Postawy polityczne

Autor: dr Marcin Gacek

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 1 (2014)

Pojęcie „postawy polityczne” (p.p.) jest przedmiotem zainteresowań kilku dyscyplin naukowych obierających sobie za przedmiot badań politykę. Należy tutaj wymienić przede wszystkim socjologię, psychologię i nauki polityczne. W szczególności dotyczyć to będzie socjologii polityki oraz psychologii społecznej (Marody 2000: 151) i politycznej, a dorobek tych dziedzin jest wykorzystywany i uzupełniany przez nauki polityczne, które najczęściej odwołują się do pojęcia postaw politycznych.

Geneza pojęcia postawy polityczne

Socjologowie William I. Thomas i Florian Znaniecki już w latach trzydziestych ubiegłego wieku wprowadzili do nauk społecznych pojęcie „postawa” i postulowali uczynienie go centralną kategorią psychologii społecznej. Termin postawa miał służyć oznaczeniu „procesów indywidualnej świadomości, determinujących zarówno aktualne, jak i potencjalne reakcje człowieka wobec świata społecznego” (Marody 2000: 151). Należy podkreślić, iż pomimo wielu definicji terminu „postawa”, różne podejścia badawcze zgadzają się co do związku postawy z „afektywną oceną (pozytywną lub negatywną) różnego typu obiektów – mogą nimi być ludzie, grupy społeczne, działania, instytucje, obiekty fizyczne lub zdarzenia” (Marody 2000: 152). O postawach możemy mówić jedynie wtedy gdy pomimo naturalnej dla człowieka zmienności poglądów, przekonań, uczuć mamy do czynienia z trwałym stosunkiem emocjonalnym wobec jakiegoś obiektu.

Można zatem stwierdzić, iż definicja postawy ma trójczłonowy charakter. Emocje – trwałość emocji – postawa wobec czegoś.

W klasycznej literaturze przedmiotu za Stefanem Nowakiem (Nowak 1973:) i Mirosławą Marody (Marody 2000) można określić trójczłonowość pojęcia postawy politycznej jako:

1. Element poznawczy odwołujący się do całości wiedzy jednostki na temat systemu politycznego i mechanizmu zjawisk politycznych. W przypadku postaw politycznych istotnym elementem je konstytuującym jest wiedza zarówno prawdziwa jak i nieprawdziwa.
2. Element emocjonalny, wartościujący obejmujący stan afektywny w stosunku do zjawisk politycznych.
3. Behawioralny – objawiający się dyspozycja do podejmowania realnych działań w sferze politycznej lub pozostawania biernym politycznie.(Wiatr 1999:295-299; Potulski 2007: 260)

Należy tutaj podkreślić, że postawa bierności politycznej jest również ważną kategorią określającą stopień aktywności politycznej społeczeństwa i jej wyboru. Brak wyboru politycznego w obszarze politycznym jest również wyborem.

W socjologii polityki „postawy polityczne” wchodzą w zakres socjologii zachowań politycznych (Wiatr 1999: 295-299), a szerzej w proces socjalizacji politycznej. P. p są jednym z najważniejszych komponentów zachowania politycznego. Postawa polityczna to ”składniki osobowości człowieka, które wyrażają się w tendencji do specyficznych, względnie stałych zachowań politycznych, to jest zachowań odnoszących się do sfery zagadnień politycznych rozumianej jako sfera walki o władzę i sprawowania władzy.”(Wiatr 1999: 296). Różnorodne podejścia badawcze zgodne są co do indywidualnego charakteru postaw politycznych.

Elementami postaw politycznych są:

• trwałe emocje jednostki związane z obszarem polityki,
• przekonania dotyczące zjawisk politycznych,
• dyspozycje do działania w sferze polityki. (Wiatr 1999: 296)

Tak rozumiana postawa polityczna służy zrozumieniu indywidualnych zachowań politycznych a poprzez nie masowych zachowań politycznych. Postawa polityczna wychodzi poza pojęcie przekonań (lub sądów) politycznych i jest motywacją zachowań politycznych.

