Fabryka porcelany Giesche

Autor: Beniamin Czapla

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 7 (2020)

Giesche Fabryka Porcelany SA - górnośląska fabryka porcelany zlokalizowana w katowickiej dzielnicy Bogucice. Jej początki sięgają lat dwudziestych XX wieku, kiedy stała się własnością koncernu Giesche. Potem spółka przechodziła w ręce kolejnych właścicieli i współudziałowców. W 2012 roku kompleks fabryki porcelany został wykupiony przez spółkę Porcelana Śląska. Głównym zadaniem nowego inwestora są zabiegi mające na celu odrestaurowanie historycznej zabudowy i zaadaptowanie jej do nowych celów.

Historia

Początki

Historia fabryki porcelany Giesche sięga okresu międzywojennego. W 1920 roku w katowickiej dzielnicy Szopienice-Rozdzień wzniesiono pierwszą górnośląską fabrykę specjalizującą się w produkcji porcelany – Oberschlesische Porzellanfabrik Gebhard & Barabasch. W tym samym roku przedsiębiorstwo to zostało przejęte przez górnośląskiego handlarza i inwestora, Richarda Czudaya. Spółka nosząca od tej chwili nazwę Czuday Werke GmbH specjalizowała się w produkcji porcelany technicznej, w tym izolatorów elektrycznych i kapsli. Po dokonanym w 1922 roku podziale Górnego Śląska, znajdująca się po polskiej stronie granicy fabryka Richarda Czudaya została przemianowana na spółkę Elektroporcelana SA.

Giesche SA

1 grudnia 1923 spółka Richarda Czudaya została wykupiona przez górnośląski koncern przemysłowy Giesche. Historia fortuny rodu von Giesche sięga I połowy XVIII wieku. W 1704 roku wrocławski kupiec Georg von Giesche uzyskał od cesarza Leopolda I Habsburga monopol na eksploatację górnośląskich pokładów rud galmanu. Prowadzone w kolejnych latach przez spadkobierców Georga von Giesche inwestycje, prócz przyczynienia się do wzmożonej industrializacji Górnego Śląska, dały również podstawy do powołania do życia w 1907 roku spółki o nazwie tożsamej z nazwiskiem rodu. Po przyłączeniu części Górnego Śląska do Polski zakłady należące do firmy Giesche w Polsce wydzielono, tworząc spółkę Giesche SA z siedzibą w Katowicach. Do korporacji Gieschego należały: dwie kopalnie rud cynku i ołowiu, huty cynku w Szopienicach i Trzebini oraz huty ołowiu w Małej Dąbrówce i Trzebini, kopalnie węgla, zakłady chemiczne oraz przejęta w 1923 roku wspomniana fabryka porcelany Czudaya. Pod koniec lat dwudziestych spółka dawała zatrudnienie blisko 20 tysiącom robotników. Należy przypuszczać, iż właściciele koncernu Giesche upatrywali w przejęciu katowickiej fabryki możliwości czerpania zysków, wynikających z dużego zapotrzebowania na porcelanę elektrotechniczną państwa polskiego rozpoczynającego powszechną elektryfikację.

Na kilka miesięcy przed przejęciem udziałów w spółce Richarda Czudaya spółka Giesche nabyła zlokalizowany w Bogucicach kompleks budynków służących dotychczas jako magazyny paszowe. Wraz z trwającymi blisko 9 miesięcy pracami budowlanymi, mającymi na celu dostosowanie nowo zakupionego zespołu budynków pod hale fabryczne, rozpoczęto instalację przeniesionego tam z fabryki Elektroporcelany wyposażenia, a także budowę sześciu okrągłych pieców do wypału półproduktu. Z zachowanego do czasów współczesnych materiału źródłowego wynika, iż przebudowany kompleks wzbogacił się m.in. o trzykondygnacyjny budynek malarni porcelany, portiernię, garaże, nowoczesne warsztaty i kantyny. Część budynków zaadaptowano ponadto na biura oraz mieszkania dla pracowników i dyrekcji.

Pierwsze wypały porcelany w nowo powstałej fabryce datuje się na przełom 1924 i 1925 roku. Fabryka działająca wówczas jako towarzystwo siostrzane względem spółki Giesche na mocy umowy zawartej ze śląską Spółką Handlową prowadziła niezależną sprzedaż swoich wyrobów zarówno w Polsce, jak i poza granicami kraju. W tym samym czasie administrator fabryki zawarł porozumienie handlowe z Fabryką Porcelany i Wyrobów Ceramicznych w Ćmielowie, co do warunków sprzedaży, norm jakościowych i cen.

