Fauna kopalna

Przedholoceńskie organizmy zwierzęceżyjące w środowiskach morskich i lądowych, reprezentowane współcześnie przez skamieniałości strukturalne (zachowane w skałach szczątki, najczęściej elementy twarde, budujące organizmy lub ich morfologiczne odpowiedniki: ośródki i odciski) oraz skamieniałości śladowe (zachowane w skałach ślady działalności życiowej organizmów).

Dewońskie środowiska morskie

W dewonie środkowym i późnym po południowej stronie kontynentu Laurosji występował szeroki szelf. Ciepły klimat sprzyjał tutaj rozwojowi osadów węglanowych, a wśród nich budowli rafowych. Dewońskie rafy pogranicza żywetu i franu (392–375 Ma) były o wiele mniejszymi strukturami niż rafy współczesne. Głównymi organizmami rafotwórczymi były wtedy kolonijne masywne stromatoporoidy oraz masywne koralowce, należące do tabulatów (=denkowców) i rugoz (=koralowców „czteropromiennych”). Towarzyszyły im gałązkowe kolonie stromatoporoidów oraz obu grup koralowców. Pojawiały się również rugozy osobnicze. Wśród raf i w środowiskach przyrafowych żyły ramienionogi, ślimaki oraz szkarłupnie, reprezentowane w stanie kopalnym przez pojedyncze płytki budujące szkielety liliowców czy też pancerze jeżowców. Wśród mikroorganizmów występowały otwornice i małżoraczki.

Dewońskie skamieniałości spotyka się w niezdolomityzowanych skałach węglanowych (głównie wapieniach) wychodzących na powierzchnię w okolicach Siewierza pomiędzy Brudzowicami i Dziewkami.

Późnokarbońskie środowiska morskie

Wskutek kolizji kontynentu Gondwany z kontynentem Laurazji z początkiem namuru (326–316 Ma) postępowało wypiętrzanie się waryscydów. Nastąpił zanik morza głębokiego i pojawiały się rowy przedgórskie, w których zaczęły tworzyć się osady lądowe okresowo zalewane przez morze. Tropikalny klimat tworzył optymalne warunki do rozwoju zespołów faunistycznych ciepłych mórz na piaszczystych (niewęglanowych) dnach. Żyły tutaj przede wszystkim organizmy bentoniczne tworzące skorupki: ramienionogi, małże, ślimaki. Rzadziej pojawiały się trylobity, zachowane obecnie w postaci rozczłonowanych pancerzy, masywne koralowce z grupy rugozów, otwornice oraz szkarłupnie łodygowe – liliowce. W morzach pływały nektoniczne łodziki, goniatyty oraz ryby.

Skamieniałości wymienionych organizmów występują przeważnie w mułowcach i piaskowcach, tworząc morskie poziomy faunistyczne w obrębie osadów namuru A. Poziomy te były obserwowane w czasie eksploatacji paralicznej części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego w okolicach Gliwic i Dąbrowy Górniczej. Na powierzchni jedynym miejscem występowania karbońskiej fauny morskiej są wychodnie piaskowców z Gołonoga w historycznych przekopach kolejowych Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej i Kolei Iwangorodzko-Dąbrowskiej, znajdujące się między dzielnicami Laski i Tworzeń w Dąbrowie Górniczej. Młodszy poziom faunistyczny odsłaniał się niegdyś w zatopionej obecnie gliniance cegielni w Kozłowej Górze (Piekary Śląskie).

Późnokarbońskie środowiska lądowe

Po głównych fazach wypiętrzania się waryscydów i powstaniu superkontynentu Pangei w późnym namurze oraz westfalu (330–310 Ma) ingresje morskie zanikły i zapanowało w rowach przedgórskich środowisko lądowe w postaci bagnisk, miejscami z jeziorami oraz rzekami, w których rozwijały się rośliny paprotnikowe i prymitywne nagonasienne. W środowiskach tych pojawiała się również fauna lądowa oraz słodkowodna. Najczęstszymi przedstawicielami fauny słodkowodnej były małże, rzadziej ślimaki i ryby. Środowiska typowo lądowe zostały zasiedlone przez stawonogi. Wśród tropikalnej „dżungli” karbońskiej dominowały owady – pojawiły się owady latające, m.in. ważki (czasem osiągające gigantyczne rozmiary) oraz karaczany. Występowały gigantycznych rozmiarów wije, np. artropleury. Rzadziej spotykane były pajęczaki: pająki i skorpiony. W środowiskach wodnych lub przybrzeżnych żyły natomiast mieczogony, krewetki oraz larwy owadów. Górnokarbońskie skamieniałości zwierzęce spotykane są sporadycznie wśród namurskich i westfalskich mułowców oraz iłowców. W osadach tych znaleziono w XIX wieku dwie najsłynniejsze skamieniałości:

• dobrze zachowany pająk Protolycosa anthracophila Roemer, 1866 znaleziony na terenie lasu mysłowickiego między Katowicami a Mysłowicami(prawdopodobnie miejsce znalezienia obecnie znajduje się na terenie Nikiszowca);
• skrzydło owada latającego Stygne roemeri Handlirsch, 1906 znalezione w osadach namurskich w kopalni „Alfred” w Katowicach-Wełnowcu i uznane wtedy za najstarsze tego typu znalezisko na świecie.