Postawy polityczne są również obszarem badań psychologii politycznej. Jak pisze Stanley Feldman (Feldman2008: 436) psychologia polityczna skupia się na strukturyzacji postaw politycznych. Badania opinii publicznej przez ostatnie pięćdziesiąt lat przekonują, że choć najbardziej naturalnym kryterium podziału rozróżniającym postawy powinny być różne ideologie wcale tak nie jest. Najbardziej narzuca się oczywisty podział na postawy lewicowe i prawicowe. Oczywiście podziały ideologiczne są dalej znaczące w tworzeniu się postaw politycznych, ale nie są jedynymi kategoriami wokół których skupiają się emocje polityczne. Wartości wynikające z innych przekonań np. etycznych, religijnych, poglądu na np. organizację państwa mogą być bardziej dominujące w postawach politycznych niż podział na lewicę czy prawicę. Np. przekonania ekologiczne (nie koniecznie stanowiące spójną ideologię), przekonania co do optymalnych sposobów organizacji państwa (np. decentralizacje, dekoncentrację, unifikację) mogą również decydować o wyborze postawy politycznej.

Również w ujęciu psychologicznym na postawy polityczne dojmujący wpływ mają wartości. Stąd najbardziej istotna dla wyróżnienia postaw w perspektywie psychologicznej jest strukturyzacja postaw politycznych oparta na dziesięciu typach i pozycjach wartości Schwartza: 1. Samokierowanie; 2. Stymulacja; 3. Hedonizm; 4. Osiągnięcia; 5. Władza; 6. Bezpieczeństwo;7. Konformizm; 8. Tradycja; 9. Życzliwość; 10. Uniwersalizm (Feldaman 2008: 447). Podkreślić należy, że ciągle mamy za mało badań ukazujących całość korelacji pomiędzy tymi wartościami. Większość badaczy ze względu na utylitarność badań nad postawami politycznymi skupia się na badaniu wpływu pojedynczych wartości na postawy polityczne. Powoduje to fragmentaryzację danych badawczych. Jak pisze Feldman „Funkcjonalne podejście do postaw może wnieść potencjalnie ważny wkład w lepsze zrozumienie roli wartości w polityce. Musimy się dowiedzieć, kiedy główną funkcją postaw politycznych będzie wyrażanie zasadniczych wartości i obrazu Ja. Pewne postawy mogą częściej pełnić taką funkcję i mogą istnieć warunki, w których funkcja wyrażania wartości nabiera większego znaczenia. Różnica miedzy funkcją wyrażania wartości a funkcją utylitarną wydaje się mieć decydujące znaczenie dla polityki, ponieważ jeden z głównych sporów w literaturze na temat zachowania politycznego i opinii publicznej dotyczy wpływu interesu własnego na postawy polityczne w opozycji do „symbolizmu”.(…) A zważywszy na trudności z powiązaniem interesu własnego i postaw politycznych (Sears i Funk 1991), istnieje duże prawdopodobieństwo, że postawy polityczne będą u wielu ludzi pełnić funkcję wyrażania wartości.”(Feldman2008: 448-449)

Politolodzy definiują postawy polityczne jako trwałe przekonania jednostek lub grup społecznych wobec podmiotów politycznych jako takich jak i ich działań, systemu politycznego, elit politycznych, idei politycznych i podejmowanych decyzji politycznych.

Problemy z empirycznym badaniem postaw politycznych

Tak jak całość zjawisk politycznych, postawy polityczne cechuje specyficzna amorficzność, co skutkuje ich dynamiką i implikuje trudności w obserwacji, jak i w ich interpretowaniu. Łatwo można zaobserwować skutki postaw politycznych przejawiające się w zachowaniach bądź działaniach politycznych, z których staramy się wnioskować o motywach tego działania. Określić postawy polityczne możemy jedynie w oparciu o czynniki werbalne i niewerbalne. Tzn. na podstawie tego co ludzie mówią i co robią. Z kilku powodów poznanie empiryczne p. p. obarczone jest dużym marginesem błędu.

Po pierwsze w sferze politycznej ludzie mogą swoje postawy polityczne błędnie przedstawiać. Co innego deklarują, a co innego robią. Przyczyny takich działań mogą być zróżnicowane. Może wynikać to ze świadomego zniekształcania swoich postaw w celu uzyskania wymiernych korzyści (konformizm, chęć przynależności do danej grupy, spirala milczenia etc.) bądź nieświadomego np. braku gruntownej znajomości (wiedza potoczna lub fałszywa oparta na mitach bądź stereotypach) doktryny politycznej z którą jednostka się utożsamia. Stąd w badaniach postaw politycznych stosuje się pytania nie wprost, dotyczące stosunku do danych zasad lub wartości np. stosunek do reguł demokratycznych lub wartości pluralizmu, etc.

