalizowany jest w zachodniej części tych terenów (fot. 4, fot. 5). Jezioro prawie w całości zajmuje teren po eksploatacji prowadzonej w zasięgu dawnego pola „Niebyła”. Misa wyraźnie nawiązuje swym kształtem do krawędzi wyrobiska, jedynie w północnej części brzeg jeziora przebiega w pewnym od niej oddaleniu. Dno zbiornika jest wyrównane i łagodnie opada ku południowym brzegom, gdzie jest najgłębiej. Podobnie jak poprzednie obiekty kaskady także i to jezioro jest stosunkowo płytkie z maksymalną głębokością rzędu 3 m. Zbiornik o powierzchni około 13 ha ma wydłużony kształt. W osi głównej o przebiegu północny-wschód – południowy-zachód jego długość osiąga około 650 m. W części środkowej misa wyraźnie się rozszerza, osiągając 300 m szerokości.

Zbiorniki tworzące kaskadę jezior Rogoźnik wypełniają misy stanowiące zagłębienia stanowiące pozostałość po powierzchniowej eksploatacji piasków. Często tego typu zbiorniki (powyrobiskowe) pozbawione są specjalistycznej zabudowy hydrotechnicznej. Jednak z uwagi na fakt ich lokalizacji w dolinie potoku Jaworznik, który przez nie przepływa w celu regulacji wielkości przepływów, na odpływie z jezior wybudowano urządzenia, dzięki którym możliwa jest regulacja wielkości retencji. Jedynie pierwszy w kaskadzie zbiornik pozbawiony jest infrastruktury hydrotechnicznej spotykanej w strefie brzegowej jezior. Odpływ ze zbiornika następuje w swobodny sposób za pośrednictwem niewielkiego kanału poprowadzonego pod mostem w ciągu trasy nr 913. W 2021 roku ukończono remont mostu oraz drogi na tym odcinku. W efekcie prac budowlanych teren w otoczeniu mostu został uporządkowany, a potok Jaworznik wypływający ze zbiornika Rogoźnik III stanowi istotny element przepustu ekologicznego, który umożliwia swobodną migrację zwierząt wzdłuż doliny.

Odpływ ze zbiornika Rogoźnik II odbywa się poprzez specjalnie w tym celu wybudowany przepust stanowiący integralną część betonowego mostu, po którym odbywa się lokalny ruch samochodowy. W strefie odpływu zbiornik wyraźnie się zwęża do szerokości około 10 m, a jego brzegi zostały odpowiednio wyprofilowane i wybetonowane, kierując tym samym wodę do przepustu. Szerokość przelewu wynosi nieco ponad 3 m. Jego konstrukcja opiera się na stalowych elementach, które umożliwiają niewielką regulację wysokości położenia zastawek, co przekłada się na wysokość stanów wody w jeziorze. Jednak zazwyczaj są utrzymywane na stałym poziomie. Ich regulacja odbywa się w sposób ręczny. Elementy ruchome instalacji zostały odpowiednio zabezpieczone przed niepowołanym uruchomieniem, bowiem przelew jest ogólnodostępny. Następnie woda odpływa do zbiornika Rogoźnik I wybetonowanym kanałem o szerokości około 3 m i długości około 60 m (fot. 6). Dno kanału ma kaskadowy charakter, na który składa się kilkanaście niewielkich stopni. Na końcu kanału znajduje się niecka wypadowa, w obrębie której następuje wyhamowanie spływającej wody. Poza tym w strefie brzegowej zbiornika Rogoźnik II znajdują się jedynie pojedyncze obiekty o charakterze wędkarskich kładek i pomostów, które nie są stałym elementem zabudowy hydrotechnicznej. Wykonywane są najczęściej w drewnianej konstrukcji i po stosunkowo krótkim czasie ulegają niszczeniu.

