Narodowość śląska

Naród i narodowość sprawiają duży kłopot na polu nauk społecznych. Jerzy Szacki pisze wręcz, że pojęcie narodu należy w naukach społecznych do najsłabiej teoretycznie opracowanych. Jeszcze gorzej, gdy termin narodowość połączy się z przymiotnikiem śląska. Niejednokrotnie wtedy przedstawicielom lokalnych organizacji zarzuca się żerowanie na zbiorowych uczuciach związanych z ideą narodu. Według Michała Smolorza najbardziej prawdopodobną hipotezą odnośnie dzisiejszych deklaracji narodowości śląskiej jest tradycyjny w tym regionie górnośląski indyferentyzm i utrwalona mentalna odrębność od polskiej większości pozbawionej regionalnych korzeni. Faktycznie trudno nauce zdeterminować, czy śląskie deklaracje narodowościowe w historii najnowszej to rzeczywisty „separatyzm” od pozostałych narodów, czy przejaw tożsamości regionalnej lub próba uniknięcia opowiedzenia się za którymś z narodów państwowotwórczych.

Charakterystyka

Industrializacja rozpoczęta z końcem XVIII wieku spowodowała rozrastanie się przemysłowych terenów miejskich na dotychczasowe tereny wiejskie, co pociągało za sobą tworzenie się specyficznego społeczeństwa proletariackiego, które przenosiło się ze wsi do miast nie zmieniając miejsca zamieszkania5. Proletariat ten kształtował się jednocześnie w niemieckiej etyce pracy bądź to na miejscu, bądź pracując sezonowo w innych częściach Niemiec.

Według badań Ślązacy to ludzie szanujący rodzinę, religię i pracę, posługujący się dialektem śląskim, ich cechy osobowościowe wyznacza fizycznie ciężka i odpowiedzialna praca. Jednocześnie potrafią pielęgnować tradycję zarówno w sytuacjach odświętnych jak i codziennych. Dzieci nie aspirowały do zdobycia wykształcenia ani zajmowania wysokich stanowisk. Nie wymagali też tego od nich rodzice. Synowie powinni iść w ślady ojca lub zdobyć konkretny zawód wymagający pracy fizycznej. Zmiany na przełomie stuleci, m.in. zamknięcie części kopalń i hut, a także szeroka oferta szkół wyższych, powodują jednak przemiany w społeczności śląskiej.

Język

Jednym z najważniejszych problemów dotyczących identyfikacji narodowej jest używany język. Choć w dzisiejszych czasach nie jest on już uznawany za wyłączny czy też najważniejszy wyznacznik przynależności do wspólnoty, to wciąż odgrywa on ważną rolę w kreowaniu tożsamości etnicznej bądź narodowej. Choć w Europie mamy przykład Szwajcarów, którzy pomimo posługiwania się czterema językami – co powoduje niemałe problemy w porozumiewaniu się wewnątrz własnego kraju – wciąż czują się Szwajcarami, to w ciągu ostatnich dwudziestu lat byliśmy świadkami tego, jak ważny jest język dla samookreślenia. Po rozpadzie państw federacyjnych Wschodniej Europy nastąpił szybki powrót do własnego języka (Litwa) lub budowanie własnego, jak najbardziej odrębnego od sąsiadów (była Jugosławia).

Dzisiejsi Ślązacy zdają się stać pośrodku między tymi dwoma nurtami. Z jednej strony częste jest podkreślanie swojej odrębności poprzez akcentowanie różnic językowych, a jednocześnie – szczególnie wśród śląskich organizacji – uważa się, że jedynym wyznacznikiem bycia narodowości śląskiej jest fakt jej odczuwania.Być może wynika to z sytuacji po 1922 i 1945 roku, w której mentalność Ślązaków była zbliżona do mentalności imigrantów, przez którą – licząc na szybką asymilację w nowym kraju – zwracali się oni do swoich potomków wyłącznie w języku urzędowym. Po upadku PRL-u nastąpiło jednak zwiększenie zainteresowania śląską mową i średnie pokolenie często niepotrafiące się nią posługiwać próbuje sobie ją przyswoić biernie oraz zezwala na domową edukację regionalną najmłodszych przez dziadków. W ten sposób statystycznie najwięcej osób posługujących się śląszczyzną notuje się obecnie w najstarszym i najmłodszym pokoleniu. Ślązacy znaleźli się więc w sytuacji, w której część rodziny „godo”, część nie, a jednak wszyscy odczuwają przynależność do tej samej wspólnoty i jest to zapewne jedno ze źródeł przyjęcia formuły, że Ślązakiem wystarczy się czuć.

Organizacje

Idee nacjonalizmu spopularyzowane przez wydarzenia Wiosny Ludów nie pozostały bez echa wśród Ślązaków, jednak wszelkie inicjatywy zawiązywane w tamtym czasie nie przełożyły się na rozbudzenie powszechnej śląskiej świadomości narodowej i większy posłuch wzbudzały hasła o polskości Śląska i Ślązaków. W XIX wieku nieliczne były sytuacje, gdy tutejszych określano mianem narodu. Ciekawszym przykładem tegoż jest wydana w 1844 roku książka Zaraza gorzałki. Smęntna przygoda dla przestrogi Szlązaka i pobratymczych Sławian s pod Tater a od nich szerzących się błóni Jana Winklera, pastora z Zaolzia. Autor w swoim dziełku nazywa Śląsk ojczyzną oraz rozdziela germańskich i słowiańskich Ślązaków nazywając tych ostatnich narodem słowiańsko-śląskim. Innym przykładem rozdzielania identyfikacji śląskiej od polskiej tego okresu jest opublikowana przez Dziennik Górno-Szlązki w kwietniu 1849 roku Odezwa do ludu Górno-Szlązkiego autorstwa malarza Jana Gajdy. Autor pisał w niej, że wydarzenia 1848 roku doprowadzą do tego, iż Ślązacy wkrótce przyłączą się do „narodów oświeconych” oraz argumentował, że lud może przetrwać tylko pracując wspólnie dla własnego dobra i wzywał do stworzenia – na wzór Ligi Polskiej – Ligi Śląskiej, która starałaby się wyłącznie o sprawy śląskie i popierałaby narodowość śląską.

Redakcja w komentarzu do odezwy odcięła się od twierdzeń Gajdy wskazując, że choć cel jego jest pożyteczny, to charakter Ligi na Śląsku musi być polski ze względu na to, iż Ślązacy w ramach Ligi Polskiej będą mieć autonomiczne władze, a jednocześnie, będąc częścią większej organizacji, łatwiej im będzie walczyć o swoje prawa.