Radio

Radio to środek masowego komunikowania, służący do rozpowszechniania audycji słownych i muzycznych o zróżnicowanym charakterze (m.in. informacyjnych, rozrywkowych, kulturalnych, literackich, teatru radiowego, oświatowych, edukacyjnych, sportowych) adresowanych do szerokiego audytorium. Radio jest odbierane przez odbiorniki radiowe również potocznie nazywane określane jako „radio”. Techniczną stroną przekazu radiowego zajmuje się radiofonia. Radio góruje nad prasą i telewizją szybkością informowania, a nad prasą równoczesnością nadawania i odbioru, dostępnością dla analfabetów, stosunkową taniością rozpowszechniania programów w różnych językach, także łatwością pokonywania granic państw, dużych odległości i przeszkód naturalnych (góry, pustynie, morza itp.). Radio jest także narzędziem kształtowania opinii publicznej i postaw. Do jego zadań należy także podnoszenie poziomu kultury odbiorców, dostarczanie przeżyć artystycznych i rozrywki (programy muzyczne, literackie, teatr radiowy), szerzenie oświaty szkolnej (programy dla szkół) i pozaszkolnej (uniwersytety radiowe). Jedną z funkcji radia jest także reklama. Niezależnie od audycji adresowanych do mieszkańców własnego kraju, radio emituje programy w różnych językach dla słuchaczy za granicą - zwykle wspierają one politykę zagraniczną rządu, informują o osiągnięciach danego kraju, a także komentują wydarzenia międzynarodowe. Zróżnicowanie funkcji radia, wzbogacanie form radiowych, udoskonalenia techniczne spowodowały istotny wzrost znaczenia radia i szybki jego rozwój.

We wszystkich krajach radio podlega ustawodawstwu państwowemu. Pośrednia lub bezpośrednia kontrola państwa nad radiem wynika z konieczności centralnego przydziału fal poszczególnym stacjom i z dbałości o interesy polityki wewnętrznej i zagranicznej. W niektórych krajach (np. W. Brytania, Niemcy) działalnością radia kierują publiczne korporacje formalnie niezależne, ale powoływane przez władze państwowe i ostatecznie przed nimi odpowiedzialne. W części krajów radio jest w rękach prywatnych i ma charakter komercyjny (np. w USA 95% radiostacji to radiostacje prywatne, rząd zachowuje jednak prawo wydawania licencji na ich działalność). W niektórych krajach oprócz radia państwowego lub publicznego istnieją komercyjne towarzystwa radiowe (np. w W. Brytanii). Na świecie działały i działają międzynarodowe organizacje zrzeszające krajowe instytucje radiowe i telewizyjne, do głównych należała OIRT (Międzynarodowa Organizacja Radia i Telewizji) i jest nią EBU (Europejska Unia Radiofoniczna). Międzynarodowa współpraca radiowa polega na wymianie programów (m.in. informacyjnych i publicystycznych), organizowaniu wspólnych imprez lub konkursów (Prix Italia, Prix Japan – poświęcone twórczości oświatowej, i in.).

Początki radiofonii na Górnym Śląsku

W dniu 4 grudnia 1927r. o godz. 13:15 rozpoczęła regularną pracę 12kW stacja nadawcza Polskiego Radia w Katowicach, stając się czwartą a zarazem najsilniejszą w tym okresie radiostacją regionalną w Polsce. Próbne nadawanie programu prowadziły Katowice od 27 listopada 1927r. Audycje nadawane były na fali 359,8m. Następnie tuż po otwarciu stacja została przestrojona na dotychczasową falę Krakowa, tj. 422m. Budowę stacji należy zawdzięczać Sejmowi Śląskiemu, który uchwalił 600 tys. złotych tytułem pożyczki dla Polskiego Radia oraz pomocy województwa śląskiego. Odpowiednia umowa między Skarbem Śląskim a dyrekcją naczelną PR została podpisana 28 marca 1927r. Umowę tę podpisał ze strony Śląska wojewoda dr Michał Grażyński, w imieniu PR dr Zygmunt Chamiec i inż. Władysław Haller. Katowicka stacja nadawcza PR.została wzniesiona na wzgórzach za miastem (przy szosie Mikołowskiej za parkiem Kościuszki) przy ul. Brynowskiej. Stąd pochodzi jej późniejsza nazwa „stacji na Brynowie”. Stacja otrzymała aparaturę nadawczą zakupioną w angielskiej firmie Standard Electric Company. Antena radiostacji w Katowicach została rozpięta na dwóch masztach stalowych o wysokości 70m każdy. Była ona trzykrotnie uziemiona specjalnymi doprowadzeniami. W każdym doprowadzeniu płynął prąd o natężeniu 100m. Maszyny antenowe wykonała Królewska Huta w Katowicach. Stacja w Katowicach mimo stosunkowo małej mocy, dawała dużą siłę odbioru dźwięku dzięki korzystnym warunkom wypromieniowywania fali elektromagnetycznej. Wraz z radiostacją oddana została do eksploatacji rozgłośnia radiowa w Katowicach na potrzeby której adaptowano budynek przy ul. Warszawskiej. Nieopodal przy ul. Mieleckiego 1 w gmachu Banku Związku Spółek Zarobkowych mieściło się duże studio muzyczne.