Nadal wówczas odpowiedzialny za proces produkcji Richard Czuday, zgodnie z zawartą 1 grudnia 1923 roku umową, sprawował współdzieloną z przedstawicielem spółki Giesche SA funkcję dyrektora fabryki. W 1927 roku opuścił jednak zajmowane stanowisko i wraz z braćmi zainicjował działalność innej, niewielkiej fabryki porcelany w Bykowinie niedaleko Katowic. Została zarejestrowana pod nazwą Fabryka Porcelany Czuday w Bykowinie SA.

3 lipca 1926 roku, po nieudanych rozmowach z zainteresowaną wykupem części akcji stroną polską, znakomitą część udziałów fabryki porcelany Giesche przejęła amerykańsko-niemiecka spółka Silesian – American Corporation Daleware (SACO). Zagraniczna korporacja skoncentrowała w swoich rękach ponad 50% udziałów koncernu Giesche. Pozostałe akcje górnośląskiej spółki znalazły się w rękach nowo utworzonego holdingu Silesian American Holding, gdzie większą część udziałów posiadał podmiot Anaconda Cooper Mining Company z Nowego Jorku. Jak można przypuszczać, współpraca spółki Giesche z amerykańsko-niemieckim inwestorem miała duże znaczenie w kontekście wojny handlowej prowadzonej między Polską a Niemcami. Zarejestrowanego w Nowym Jorku współwłaściciela nie dotykały nałożone przez Polskę na Niemcy ograniczenia.

Wraz z nowym inwestorem nastąpił rozwój infrastruktury produkcyjnej. Hale fabryczne wzbogaciły się o taśmociągi, ogrzewanie i wentylację, a wypalarnia porcelany została wyposażona w najnowocześniejszy, jak na ówczesne standardy, piec tunelowy. Piec znacząco konstrukcyjnie różnił się od używanych do tej pory pieców okrągłych. Posiadał podłużną konstrukcję, gdzie tylko środek paleniska był bezpośrednio ogrzewany. Surowiec ułożony na wózkach przemieszczających się wzdłuż paleniska przechodził przez piec, a temperatura rosła w chwili zbliżania się do środka pieca i malała wraz z przesuwaniem się w stronę wyjścia. Piece tego typu były znacznie bardziej energooszczędne i wydajne. W 1928 roku zainstalowano ponadto trzy kolejne okrągłe piece do wypalania półproduktu, wszystkie konstrukcji renomowanej firmy H.T. Padelt Industrie – Ofenbau Leipzig z Lipska. Zwiększono także liczbę młynów i gniotowników masy.

W 1929 roku bogucicka fabryka dawała zatrudnienie 650 robotnikom, a tuż przed przypadającym na lata 30. XX wieku kryzysem gospodarczym produkowano w niej blisko 1700 ton wypieku rocznie, co stanowiło według części opracowań niemal czterokrotność produkcji fabryki porcelany w Ćmielowie.

W czasie wielkiego kryzysu gospodarczego produkcja w fabryce porcelany Giesche została znacznie ograniczona. Załogę zmniejszono o blisko 200 osób w porównaniu do stanu z 1929 roku. W drugiej połowie lat trzydziestych XX wieku, po uporaniu się z załamaniem gospodarczym, aż do wybuchu II wojny światowej spółka notowała stopniowy wzrost produkcji i zysków. Pozwoliło to na ponowny rozwój wytwórni. Świadectwem wysokiej klasy wyrobów sygnowanych znakiem handlowym Giesche może być fakt, iż w 1939 roku fabryka reprezentowała Polskę na Wystawie Światowej w Nowym Jorku. Prezentowana w nowojorskiej galerii kolekcja porcelany z powodu agresji Niemiec na Polskę nie zdołała już powrócić do kraju.

Wybuch II wojny światowej spowodował ponowne załamanie produkcji, a także spadek jakości produktów. Wpływ na to miały braki kadrowe i nieobecność przy stanowiskach pracy wybitnych polskich malarzy, modelarzy i formierzy. Zmianom uległ także status spółki. Likwidacji poddano polską filię koncernu, a zarząd połączony z niemiecką częścią konsorcjum znajdował się we Wrocławiu. W 1941 roku znajdujący się pod niemieckim zarządem komisarycznym koncern Giesche wykupił całość znajdującego się w amerykańskich rękach pakietu akcji spółki. Zakład w Bogucicach pod wyłącznym nadzorem niemieckim pozostał aż do końca stycznia 1945 roku.

