Polski Komisariat Plebiscytowy

[[Kategoria:]] Autor: dr Anna Musialik

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Jedną z najważniejszych decyzji, podjętych podczas zorganizowanej po I wojnie światowej Konferencji Pokojowej w Paryżu, było postanowienie o przeprowadzeniu na Górnym Śląsku plebiscytu, podczas którego ludność miała wyrazić swą wolę w zakresie przynależności do Niemiec bądź też do odradzającego się państwa polskiego. Władzę na obszarze plebiscytowym objęła Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku (fr. Commission Interalliée de Gouverment et de Plébiscite de Haute Silésie; działała w okresie 11 luty 1920 – 10 lipca 1922), natomiast organem reprezentującym interesy ludności polskiej był Polski Komisariat Plebiscytowy (PKPleb.).

Struktura organizacyjna

Siedzibą PKPleb. był hotel „Lomnitz” w Bytomiu. Na czele organizacji stanął Wojciech Korfanty, mianowany (przez Józefa Piłsudskiego, Naczelnika Państwa Polskiego) polskim komisarzem plebiscytowym w dniu 20 lutego 1920 r. Jego zastępcami byli: Konstanty Wolny (Chrześcijańskie Zjednoczenie Ludowe - ChZL), Józef Rymer (Narodowa Partia Robotnicza - NPR) i Józef Biniszkiewicz (Polska Partia Socjalistyczna – PPS). Tworzyli oni prezydium, które kierowało pracami Komisariatu. Obecność działaczy z różnych ugrupowań politycznych świadczy o ogólnym poparciu dla PKPleb. w imię naczelnej idei, jaką było zjednoczenie Górnego Śląska z Polską. W obrębie PKPleb utworzono 27 wydziałów:

1. Wydział Wywiadowczy. Szef wydziału - Józef Alojzy Gawrych. W ramach tej komórki istniały dwa referaty, których kierownikami byli kpt. Bogdan Jankowski (a następnie kpt. Bogdan Kulik) i sierż. Stanisław Muszyński (a następnie sierż. Stanisław Brodniewicz). Wydział Wywiadowczy prowadził działalność wywiadowczą na rzecz PKPleb., polskiego rządu oraz Francuzów. Agenci rozlokowani byli w Niemieckim Komisariacie Plebiscytowym, a także w zakładach pracy i instytucjach. Nazwiska zidentyfikowanych przez wydział wrogów umieszczane były na łamach „Orędownika”, będącego gazetą urzędową PKPleb. Ponadto ujawniano w prasie materiały kompromitujące Niemców, na podstawie których opublikowano następnie Białą Księgę, poświadczającą fakt nowych zbrojeń niemieckich na Śląsku. W skład Wydziału Wywiadowczego wchodziła również kierowana przez kpt. Stera, Sekcja Policji Górnego Śląska, której zadaniem było kierowanie do pracy w policji odpowiedniej liczby górnośląskich oficerów i podoficerów.

2. Wydział Polityki Wewnętrznej. Szef wydziału – dr Edward Hanke. W ramach pracy w tej sekcji prowadzono obserwację działalności różnych organizacji w celu podjęcia wśród nich polskiej akcji agitacyjnej. W centrum zainteresowania wydziału znalazły się: Związek Górnośląskich Straży Pożarnych, Związek Inwalidów Wojennych, Związek Właścicieli Domów i Gruntów oraz Oberschlesische Volkspartei.

3. Wydział Organizacyjny. Szef wydziału – dr Roman Konkiewicz. W obrębie tej jednostki powstały dwie sekcje: organizacyjna i propagandowa. Zadaniem wydziału była organizacja powiatowych komitetów plebiscytowych oraz prowadzenie odpowiedniej agitacji i propagandy plebiscytowej. Rozprowadzano propolskie broszury i ulotki, rozmieszczano afisze, urządzano wiece. Przy rozmaitych okazjach (w zakładach pracy, w środkach komunikacji, podczas prywatnych spotkań) stosowano też propagandę ustną, polegającą na rozbudzaniu wśród Górnoślązaków świadomości narodowej.