Analogiczne rozwiązania techniczne odnośnie regulacji odpływu zastosowano w przypadku zbiornika Rogoźnik I. Również tu w strefie odpływu brzegi zbiornika zostały odpowiednio ukształtowane i wybetonowane. Odpływ może być regulowany ruchomym przelewem, który został obudowany i obecnie stanowi część mostu w ciągu lokalnej, wybrukowanej drogi. W przeszłości przelew był indywidualnym obiektem małej zabudowy hydrotechnicznej. Poza tym na południowym brzegu, w jego środkowej części (zatoce), znajdują się betonowe elementy świadczące o ich specjalnym przeznaczeniu. W przeszłości bezpośrednio nad brzegiem zbiornika znajdowały się zabudowania stanowiące część bazy rekreacyjnej, z których do czasów współczesnych właściwie niewiele pozostało.

Ciekawym rozwiązaniem hydrotechnicznym było utworzenie poniżej kaskady zbiorników Rogoźnik tzw. wyspy ciszy, którą oblewają wody Jaworznika. Wyspa położona jest około 200 m poniżej ostatniego zbiornika kaskady. Otacza ją kanał o szerokości nieco ponad 20 metrów. Aby podnieść poziom wody w swego rodzaju fosie, na jej końcu wybudowano betonową zastawkę, która spiętrza wody Jaworznika. Na wyspie znajdował się pawilon stanowiący część infrastruktury rekreacyjnej. Obecnie budynek jest całkowicie zdewastowany. Na wyspę można dostać się jednym mostem z dwóch, które kiedyś stanowiły lądową przeprawę. O miejscu lokalizacji drugiego mostu świadczą tylko wystające ponad lustro wody pozostałości jego stalowej konstrukcji.

Cechy wód jeziornych

Wahania stanów wody i retencja jeziorna

Cechą charakterystyczną podpiętrzonych zbiorników przepływowych jest możliwość sztucznej regulacji poziomu piętrzenia wody. W przypadku zbiorników Rogoźnik taka sytuacja dotyczy dwóch największych jezior, z których odpływ odbywa się poprzez niewielkie śluzy. Ingerencja człowieka w tym zakresie od samego początku funkcjonowania zbiorników polegała właściwie na utrzymywaniu stałego poziomu wody. Tego typu strategia gospodarowania wodą wynika przede wszystkim z funkcji rekreacyjnej, jaką spełniają zbiorniki. Utrzymywanie lustra wody na wyrównanym poziomie stwarza bezpieczne warunki do kąpieli, pływania i żeglowania. Oczywiście jak w każdym jeziorze, także i w zbiornikach kaskady Rogoźnik obserwuje się niewielkie sezonowe różnice w tym zakresie. Nieco wyższe stany notowane są zazwyczaj w okresie wiosennych roztopów oraz w czasie intensywnych letnich opadów. Jednak położenie jezior w górnej części zlewni potoku Jaworznik sprawia, że wielkość dopływu nie powoduje aż tak istotnych różnic w tym zakresie.

Stosunkowo niewielka powierzchnia i głębokość poszczególnych obiektów decyduje o ich retencji. Ocenia się, że w przypadku zbiornika Rogoźnik III jego pojemność wynosi około 9 tys. m³. Zbiornik Rogoźnik II posiada największe możliwości w tym zakresie, szacowane na około 340 tys. m³. Natomiast w misie zbiornika Rogoźnik I w przeciętnych warunkach mieści się około 360 tys. m³.

Warunki termiczno-tlenowe

Zbiorniki kaskady Rogoźnik pod względem termicznym, z uwagi na ich położenie, należy klasyfikować jako jeziora strefy umiarkowanej, które odznaczają się uwarstwieniem prostym w lecie, a odwrotnym w zimie i dwoma okresami (wiosną i jesienią) cyrkulacji wody. Przedstawione założenia zazwyczaj dotyczą jezior i zbiorników wodnych o głębokościach rzędu kilkunastu metrów. W przypadku zbiorników Rogoźnik, które posiadają maksymalną głębokość rzędu 3 m, występowanie uwarstwienia termicznego może pojawiać się w wyjątkowo sprzyjających warunkach podczas silnej radiacji słonecznej. Tego typu sytuacje, nawet jeżeli się pojawiają, to są niezmiernie trudne do uchwycenia, bowiem w bardzo krótkim czasie ulegają zaburzeniu na skutek mieszania wiatrowego. W połowie lat 90. XX wieku najczęściej dominowały właśnie układy homotermiczne (rys. 2). Niewielka głębokość zbiorników wpływa na gwałtowniejsze skoki temperatury wody, zwłaszcza jej przypowierzchniowej warstwy, które wyraźnie nawiązują do wahań temperatury powietrza. W okresie od kwietnia 1994 roku do kwietnia 1995 roku najniższa temperatura, która nie przekraczała 1oC całej toni, wystąpiła w styczniu, zaś najcieplejsze wody o temperaturze przewyższającej nieco 21oC stwierdzono w lipcu. W pozostałych miesiącach termika wód wyraźnie nawiązywała do zmian temperatury powietrza.