15 stycznia 1936r. rozgłośnia PR w Katowicach otrzymała podstudio w Sosnowcu. Urządzone ono zostało w lokalu dyrekcji elektrowni Okręgu Zagłębia Dąbrowskiego przy ul. Będzińskiej. Podstudio PR w Sosnowcu zostało pomyślane jako placówka radiowa Zagłębia Dąbrowskiego. Od chwili otwarcia zasilało ono rozgłośnię w Katowicach stałym programem poświęconym zagłębiu. W skład podstudia w Sosnowcu wchodziło studio o kubaturze 70m3, amplifikatornia oraz szereg pomieszczeń redakcyjnych i pomocniczych.

20 sierpnia 1937r. Katowice otrzymały nowy gmach rozgłośni. Obiekt ten został zlokalizowany przy ul. Juliusza Ligonia 29 (róg ul. Królowej Jadwigi). Kubatura nowego obiektu wynosiła 8 500m3, z czego na pomieszczenia administracyjnej zostało przeznacvzonych 1000m3, techniczne 2400m3, a reszta przypadała na studia, redakcje, poczekalnie dla artystów oraz hale.

W rozgłośni, która w rozbudowanej formie istnieje od dziś, znajdowały się 3 średniej wielkości studia radiowe. Rzutem ich był trapez. Sufity wykonano w formie łamanych płaszczyzn w celu zabezpieczenia się przed powstawaniem fal stojących miedzy podłogą a sufitem. Wszystkie studia zostały umieszczone w centralnej części gmachu i zgodnie z współczesnymi wymaganiami ochrony dźwiękowej posadowione na oddzielnych fundamentach. Od zewnątrz otaczały je pomieszczenia typu biurowego, tworząc naturalny pas izolacji akustycznej. W dwa lata później w Katowicach zrealizowano drugą poważną inwestycję, a mianowicie uruchomiono nową stację nadawczą programu o mocy 50kW w antenie. Stacja podjęła próbne nadawanie programu na krótko przed wybuchem II wojny światowej – dokładnie 1 czerwca 1939r.. Regularną emisję programu prowadziła od 1 lipca 1939r. na fali 758,0m. Oficjalnie jej przekazanie do eksploatacji nastąpiło 25 sierpnia 1939r.

Stacja katowicka została zlokalizowana w gminie Brzezinki koło Mysłowic. W tym celu Polskie Radio zakupiło teren o powierzchni 7 ha, wznosząc na nim budynek stacyjny o kubaturze 3000m3 i maszt antenowy wysokości 120m. Budowę obiektu rozpoczęto 2 lipca 1938r. W myśl przyjętych założeń po oficjalnym otwarciu 50kW stacji nadawczej, dotychczasowa 12kW stacja w Brynowie miała być wykorzystana przez pewien czas jako stacja rezerwowa. W okresie próbnego nadawania nowa stacja nadawcza zapowiadała się jako stacja Katowice II.

Rozgłośnia katowicka PR w swej pracy programowej podjęła się zadania polegającego na możliwie najwierniejszym odtwarzaniu tętna życia Śląska. Kierownictwo programowe nowo otwartej rozgłośni w Katowicach spoczywało w rękach Stefana Tymienieckiego (z wykształcenia muzykolog, twórca wielu audycji radiowych), ogólnie zaś Włodzimierza Stryckiego. W latach trzydziestych dyrektorem był Stanisław Ligoń, popularny Karlik z Kocyndra (w cyklu opowiadań o gwarze śląskiej p.n. „Niedziela przy żeleźnioku” oraz inscenizacjach tej audycji p.n. „Bery i bojki śląskie”). Pierwszym kierownikiem technicznym rozgłośni i radiostacji był Cyryl Litwiński. Pracował on w Polskim Radio do 1930r. Następnie stanowisko to objął Fryderyk Dyrna. Katowice w tamtych czasach jako sygnał dźwiękowy wybrało kucie młotka o kowadło, jako symbol zagłębia górniczego.

Radio na Śląsku w okresie II wojny światowej

1 września rozgłośnia katowicka otrzymała nakaz ewakuacji – najpierw radiostacja nadawcza w Brynowie (Katowice II). W ciągu niespełna 24 godzin załoga stacji, mimo nieustannego bombardowania, zdołała rozmontować aparaturę i ulokować ją w skrzyniach na wagonach kolejowych. W tym czasie radiostacja w Brzezince (Katowice I) nadawała jeszcze normalnie program. Rano 2 września 1939r. następuje ewakuacja pierwszego „rzutu” stacji w Brynowie. Część załogi stacji wraz ze zdemontowanymi urządzeniami udaje się pociągiem w kierunku Częstochowy. Po godzinie 15:00 2 września przychodzi również rozkaz całkowitej ewakuacji i zniszczenia radiostacji w Brzezince (Katowice I). Do godziny pierwszej w nocy większość urządzeń tej stacji zostaje zniszczona. W powietrze zostaje wysadzony również maszt. Na wysadzenie budynku stacyjnego braknie jednak dynamitu. Około godziny trzeciej w nocy załoga opuszcza swoją radiostację.