4. Wydział Prasowy. Szef wydziału – Edward Rybarz. Komórce tej podporządkowana była Polska Agencja Telegraficzna (PAT; kierownik – Jan Przybyła) oraz Agencja Wschodnia (AW, East Press; kierownik – Jan Kleczyński). Wydawano następujące czasopisma: „Kocynder”, „Strzecha Śląska”, „Przewodnik Wiejski”, „Der Weise Adler”. Redaktorzy z Wydziału Prasowego współredagowali również „Orędownika”, „Pracownika umysłowego”, „Głos Polek”, „Sportowca” i „Le Messager de Haute Silesie” (pismo przeznaczone dla Komisji Międzysojuszniczej). Jednostka ta wspomagała też finansowo niektóre polskie gazety (np. redagowany przez Michała Kwiatkowskiego „Oberschlesische Post”).

5. Wydział Socjalno-Polityczny. Szef wydziału – Paweł Dubiel. Przedmiotem zainteresowania wydziału były głównie sprawy bezrobotnych (zwłaszcza tych, którzy utracili pracę na skutek propolskiej działalności politycznej). Przy gazowniach, elektrowniach i wodociągach zorganizowano samopomoc społeczną, przekształconą następnie w Polską Samopomoc Techniczną.

6. Wydział Aprowizacyjny. Szef wydziału – Mieczysław Paluch, a następnie – Paweł Przyklęk-Frankowski. Celem tej sekcji było zaopatrywanie Górnoślązaków w żywność i artykuły pierwszej potrzeby. Sprzedawano je spółdzielniom i kupcom, ale też niekiedy rozprowadzano nieodpłatnie wśród ludności polskiej. Część opłat za sprowadzone produkty wnoszono w postaci węgla lub żelaza.

7. Wydział Szkolny. Szef wydziału – dr Ludwik Schirmeisen, a następnie – dr Józef Komischke. W obrębie tej jednostki funkcjonowało sześć sekcji:

• Sekcja szkół średnich i uniwersytetów ludowych (dr Jan Kopiec)
• Sekcja kursów (dr Wawrzyniec Magiera)
• Sekcja szkół podstawowych (Paweł Kaiser)
• Sekcja seminariów i kursów seminaryjnych (Tadeusz Przysiecki)
• Sekcja ochronek (ks. Emanuel Krzoska)
• Sekcja organizacyjna (Emanuel Imiela)

Pracownicy wydziału odpowiedzialni byli za organizację egzaminów dojrzałości wśród uczniów ostatniej klasy gimnazjalnej i uczących się w trybie eksternistycznym, urządzanie kursów języka polskiego, rekrutację młodzieży do seminariów nauczycielskich w Bydgoszczy, Kcyni, Lesznie i Wągrowcu, a także do gimnazjum w Krotoszynie, organizowanie kursów dokształcających dla nauczycieli (prowadzono je w Bytomiu, Katowicach, Gliwicach, Raciborzu, Rybniku i Strzelcach) oraz zakładanie uniwersytetów ludowych. Tworzono również ochronki dla dzieci; w gminach ustanawiano tzw. Opiekę Szkolną, sprawującą nadzór nad wychowaniem młodych Polaków. W skład tej organizacji wchodził nauczyciel, polski ksiądz, reprezentant rady gminnej oraz czworo przedstawicieli rodziców. Ogromnym sukcesem Wydziału Szkolnego było doprowadzenie do powołania w dniu 9 maja 1920 roku urzędu „naczelnego doradcy szkolnego przy rejencji”, który objął dr Schirmeisen. Na poziomie lokalnym ustanowiono natomiast urząd powiatowego doradcy szkolnego.

8. Wydział Kulturalny. Szef wydziału – dr Ignacy Nowak. W skład tej jednostki wchodziły:

• Sekcja kinematograficzna
• Sekcja teatralna
• Sekcja muzyczna
• Zawodowy teatr Cepnika
• Trupa teatralna „Odra”
• Trupa teatralna „Fredro”
• Trupa teatralna „Wesołość”
• Trupa teatralna „Gwiazda”
• Zespół Bemaków I
• Zespół Bemaków II

Zadaniem Wydziału była popularyzacja kultury poprzez urządzanie seansów filmowych, spektaklów teatralnych oraz występów kół śpiewaczych.