Dominujące w ciągu roku układy homotermiczne mają swoje odzwierciedlenie także w zmianach natlenienia. Badania przeprowadzone w roku hydrologicznym 1995 wykazały, że natlenienie wód w okresie od jesieni do wiosny oscyluje w granicach nasycenia normalnego. W lecie pojawia się okresowe, nieznaczne przesycenie wód w jej przypowierzchniowej warstwie (rys. 3). Nie stwierdzono braków tlenu w warstwie przydennej, co jest znamienne dla wielu innych płytkich zbiorników położonych na terenie województwa śląskiego.

Właściwości fizyko-chemiczne wody

Zbiorniki Rogoźnik tworzą specyficzny kaskadowy układ trzech jezior położonych w dolinie potoku Jaworznik, który przez nie przepływa. Sytuacja taka ma swoje odzwierciedlenie w przestrzennym zróżnicowaniu parametrów fizyko-chemicznych wód. Odnosi się to zarówno do wód limnicznych, jak i transformacji właściwości przepływających wód potamicznych. Zazwyczaj w tego typu układach zbiorników obserwuje się procesy oczyszczania wody w wyniku przepływu przez kolejne akweny. Najwyraźniejsza poprawa stanu jakościowego wody z reguły następuje w pierwszym zbiorniku w kaskadzie, niezależnie od rodzaju zanieczyszczeń doń dopływających. W kolejnych obiektach skuteczność oczyszczania jest nieco mniejsza potwierdzając jednak kontynuację tego procesu. W przypadku kaskady zbiorników Rogoźnik w odniesieniu do niektórych parametrów pojawiają się zaburzenia tego typu prawidłowości. Wyjaśnieniem zaistniałej sytuacji są prace niwelacyjne, które zostały przeprowadzenie na południowym zboczu doliny, opadającym stromo w kierunku zbiornika Rogoźnik II. W miejscu tym wybudowano asfaltową drogę, co wiązało się z wykonaniem dodatkowych umocnień skarp pozostałych z okresu eksploatacji piasku. Do tego celu wykorzystano materiał skalny stanowiący odpady górnictwa węglowego, z których następuje wypłukiwanie i dalej transport ładunku zanieczyszczeń mineralnych do wód zbiornikowych. Zmiany parametrów fizykochemicznych wód limnicznych kaskady zbiorników Rogoźnik zestawiono w tabeli 1.

Miejsce poboru próbek wody	Odczyn	C	O2		ORP	Ca2+	Mg2+	Na+	K+	Cl-	SO42-	NO3-	PO43-	SR
	[pH]	[µS/cm]	[mg/dm3]	[%]	[mV]	[mg/dm3]
Jaworznik powyżej kaskady	8,13	733,6	13,5	149,3	245,5	48,0	55,2	21,0	4,0	34,0	88,8	41,0	0,043	484,3
Zbiornik Rogoźnik III	8,00	690,4	12,4	113,0	243,0	74,5	38,4	10,9	2,3	22,0	64,3	35,3	0,016	433,8
Zbiornik Rogoźnik II	8,15	622,4	12,0	109,9	244,0	78,0	39,9	8,9	2,0	26,8	77,3	12,5	0,011	400,1
Zbiornik Rogoźnik I	8,09	580,2	9,9	100,0	243,8	90,5	27,6	9,5	2,2	30,1	76,5	6,8	0,015	394,6
Okolice wyspy	8,10	580,0	9,0	88,0	243,0	90,0	24,8	9,6	2,2	30,1	72,8	9,0	0,018	378,8
Jaworznik poniżej kaskady	8,05	581,7	9,0	88,2	243,0	90,0	24,0	9,6	2,2	28,8	72,8	9,0	0,017	378,2

Tabela 1. Zmiany właściwości fizyko-chemicznych wody zbiorników Rogoźnik w kaskadzie potoku Jaworznik w roku hydrologicznym 2007.

