Rzeźba wyżynna terenu
Termin wyżyna nie jest dokładnie sprecyzowany. Nazywa się w ten sposób jednostki regionalne wyższe od nizin i zbudowane ze skał starszego podłoża geologicznego. W odniesieniu do wyżyn polskich kryterium hipsometryczne, nie daje się w pełni zastosować, ponieważ prowadziłoby to do wielu niekonsekwencji w postaci „wyżyn” na niżu i „nizin” w obrębie wyżyn, toteż ważniejsze jest kryterium budowy geologicznej[1]. W obrębie wyżyn wyróżnia się części wypukłe, takie jak masywy, płaskowyże, działy, grzędy, progi, pagóry, oraz części wklęsłe – niecki, kotliny, rowy, padoły, obniżenia, bramy i doliny rzeczne. P. Migoń (2006), stosując kryteria hipsometryczno-morfograficzne, czyli uwzględniające zarówno wysokość bezwzględną, jak i ukształtowanie powierzchni wyróżnia wyżyny płaskie, wyżyny falisto-pagórkowate i płaskowyże. Według M. Klimaszewskiego (1994) w skład wyżyn wchodzą: 1/ płyty, 2/ obszary o rzeźbie krawędziowej, 3/ płaskowyże i płaskowzgórza, 4/ obszary pagórkowate i pogarbione oraz 5/ obszary o budowie zrębowej. Nie ustalono hipsometrycznej granicy między wyżynami a górami – rozróżnia się je na podstawie kryteriów genetycznych – góry powstały wskutek ruchów górotwórczych, a wyżyny w wyniku epejrogenicznego podniesienia obszarów zrównanych oraz obszarów o budowie płytowej i monoklinalnej. Wyżyny zajmują znaczną część województwa śląskiego – według podziału fizycznogeograficznego niemal dwie trzecie jego powierzchni, a zgodnie z podziałem geomorfologicznym - około połowy obszaru. Występują w północnej i centralnej części województwa na zróżnicowanych wysokościach - od 220 do 504 m n.p.m. (Góra Aleksandra Janowskiego), zatem nie wszędzie są to wysokości przekraczające hipsometryczną granicę między nizinami a wyżynami (300 m n.p.m.). W granicach województwa jest położona znaczna część Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, która pod względem geologicznym należy do monokliny śląsko-krakowskiej (część północna) oraz zapadliska górnośląskiego (część południowa). Rzeźba tego obszaru ma charakter strukturalny, czyli nawiązuje do stylu budowy geologicznej i odzwierciedla zróżnicowanie litologiczne i odpornościowe podłoża. Generalnie można wyróżnić trzy typy rzeźby wyżynnej w granicach województwa śląskiego: krawędziową, zrębową i krasową.
Rzeźba krawędziowa
Północna część województwa śląskiego (Wyżyna Śląska Północna i Wyżyna Krakowska Północna w podziale geomorfologicznym, a Wyżyna Woźnicko-Wieluńska i Wyżyna Krakowsko-Częstochowska w regionalizacji fizycznogeograficznej), pod względem tektonicznym jest monokliną. Tworzą ją skały mezozoiczne z okresu triasu i jury. Warstwy skalne nachylone są pod kątem kilku stopni ku północnemu wschodowi, czyli do powierzchni terenu dochodzą ukośnie. Skały te różnią się odpornością na procesy erozyjno-denudacyjne, dlatego w wyniku ich selektywnego działania w skałach mało odpornych, szybciej niszczonych powstały obniżenia, a wychodnie skał odpornych utworzyły progi strukturalne – inaczej kuesty. Rzeźba tego typu, a więc składająca się z naprzemiennie występujących progów i obniżeń jest nazywana krawędziową. Na obszarze Wyżyny Śląsko-Krakowskiej występują 4 progi – ich nazwy geomorfologiczne pochodzą od wieku budujących je skał i nie pokrywają się z nazwami fizycznogeograficznymi. Są to, wymieniając z południowego-zachodu na północny-wschód: Próg Środkowotriasowy (Garb Tarnogórski), Próg Górnotriasowy (Próg Woźnicki), Próg Środkowojurajski (Próg Herbski) oraz Próg Górnojurajski (Wyżyna Krakowsko-Częstochowska). Im dalej na północny-wschód tym progi zbudowane są z coraz młodszych skał. Skałami progotwórczymi są wapienie, dolomity i piaskowce. Najbardziej wyrazistymi kuestami są obie zewnętrzne – środkowotriasowa i górnojurajska. Wysokość tej drugiej dochodzi do 100 m. Niszczone czoła kuest cofając się nierównomiernie pozostawiły na swym przedpolu tzw. góry świadki. Formy te świadczą o dawnym zasięgu kuesty. Na przedpolu Progu Środkowotriasowego takimi ostańcami są Góra Św. Doroty i Góra Gołonoska, a na przedpolu Progu Górnojurajskiego – ostańce w Niegowonicach, Wysokiej czy Rokitnie Szlacheckim. Takim ostańcem jest też np. wzgórze Jasnogórskie w Częstochowie. Między progami, w skałach mało odpornych na niszczenie, głównie w iłach, łupkach i marglach powstawały rozległe obniżenia subsekwentne wykorzystywane przez rzeki - Małą Panew, Liswartę i Wartę. Nazwy obniżeń pochodzą od nazw wymienionych rzek. W plejstocenie w obniżeniach tych zostały złożone osady polodowcowe o znacznej miąższości[2].