9. Wydział Oświatowy. Szef wydziału – dr Maksymilian Hasiński. Jednostka ta sprawowała patronat nad towarzystwami oświatowymi (Towarzystwo św. Jacka, Towarzystwo Polek). Celem rozbudzania świadomości narodowej organizowano również stosowne odczyty i kursy, które poza swą rolą informacyjną pełniły także funkcję propagandową. 10. Wydział Wychowania Fizycznego. Szef wydziału – dr Maksymilian Wilimowski. W obrębie tej jednostki zorganizowano pięć działów:

• Sokół
• Sport
• Harcerstwo
• Związek Towarzystw Wycieczkowych „Jaskółka”
• Towarzystwo Młodzieży Górnośląskiej

11. Wydział Administracyjny. Szef wydziału – Paweł Kempka. Działania tej jednostki polegały na stałym monitorowaniu pracy landratur, a także ocenie wydawanych uchwał pod kątem interesów polskich (dążono do likwidacji ustawodawstwa antypolskiego). Zabiegano o obsadzanie stanowisk (np. urzędu sołtysa, burmistrza) przedstawicielami narodu polskiego. Równocześnie organizowano kursy, których celem było przygotowanie do pracy urzędników i pracowników administracji przyszłego województwa śląskiego. Z inicjatywy wydziału powołano Związek Górnośląskich Urzędników i Pracowników Administracyjnych.

Ważne znaczenie miał utworzony w 1920 roku referat doradców technicznych, którego członkowie, zajmując stanowiska w landraturach, byli przedstawicielami ludności polskiej, powiatowego komitetu plebiscytowego oraz Wydziału Administracyjnego przy PKPleb. Rolą ich było przeciwstawianie się antypolskiej działalności funkcjonariuszy niemieckich.

12. Wydział Prawny. Szef wydziału – Konstanty Wolny. Referat ten zapewniał pełną obsługę prawną wszystkich spraw podejmowanych przez PKPleb. (m.in. zakup ruchomości i nieruchomości, zawieranie umów służbowych). Utworzona przy nim Komisja Samorządowa szczegółowo przeanalizowała opracowany przez Wojciecha Korfantego i Józefa Buzka projekt Statutu Organicznego Województwa Śląskiego. Na pomoc pracowników wydziału liczyć mogli również Polacy oskarżeni przez niemieckie władze o popełnienie przestępstw politycznych.

13. Wydział Rolnictwa i Leśnictwa. Szef wydziału – Kazimierz Niegolewski. Współpracujący ściśle ze Śląskim Związkiem Kół Rolniczych, Wydział Rolnictwa i Leśnictwa sprowadzał dla Polaków produkty rolne, bydło i drób, a także fachową literaturę (m.in. „Poradniki gospodarcze”). Propagowano polską ustawę o reformie rolnej, potępiając jednocześnie niemiecką ustawę osadniczą. W prowadzonych przez powiatowe komitety plebiscytowe księgach gruntowych odnotowywano wnioski rodaków starających się o przydział ziemi z reformy rolnej. Udzielano pomocy polskim rolnikom i leśnym, pozostającym bez pracy z przyczyn politycznych (otrzymywali oni nowe posady w Polsce). Pracownicy wydziału angażowali się również w działalność agitacyjną: podczas organizowanych wieców i zebrań wygłaszano referaty związane z rolnictwem. Sekcja lasów ponadto przeciwdziałała kłusownictwu i dewastacji lasów na Górnym Śląsku. 25 lipca 1920 roku powołano Górnośląskie Towarzystwo Leśników, natomiast 3 listopada 1920 roku konspiracyjną organizację o nazwie Komitet Łowiecki, będący zalążkiem Śląskiego Towarzystwa Łowieckiego (inicjatorami byli: Stanisław Cenkier, Kazimierz Czapla, Jan Hlond, Kazimierz Niegolewski, Tadeusz Palacz, Jan Piechulek, Józef Potyka, Franciszek Willert).