Procesy brzegowe i osady denne

Fot. 6. Potok Jaworznik między zbiornikiem Rogoźnik II i Rogoźnik I (fot. M. Rzętała).

Procesy brzegowe najogólniej można zdefiniować jako przemiany geomorfologiczne strefy brzegowej zachodzące pod wpływem oddziaływania wód stojących. Na intensywność oraz zasięg obserwowanych zmian wpływa wiele czynników, z których (w przypadku zbiorników kaskady Jaworznika) największe znaczenie odgrywa: litologii podłoża, w którym zostały wypreparowane misy jezior; ukształtowania i ekspozycja brzegu w nawiązaniu do dominujących kierunków wiatrów; a także głębokość i wielkość zbiorników, decydujące o wysokości falowania. Zbiorniki znajdujące się w kaskadzie potoku Jaworznik od chwili swojego powstania podlegały całokształtowi procesów naturalnych, które wpływały na modelowanie ich strefy brzegowej. Oczywiście pewne znaczenie w tym zakresie należy przypisać celowym działaniom człowieka. Na etapie przygotowania niecek do zalania zarówno dno, jak i brzegi przyszłych jezior zostały w odpowiedni sposób ukształtowane. Po napełnieniu zbiorników początkowo dominował proces abrazji, charakterystyczny dla pierwszego stadium rozwoju brzegów zbiorników będących na etapie młodocianego rozwoju. Po pewnym czasie (dla każdego zbiornika jest to indywidualny okres) następuje wyrównywanie linii brzegowej, co jest charakterystyczne dla kolejnego etapu – tzw. stadium abrazyjno-akumulacyjnego rozwoju brzegów. W tym czasie brzegi nadal są niszczone, jednak obserwuje się przejawy transportu materiału pochodzącego z abrazji brzegu, a następnie jego akumulacji w postaci różnorodnych form, np. kos, mierzei, wałów, cypli czy ławic. W strefie brzegowej zaczyna pojawiać się także roślinność, która zasadniczo powoduje stabilizację podłoża. W następnym etapie ewolucji strefy brzegowej zaczynają dominować procesy akumulacyjne, przejawiające się w postaci wielokierunkowej alokacji osadów litoralnych. Po nim następuje wyróżnia się ostatni (czwarty) etap, tzw. biogeniczny, kiedy to obserwuje się intensywny przyrost masy roślinnej w konsekwencji procesów sedymentacyjnych i sedentacyjnych w nadwodnej i podwodnej części strefy litoralnej. Zbiorniki zlokalizowane w dolinie Jaworznika generalnie można zaklasyfikować do ostatniego etapu ewolucji strefy brzegowej. Prawie na całej długości ich linię brzegową pokrywa roślinność, najczęściej o cechach zbiorowisk szuwarowych. Jedynie na niewielkich odcinkach brzegów zbiorników Rogoźnik I i II w ich północno-zachodnim sektorze zlokalizowane są strefy utożsamiane z plażami. Strefa brzegowa z luźnymi, odkrytymi piaskami, przeznaczona do rekreacyjnego wykorzystania, rozciąga się na odcinku około 120 m w przypadku Rogoźnika I oraz nieco ponad 80 m w odniesieniu do Rogoźnika II. Jednocześnie na tych odcinkach może dochodzić do przejawów abrazji luźnych osadów piaszczystych.

Na uwagę zasługuje fakt obecności (stałych lub efemerycznych) form o cechach klasycznej delty w strefie kontaktu wód rzecznych i jeziornych zbiorników Rogoźnik. Wobec dominacji piaszczystych utworów powierzchniowych, podstawowym budulcem delt jest przede wszystkim dobrze wysortowany materiał piaszczysty. Niewielkie delty powstały w każdym ze zbiorników, mimo kaskadowego ułożenia akwenów i niewielkiej odległości między nimi, a potencjalne trudności w dostawie rumowiska do wód odpływów rekompensuje dostawa osadów ze zbiorników, możliwa w warunkach upustu dennego.