Najbogatszym źródłem skamieniałości zwierzęcych są konkrecje sferosyderytowe występujące w warstwach załęskich serii mułowcowej z westfalu A (ok. 313 Ma) z Sosnowca-Porąbki (kop. "Porąbka-Klimontów"). Opisane tutaj stanowisko paleontologiczne typu Konservat-Lagerstätte dostarczyło doskonale zachowanych skamieniałości zarówno pochodzenia lądowego jak i słodkowodnego. W sferosyderytach najczęściej spotykane są szczątki stawonogów: ośródki i odciski zewnętrznych powierzchni pancerzy mieczogonów, pająków, skrzydeł, fragmentów odnóży oraz larw owadów latających (ważek i prostoskrzydłych), wijów, skorupiaków (raków, krewetek). Rzadziej zachowane są ośródki słodkowodnych małży i ślimaków oraz łuski ryb.

Środkowotriasowe środowiska morskie

Podniesienie się poziomu morza w środkowym triasie (wapień muszlowy; 245–233 Ma) spowodowało pojawienie się morza epikontynentalnego od strony południowej okresowo łączącego się z oceanem Tetyda. Dno tego ciepłego, niegłębokiego morza zasiedlane było często przez bentoniczne mięczaki (małże i ślimaki), ramienionogi oraz szkarłupnie: liliowce, jeżowce, rozgwiazdy i wężowidła.Nekton stanowiły głowonogi: ceratyty, rzadziej łodziki oraz strunowce: żyjące jeszcze wtedy zwierzęta konodontonośne, ryby i najbardziej charakterystyczne gady morskie – notozaury.

Odsłonięcia środkowotriasowych wapieni i margli występują w pasie Zbrosławice–Radzionków–Wojkowice–Czeladź–Dąbrowa Górnicza-Ząbkowice–Sosnowiec–Jaworzno oraz w Mikołowie-Mokrym. Skamieniałości (najczęściej ośródki wewnętrzne) małży i ślimaków oraz muszle ramienionogów tworzą nagromadzenia na powierzchniach warstw, tzw. bruki muszlowe. Natomiast elementy szkieletowe szkarłupni, najczęściej liliowców, budują wapienie krynoidowe. W niektórych przypadkach, w spokojnych środowiskach pozbawionych silnego falowania zachowały się kompletne szkielety (łodygi i kielichy liliowców) oraz prawie kompletne pancerze wężowideł. Szczątkom szkarłupni oraz muszlom mięczaków towarzyszą fosforanowe zęby kręgowców oraz pojedyncze kości gadów (notozaurów).

Późnotriasowe środowiska lądowe

W późnym triasie (ok. 230–200 Ma) po ustąpieniu morza pojawiły się znów środowiska lądowe, często bagienne, jeziorne lub rzeczne, zasiedlane w większości przez słodkowodne małże oraz ryby dwudyszne i ganoidowe. Wokół środowisk słodkowodnych żyły duże płazy oraz gady roślinożerne i drapieżne. Na obszarze województwa śląskiego w ostatnich latach zostało odkrytych kilka stanowisk paleontologicznych, zawierających górnotriasowe (retyckie) skamieniałości fauny lądowej i słodkowodnej. Najważniejszym jest Lisowice koło Lublińca (=Lipie Śląskie). W gliniance cegielni wśród wapnistych iłów i piaskowców znaleziono pojedyncze kości płazów (cyklotozaurów i plagiozaurów), kości dużych gadów ssakokształtnych (dicynodontów) oraz pierwotnych dinozaurów (teropodów i pierwotnych ceratozaurów). Towarzyszą im skamieniałości słodkowodnych rekinów, ryb dwudysznych i ganoidowych oraz muszloraczki i małżoraczki.

Na podobne stanowiska natrafiono między Porębą a Zawierciem. Opisano stąd szczątki jednego z najstarszych żółwi na świecie.Występują tu również skamieniałości małżów, rekinów, ryb dwudysznych oraz kości dicynodontów i archozaurów.

Środkowojurajskie środowiska morskie

Z początkiem środkowej jury, wskutek postępującej transgresji morskiej, obszar europejskiej części Eurazji został zalany przez morze epikontynentalne, częściowo odizolowane od oceanu Tetyda przez wał windelicki. W bajosie i batonie (171–165 Ma) pojawiły się zbiorniki morskie, w których występowała liczna fauna bentoniczna, reprezentowana przez mięczaki (małże, ślimaki, łódkonogi), ramienionogi (terebratulidy i rynchonellidy), mszywioły, mikrokonchidy, osiadłe wieloszczety, skorupiaki, szkarłupnie (liliowce, jeżowce). W nektonie dominowały amonity, belemnity i łodziki, pojawiały się również ryby (głównie rekiny). W keloweju (165–161 Ma) nastąpiło pogłębienie zbiornika morskiego. Zaczęły dominować organizmy nektoniczne (amonity, belemnity oraz rekiny, rzadziej morskie gady – plezjozaury). Bentos tworzyły gąbki, ramienionogi, małże, ślimaki i jeżowce.