Lata powojenne

Na początku lutego 1945 roku nietkniętą działaniami wojennymi fabrykę przejęły władze polskie. Niemal natychmiast przywrócono produkcję i w lutym wytworzono już 157 ton porcelany stołowej i 14 ton porcelany elektrotechnicznej. W 1946 roku znacjonalizowano fabrykę, a w dwa lata później zmieniono nazwę na Państwową Fabrykę Porcelany „Giesche” w Katowicach-Bogucicach. Wraz z innymi polskimi fabrykami porcelany bogucicka wytwórnia stała się częścią Centrali Handlowej Ceramiki w Łodzi. Kolejnej zmiany organizacyjnej dokonano w 1952 roku. Od tego momentu wyroby opuszczające katowicką fabrykę sygnowano nową nazwą - Bogucice w Katowicach.

Wiele z decyzji powojennych władz polskich, próbujących dostosować charakter produkcji katowickiej fabryki do własnych potrzeb, okazało się nieprzemyślanych lub w dłuższej perspektywie szkodliwych. W II połowie lat 40. podjęto decyzję o zmianie charakteru produkcji fabryki. Bogucicka wytwórnia miała od tej chwili produkować jedynie porcelanę techniczną. Pracownicy odpowiedzialni za wypał porcelany stołowej mieli zostać przeniesieni do zakładów zlokalizowanych na Dolnym Śląsku. Plany te nie doczekały się realizacji. Do decyzji o destruktywnym dla spuścizny marki charakterze należało zniszczenie niemal całości przedwojennej dokumentacji technicznej modeli, fasonów i rysunków.

W latach 70. XX wieku przestarzałą fabrykę poddano restrukturyzacji. W ramach modernizacji wymieniono znaczną część maszyn, zainstalowano dwa piece gazowe do wypalania porcelany oraz dwa nowoczesne, elektryczne piece tunelowe do wypalania zdobień. Dzięki zaprowadzonym zmianom diametralnie podniosła się zarówno jakość, jak i ilość produkowanej w Katowicach porcelany. Wyroby bogucickiej fabryki eksportowano na cały świat, a jej głównymi rynkami zbytu były: Austria, Belgia, Bułgaria, kraje skandynawskie, Egipt, Francja, Grecja, Irlandia, Niemcy, Włochy, Szwajcaria i kraje Związku Radzieckiego.

W 1993 roku, w wyniku narastających problemów finansowych, fabryka wstrzymała produkcję porcelany, a rok później zakład został wykupiony przez spółkę Porcelana Śląska. Nowy inwestor po przeprowadzonej modernizacji wznowił produkcję, przywracając na swoich wyrobach historyczną nazwę Giesche. Pod nowym zarządem blisko 90% wyrobów bogucickiej fabryki eksportowano poza granice Polski. Produkcja porcelany trwała do końca 2008 roku, a borykające się z narastającymi problemami finansowymi konsorcjum przejął syndyk masy upadłościowej.

Charakterystyka produktów Giesche

Przedwojenna produkcja w fabryce porcelany Giesche charakteryzowała się dużą różnorodnością. Co roku mury fabryki opuszczały dwa nowe fasony. Przyjęte wzory były potem podstawą do produkcji serwisów do kawy, zastaw obiadowych, zestawów herbacianych czy popularnych trio śniadaniowych.

Producent mógł się poszczycić modnym, jak na ówczesne standardy, produktem zgodnym z gustami odbiorców i nieustępującym jakościowo europejskim wytwórniom. Taki stan rzeczy był zasługą wybitnych, w znacznej większości dzisiaj anonimowych, modelarzy. Większość z nich pochodziła najprawdopodobniej z kieleckiej fabryki w Ćmielowie. Wyroby sygnowane znakiem handlowym Giesche stanowią dzisiaj szeroki materiał poznawczy, na który składa się ogrom kompilacji poszczególnych fasonów i dekorów. Z powodu zniszczeń dokonanych w inwentarzu spółki przez władze PRL, materiał ten jest możliwy do odtworzenia jedynie na podstawie zachowanych do czasów współczesnych zbiorów muzealnych, prywatnych kolekcji oraz konspektów reklamowych.

Produkowane w bogucickiej fabryce elementy przybierały najczęściej klasyczne formy. Znane są filiżanki o obłych, cylindrycznych – rzadziej empirowych kształtach. W podobnej manierze projektowano tzw. naczynia puste, tj. imbryki, cukiernice oraz mleczniki. Na uwagę zasługuje również tzw. towar płaski, czyli wszelkiego rodzaju salaterki, talerze i spodki. Pośród powszechnie stosowanych wzorów można spotkać się z nieco staranniej i niestandardowo opracowanymi wzorami zdobionych złotem salaterek oraz misternie wykończonych talerzy.