Zbiorniki tworzące kaskadę sztucznych jezior stanowią także specyficzne środowisko dla formowania się pokryw osadów dennych. W tym kontekście znaczenie ma także stosunkowo krótki czas ich funkcjonowania w środowisku. Również niewielki zazwyczaj przepływ potoku Jaworznik nie sprzyja powstawaniu grubej pokrywy osadów dennych. Bliższa analiza zdjęć satelitarnych pozwala stwierdzić, że znaczne powierzchnie dna jezior pokrywa jedynie cienka warstewka osadu organicznego. Tereny te zupełnie pozbawione są roślinności podwodnej. Można wnioskować, że w strefach żyźniejszych w materię organiczną wzrost roślinności jest bujniejszy. W całości dno wschodniej (płytszej) część zbiornika Rogoźnik II w okresie wegetacyjnym pokrywa roślinność podwodna, a zachodni sektor jest jej pozbawiony. Po zakończeniu okresu wegetacyjnego następuje obumieranie roślinności, a jej szczątki osadzane są na dnie jeziora i ulegają naturalnym procesom mineralizacji. Jednocześnie to powoduje systematyczny przyrost osadów dennych. Obszarowe zróżnicowanie miąższości pokryw osadów dennych charakterystyczne jest także dla zbiornika Rogoźnik I. Piaszczyste dno praktycznie pozbawione roślinności znajduje się zwłaszcza w jego środkowej części. Istotne znaczenie w powstawaniu pokryw osadów dennych w zbiornikach Rogoźnik przypisuje się tzw. matom glonowym, które odgrywają ważną rolę w tym procesie zwłaszcza w niewielkich jeziorach.

W kaskadzie poszczególne zbiorniki mają zróżnicowany skład chemiczny osadów dennych. Spośród wielu wskaźników na szczególną uwagę zasługują występujące często w podwyższonych ilościach metale ciężkie w osadach dennych zazwyczaj pierwszego w kaskadzie zbiornika w stosunku do niżej położonych zbiorników. Pierwszy zbiornik jest więc akwenem spełniającym funkcje swoistej „oczyszczalni” przepływającego przez nie cieku. W procesie oczyszczania wód płynących w zbiornikach znajdujących się w układzie kaskadowym Jaworznika należy upatrywać dużych możliwości aplikacyjnych, zwłaszcza w sytuacjach braku alternatywnych rozwiązań dla oczyszczania ścieków w zlewni czy braku możliwości budowy osadników wstępnych przejmujących funkcje basenów sedymentacyjnych przechwytujących rumowisko (zwłaszcza toczyny i wleczyny).

Znaczenie zbiornika

Fot. 7. Nad zbiornikiem Rogoźnik I (fot. W. Pawełczyk).

Sztuczne zbiorniki wodne tworzące kaskadę w dolinie Jaworznika od samego początku swojego funkcjonowania miały spełniać głównie funkcje społeczno-gospodarcze. Zagłębienia terenu będące pozostałością powierzchniowej eksploatacji piasków na cele podsadzkowe, pozwoliły na ich rekultywację w kierunku wodnym. Dzięki temu w tej części województwa śląskiego powstała grupa sztucznych jezior. Zasilane są relatywnie czystymi wodami potoku Jaworznik, tworząc tym samym rozległe powierzchnie wodne, które mogą być wykorzystywane jako kąpieliska. Równocześnie z pracami rekultywacyjnymi prowadzono na tych terenach budowę ośrodków wypoczynkowych oraz wielu obiektów tzw. bazy towarzyszącej, np. w postaci kawiarni, lokali gastronomicznych, amfiteatru, itp. W ciągu kilkudziesięciu lat ich funkcjonowania, po początkowym okresie intensywnego rozwoju i świetności, nastąpił czas zastoju i powolnego upadku związany z przemianami społeczno-gospodarczymi lat 90. XX wieku. Brak należytego nadzoru oraz kontroli sprawił, że wiele obiektów uległo dewastacji. W ostatnich latach obserwuje się proces powolnej rewitalizacji, której efekty są już widoczne. Dotyczy to chociażby odbudowy i remontu amfiteatru, który na nowo stał się miejscem koncertów i spotkań o podobnym charakterze.