14. Wydział Kolei i Poczt. Szef wydziału – inż. Józef Dobrzycki, a następnie dr Franciszek Wilczek. W obrębie tej jednostki powołano trzy działy:

• kolejowy
• poczt i telegrafów
• żeglugi

Celem pracy wydziału było wyszkolenie kadry gotowej do utrzymania kolei, poczty i żeglugi. Specjalne kursy organizowano w ważniejszych miejscowościach Górnego Śląska oraz w województwie poznańskim. Przychodzono z pomocą szykanowanym w pracy polskim kolejarzom. Zakładano kółka kolejowe, kółka tramwajarzy i kółka pocztowców, wcielane następnie do Związku Kolejarzy Zjednoczenia Zawodowego Polskiego.

15. Wydział Gospodarczy. Szef wydziału – Wincenty Matejczyk. W obrębie tej jednostki istniało osiem sekcji:

• księgowość
• kasa i administracja (w tym podsekcja Hotel Lomnitz i „Kreutzburger Zeitung”)
• automobile
• personel
• magazyn papieru
• centrala papieru i druków
• administracja domów
• warsztat samochodów

Wydział prowadził obsługę w zakresie wszelkich wpłat i wypłat, dokonywanych przez PKPleb. Środki finansowe czerpano z dotacji rządu polskiego, składek polskiego społeczeństwa, datków Polonii amerykańskiej i ze sprzedaży Niemcom fałszywych dokumentów (wytworzonych przez Wydział Wywiadowczy PKPleb.).

16. Wydział Górniczo – Hutniczy. Szef wydziału – inż. Antoni Rowiński, a następnie inż. Józef Kiedroń. Celem pracy wydziału było wykwalifikowanie personelu, zdolnego objąć po plebiscycie posady w górnictwie i hutnictwie. Dla pracowników fizycznych i umysłowych tej jednostki urządzano wycieczki do Krakowa, Wieliczki i Zagłębia Dąbrowskiego.

17. Wydział Przemysłu i Handlu. Szef wydziału – dr Bernard Diamand, a następnie inż. Józef Kiedroń. Zadaniem wydziału było przygotowanie do pracy odpowiedniej kadry, mającej objąć stanowiska w przemyśle i handlu po powrocie Śląska do Polski. Przejawem troski o techników było zorganizowanie związku Oberschlesischer Technikerbund (Związek Górnośląskich Techników; szef – Wiktor Kwaśniok).

18. Wydział Reemigracyjny. Szef wydziału – Ryszard Knosała, później dr Wiktor Zając, a następnie Jan Jakub Kowalczyk. Zadaniem wydziału było zewidencjonowanie i skłonienie do powrotu na Górny Śląsk Polaków, którzy wyemigrowali do Polski, Niemiec, Czechosłowacji, Austrii i Węgier. Działalność tę zakłócali niemieccy urzędnicy, utrudniający dostęp do akt w urzędach stanu cywilnego.

19. Wydział Statystyczny. Szef wydziału – dr Józef Potyka, a następnie dr Dzierżyński. Zadaniem tej jednostki było kierowanie akcją spisywania uprawnionych do udziału w plebiscycie, prowadzoną przez powiatowe komitety plebiscytowe. Sporządzano też dane statystyczne do przygotowywanych przed głosowaniem plakatów, broszur, czasopism i pocztówek. Pracownicy wydziału włączali się również w działania o charakterze propagandowym: memoriał, opracowany na okoliczność zjazdu robotników w Londynie, wykazał dyskryminację robotników górnośląskich pod względem ekonomicznym, socjalnym i politycznym, co obaliło głoszoną przez Niemców tezę o wysokim poziomie ich życia.

20. Wydział Centrali Druków i Papieru. Szef wydziału – Jaskuła. Jednostka ta odpowiedzialna była za magazynowanie papieru i druków potrzebnych podczas pracy plebiscytowej.