U progu lat 30. XX wieku spółka wyszła naprzeciw zyskującemu coraz większe uznanie nurtowi designerskiemu, znanemu jako Art Deco. W odróżnieniu do klasycznych fasonów w stylu tym preferowano proste linie, ostre krawędzie i oszczędność zdobień. Zgodnie z zachowanym materiałem archiwalnym do 1939 roku powstały jedynie trzy nowoczesne fasony – w tym ceniony przez kolekcjonerów fason Katowice.

Jak wynika z odnalezionej, w datowanym na 1939 rok numerze Ilustrowanego Kuryera Codziennego, reklamy wyrobów fabryki porcelany Giesche serwis obiadowy składający się z 55 elementów (dla 12 osób) kosztował 68 zł. Mniejszy, złożony z 15 elementów, sześcioosobowy serwis kawowy Irena można było nabyć w promocyjnej cenie 9,50 zł. Dla porównania – miesięczne zarobki robotnika w przededniu wybuchu II wojny światowej wahały się od 70 do 130 zł.

Po wojnie kontynuowano produkcję sprawdzonych fasonów i wzorów. Wraz z postępującą restrukturyzacją zakładu wprowadzano do produkcji nowe, cieszące się powodzeniem formy i dekory. W kolejnych latach zauważalny był jednak stopniowy spadek jakości produktów oferowanych przez górnośląską wytwórnię.

Po wykupieniu kompleksu przez spółkę Porcelana Śląska fabryka rozpoczęła produkcję nowych wzorów i fasonów. Jeden z nich, określany w konspektach jako Lolita, został wyróżniony Skrzydłem Merkurego - nagrodą przyznawaną przez Izbę Gospodarczą Eksporterów i Importerów.

Współcześnie

Współcześnie mury fabryki Giesche są siedzibą dla Fundacji Giesche oraz spółki Porcelana Śląska S.C. będącej jednocześnie właścicielem kompleksu. Porcelana Śląska S.C. powstała w 2012 roku. W tym samym roku nabyła ona całość kompleksu fabrycznego oraz przypisanego do niego majątku ruchomego, w tym wyposażenia służącego do produkcji porcelany. Celem spółki jest remont kompleksu Porcelana Śląska Park, wynajem historycznej zabudowy kolejnym podmiotom, a w dalszej perspektywie podjęcie działań mających na celu powołanie do życia muzeum poświęconego historii górnośląskiej porcelany.

Jednym z najemców jest wspomniana Fundacja Giesche. Celem powołanej do życia w 2012 roku fundacji jest działalność na rzecz rozwoju lokalnej przedsiębiorczości oraz szeroko pojętej świadomości mieszkańców województwa śląskiego. Fundacja Giesche skupia się w swych działaniach na organizacji wydarzeń kulturowych oraz eventów. Współpracuje w tej materii z władzami samorządowymi, organizacjami pozarządowymi, jednostkami naukowymi oraz górnośląskimi instytucjami kultury.

Tradycja wyrobu bogucickiej porcelany jest kontynuowana przez spółkę BGH Network S.A.

Bibliografia

1. Chmielewska P., Giesche. Fabryka Porcelany 1923–1945, Katowice 2011.
2. Jezierski A., Leszczyńska C., Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1998.
3. Gatys I., Gatys R., Fabryki Porcelany Górnego Śląska, Nakło Śląskie 2011.
4. Gdynia M., Materiały do roli kapitału amerykańskiego w latach 1926–1939 w zespole akt „Giesche Spółka Akcyjna” w Katowicach [w:] Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka, t. 13, Wrocław 1958.
5. Ilustrowany Kuryer Codzienny, nr 133, dodatek nr 20, Kraków 15.05 1939 r.
6. Kowecka E., Łoś M., Łoś J., Winogradow L., Polska Porcelana, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1983.
7. Krysiak M., Porcelana na Górnym Śląsku 1922–1939 (analiza wyrobów ze zbiorów Muzeum Historii Katowic) [w:] Kronika Katowic: rocznik Muzeum Historii Katowic, T. 2 (1984/1985), Katowice 1986.
8. Piernikarczyk J., Historja Górnictwa i Hutnictwa na Górnym Śląsku, Katowice 1933.
9. Porcelana x Katowice, red. A. Kmita, Katowice 2015.
10. Schmidt–Stein G., Schlesisches Porzellan vor 1945, Würzburg 2007.