Same zbiorniki cieszą się dużą popularnością zwłaszcza w letnim okresie, kiedy to są licznie odwiedzane przez mieszkańców najczęściej okolicznych miast, a znacznie rzadziej z oddalonych miejscowości. W zachodnich sektorach dwóch największych zbiorników znajdują się piaszczyste plaże, w obrębie których funkcjonują strzeżone kąpieliska. Nieco większą popularnością wśród wczasowiczów cieszy się zbiornik Rogoźnik I. Znajduje się tu ośrodek wypoczynkowy, punkty gastronomiczne, wypożyczalnia sprzętu pływającego oraz miejsca do uprawiania sportów, m.in. boisko do siatkówki plażowej (fot. 7). W sąsiedztwie plaży zbiornika Rogoźnik II plażowicze mają dostęp do mniejszej liczby punktów gastronomicznych. Można również skorzystać z usług wypożyczalni kajaków i rowerków wodnych.

Poza okresem letnim, kiedy temperatury pozwalają na przyjemne plażowanie i kąpiele, zbiorniki stają się opustoszałym miejscem. W tym czasie nad brzegami zbiorników znacznie częściej można spotkać wędkarzy, którzy bardzo chętnie odwiedzają te sztuczne jeziora. Znajdują się one w wykazie wód Polskiego Związku Wędkarskiego: zbiornik Rogoźnik II – nr 106, zbiornik Rogoźnik II i kanał poniżej zbiornika – nr 110. Rybostan obydwu zbiorników jest podobny i można złowić tu m.in. wzdręgi, płocie, jazie, leszcze, liny, karasie, karpie oraz drapieżniki np. okonie, sandacze, szczupaki czy sumy.

Zalesione obszary otaczające zbiorniki mają charakter urządzonych parków, m.in. z wyznaczonymi dla dzieci placami zabaw. Tereny te są miejscem chętnie wykorzystywanym przez spacerowiczów i osoby jeżdżące na rowerach czy rolkach. Wytyczono tu także kilka ścieżek z tablicami edukacyjnymi, które przedstawiają interesujące informacje, m.in. na temat flory i fauny tych terenów czy znalezisk archeologicznych. Również w przeszłości dolina Jaworznika wraz z terenami przyległymi spełniała funkcje edukacyjne. Początkowo znajdował się tu Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy Huty Katowice. W późniejszym czasie swoją siedzibę miał tu Ośrodek Edukacji Ekologicznej, a od 1989 roku Międzynarodowe Miasteczko Edukacji Ekologicznej. Zmiana właściciela tych terenów negatywnie wpływa na pogorszenie warunków socjalnych, co w 2011 roku finalnie prowadzi do całkowitego zakończenia tego typu działalności na tych terenach.

Poza ściśle określonymi funkcjami społeczno-gospodarczymi, zbiorniki Rogoźnik wraz z terenami przyległymi spełniają także szereg funkcji przyrodniczych. Prowadzone badania wykazały obecność 233 gatunków roślin należących do ponad 50 rodzin. Zróżnicowanie flory i roślinności uwarunkowane jest głównie fazami i stadiami sukcesji, cechami podłoża oraz czynnikami antropogenicznymi. Odnotowano także procesy formowania się inicjalnych zespołów roślinnych z udziałem gatunków chronionych takich jak: wroniec widlasty, widłak goździsty, skrzyp pstry, rosiczka okrągłolistna, goryczka wąskolistna, tłustosz pospolity, kosatka kielichowa, kruszczyk rdzawoczerwony, kruszczyk szerokolistny, kruszczyk błotny, kukułka plamista, listera jajowata, lipiennik Loesela, wyblin jednolistny, dziewięćsił pospolity, wilżyna bezbronna, barwinek pospolity, konwalia majowa, kalina koralowa oraz kruszyna pospolita.