21. Wydział Wydawnictw. Szef wydziału – Józef Herman, Kasper Wojnar. Zadaniem wydziału było redagowanie i rozprowadzanie broszur podejmujących zarówno zagadnienia stricte historyczne (dawne związki Śląska i Polski), jak i bieżące.

22. Wydział Dyplomatyczny. Szef wydziału – Wollek (b. konsul), a następnie dr Kazimierz Rakowski. Pracownicy tej jednostki przygotowywali noty dyplomatyczne dla Komisji Międzysojuszniczej i sprawozdania dla rządu polskiego.

23. Wydział Propagandy. Szef wydziału – dr Jan Górski. Zadaniem wydziału było śledzenie i prostowanie publikowanych przez Niemców kłamstw i oszczerstw, a także publikowanie artykułów, rozpatrujących zagadnienia związane z Górnym Śląskiem z polskiego punktu widzenia.

24. Wydział Zdrowia Publicznego. Szef wydziału – dr Józef Rostek. Celem pracy tej komórki było przygotowanie podwalin pod działalność służby zdrowia w przyszłym województwie śląskim. W tym celu pod koniec 1920 roku zorganizowano kurs dla pielęgniarek, a w dniach 21 kwietnia – 4 maja 1921 roku – kurs dla lekarzy powiatowych. Zatroszczono się również o przygotowanie do pracy polskich położnych, za co odpowiedzialna była dr Maria Rajda-Kujawska.

25. Wydział Kościelny. Szef wydziału – ks. dr Michał Lewek. Był to jeden z najpóźniej powołanych w PKPleb. wydziałów. Jednostka ta odpowiedzialna była za odpieranie niemieckiej propagandy oraz nakłanianie ludności do głosowania za Polską między innymi z przyczyn religijnych.

26. Polska Organizacja Wojskowa (POW).

Bibliografia

1. Benisz A., Górny Śląsk w walce o polskość, Katowice 1930.
2. Brożek K., Polska służba medyczna w powstaniach śląskich i plebiscycie 1918-1922, Opole 1973.
3. Dąbrowski W., Górny Śląsk w walce o zjednoczenie z Polską (Źródła i dokumenty z lat 1921-1922), Katowice 1923.
4. Długajczyk W., Wydział Wywiadowczo-Informacyjny Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu, w: Wywiad polski na Górnym Śląsku 1919-1922, Katowice 2001, s. 208-218.
5. Dobrzycki B., Rys historyczny przejęcia polskich kolei na Górnym Śląsku, Warszawa [i in.] 1923.
6. Encyklopedia powstań śląskich, red. F. Hawranek, Opole 1982 [hasła: Polski Komisariat Plebiscytowy, Wydział … Polskiego Komisariatu Plebiscytowego].
7. Gawrych J. A., Hotel Lomnitz: z tajemnic szefa wywiadu, Katowice 1947.
8. Jędruszczak T., Polityka Polski w sprawie Górnego Śląska 1918-1922, Warszawa 1958.
9. Karuga W., Organizacja Polskiego Komisariatu Plebiscytowego dla Górnego Śląska, Opole 1966.
10. Malec-Masnyk B., Plebiscyt na Górnym Śląsku, Opole 1991.
11. . Masnyk M., Prowincja górnośląska (1919-1922), w: Historia Górnego Śląska: polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011, s. 219-237.
12. Wanatowicz M. W., Historia społeczno-polityczna Górnego Śląska i Śląska Cieszyńskiego w latach 1918-1945, Katowice 1994.
13. Wyglenda J. „Traugutt”, Plebiscyt i powstania śląskie, Opole 1966.
14. Zieliński W., Ludzie i sprawy hotelu „Lomnitz”. Katowice 1984.
15. Zieliński W., Polska i niemiecka propaganda plebiscytowa na Górnym Śląsku, Wrocław [i in.] 1972.

Źródła on-line

Polski Komisariat Plebiscytowy

Druki z powstań i plebiscytu na Śląsku