Bibliografia

1. Czylok A.: Wyrobiska po eksploatacji piasku na Wyżynie Śląskiej i ich roślinność, [w:] Partyka J. (red.): Zróżnicowanie i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Tom. 1. Przyroda, Ojców 2004, s. 205-212.
2. Jaguś A.: Rola gospodarczej działalności człowieka w transformacji powierzchniowej sieci hydrograficznej zlewni Brynicy (wycieczka terenowa), [w:] Z badań nad wpływem antropopresji na kształtowanie warunków hydrologicznych. Materiały konferencyjne, Sosnowiec 1996, s. 77-85.
3. Kondracki J.: Geografia fizyczna Polski, Warszawa 1981.
4. Kondracki J.: Geografia regionalna Polski, Warszawa 1998.
5. Krawczyk A.: Czasowa i przestrzenna zmienność właściwości fizyko-chemicznych wody zbiornika Rogoźnik, Sosnowiec 1995.
6. Parusel T., Rahmonov O., Szymczyk A.: Zróżnicowanie ekologiczne flory i roślinności wyrobiska po eksploatacji piasków „Siemonia”, [w:] „Acta Geographica Silesiana” 2011, nr 9, s. 63-74.
7. Rahmonov O., Szymczyk A.: Relations between vegetation and soil in initial succession phases in post sand excavations, [w:] “Ekológia [Bratislava]” 2010, nr 29 (4), s. 412-429.
8. Rahmonov O., Szymczyk A.: Szata roślinna antropogenicznych cieków i stref wypływów wód w piaskowni „Siemonia”, [w:] „Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych” 2010, nr 42. s. 80-87.
9. Rzętała M.: Bilans wodny oraz dynamika zmian wybranych zanieczyszczeń zbiornika Dzierżno Duże w warunkach silnej antropopresji, Katowice 2000.
10. Rzętała M.: Funkcjonowanie zbiorników wodnych oraz przebieg procesów limnicznych w warunkach zróżnicowanej antropopresji na przykładzie regionu górnośląskiego, Katowice 2008.
11. Rzętała M. A.: Procesy brzegowe i osady denne wybranych zbiorników wodnych w warunkach zróżnicowanej antropopresji (na przykładzie Wyżyny Śląskiej i jej obrzeży), Katowice 2003.
12. Rzętała M. A.: Wybrane przemiany geomorfologiczne mis zbiorników wodnych i ocena zanieczyszczeń osadów zbiornikowych w warunkach zróżnicowanej antropopresji (na przykładzie regionu górnośląsko-zagłębiowskiego), Katowice 2014.
13. Stęślicka W.: Homo sapiens fossilis z Siemoni. Materiały i prace antropologiczne nr 48, Wrocław 1960.
14. Szymczyk A.: Maty glonowe jako ważny czynnik w formowaniu zespołów szczątków karpologicznych w płytkich zbiornikach wodnych (badania wstępne), [w:] „Acta Geographica Silesiana” 2014, nr 17, s. 85-95.
15. Zarychta A., Zarychta R.: Zastosowanie krigingu zwyczajnego do rekonstrukcji i wizualizacji reliefu w miejscach odkrywkowej eksploatacji piasku, [w:] „Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji” 2013 [wydanie specjalne: Monografia „Geodezyjne Technologie Pomiarowe”], s. 133-146.

Źródła on-line

Siemonia – przeszłość, teraźniejszość, przyszłość https://dziecilubiaslaskie.pl/artykuly/miasteczko-ekologiczne-imponujaca-historia-i-osiagniecia/ M&M mama: MIASTECZKO EKOLOGICZNE – imponująca historia i osiągnięcia, [w:] Dzieci Lubią Śląśkie]

Machowski R, Rzętała M.: Wody powierzchniowe, [w: „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2014, t. 1.]

Machowski R, Rzętała M.: Zbiornik Paprocany, [w: „Encyklopedia Województwa Śląskiego” 2021, t. 8.]

Zbiornik wodny Rogoźnik I, [w: Polska-org.pl]

Zobacz też

Dorzecze Wisły

Wody podziemne

Wody powierzchniowe

Zlewnia Przemszy