Po drugie mogą zaistnieć problemy metodologiczne w obserwacji naukowej. Może do nich dojść nie tylko w fazie poznawczej ale przede wszystkim w fazie interpretacyjnej. Można np. z faktu deklarowanego przywiązania do aksjologii etatystycznej zarówno przez osoby prezentujące ugruntowane postawy socjaldemokratyczne i narodowo-konserwatywne, wywnioskować o potencjalnej bliskości poglądów elektoratu partii lewicowych i ultrakonserwatywnych. Interpretacja taka mogłaby prowadzić do błędnego założenia, iż możliwa jest np. koalicja rządząca ugrupowań skrajnie lewackich ze skrajną prawicą (a przecież te elektoraty więcej dzieli niż łączy, co wcale nie wyklucza doraźnych, nieformalnych, wspólnych działań).

Po trzecie badanie postaw politycznych może okazać się nieistotne z punktu przewidywalności zachowań politycznych, bo może dojść do gwałtownej zmiany np. czynnika emocjonalnego p.p. w związku z np. ważnym wydarzeniem społecznym czy międzynarodowym.

Definiując postawy polityczne w sposób szczególny należy zwrócić uwagę na kategorię wartości. Jerzy Wiatr (Wiatr 1999: 297) proponuje nawet rozumienie wartość jako szczególnego rodzaju postawę polityczną.

Zatem należy postawić sobie pytanie o zasadność badań postaw politycznych. Pomimo problemów badawczych to prawidłowe określenie postaw politycznych - przede wszystkim stosunku pomiędzy ugruntowanymi postawami politycznymi a chwilowymi lub pochopnymi - jest najważniejsze w przypadku prognozowania zachowań politycznych. Ustalenie jakie wartości w danej rzeczywistości politycznej są osią podziałów politycznych staje się jednym z wymiernych wyznaczników różnic w zachowaniach politycznych.

Postawy polityczne a zachowania polityczne

Gabriel Almond i Sidney Verba w swojej książce The civic kultur (1963) rozpropagowali pojęcie postaw politycznych. Należy zresztą podkreślić związek postaw politycznych z kulturą polityczną. Kultura polityczna kształtuje świadomość polityczną na którą składają się wiedza o mechanizmach politycznych, oceny polityczne, potrzeby których zaspokojenie jednostka wiąże bezpośrednio lub pośrednio z polityką.

W ujęciu socjologicznym najważniejsze jest określenie postaw politycznych wpływających na aktywność lub bierność polityczną całych grup społecznych. „Tak więc z jeszcze większą siłą ujawnia się, że przekonania i postawy specyficzne dla poszczególnych grup społecznych kształtują życie społeczne i ich przekształcenie w przekonania i postawy polityczne przynależne tylko im. Zachowania polityczne są analizowane jako przystosowania, indywidualne i zbiorowe, pomiędzy systemem przekonań i postaw charakteryzujących każdą grupę z osobna i systemem wspólnym dla wszystkich grup, będący rezultatem ich interakcji w długim okresie ich trwania.”(Lagroye 2002: 410) W ten sposób postawy polityczne tworząc zachowania polityczne stają się czynnikiem współtworzącym kulturę polityczna, a co za tym idzie wchodzą w obszar socjalizacji politycznej. Staje się to jeszcze jednym przyczynkiem do wzmocnienia tezy o niezbędności badań nad postawami politycznymi. Niemożliwe bowiem jest opisanie kultury politycznej czy określenie poziomu socjalizacji politycznej bez wiedzy o postawach politycznych kształtowanych przez takie czynniki jak tradycja, historia, religia, kultura prawna etc.. Bez p.p. nie można zrozumieć wyborów politycznych wyborców jak i masowych zachowań politycznych.

Wpływ nowych mediów na kształtowanie się postaw politycznych

Mówiąc o postawach politycznych należy odwołać się również do wpływu na nie nowych mediów elektronicznych. Sieci społeczne (przede wszystkim w postaci portali społecznościowych) odgrywają coraz istotniejszą rolę w kształtowaniu poglądów politycznych, postaw a co za tym idzie wpływają na zachowanie polityczne. Socjalizacja polityczna, konstruowanie tożsamości politycznej, są coraz silniej budowane przez emocje, wiedzę i postawę wobec poglądów politycznych innych jednostek. „Zgodnie z teorią inteligencji emocjonalnej, emocjami, które mają szczególne znaczenie dla zachowań politycznych, są to entuzjazm [jego przeciwieństwo – przygnębienie] oraz strach [i jego przeciwieństwo – spokój]” (Castells 2013: 154). Emocje w nowoczesnym społeczeństwie wpływają na ocenę polityczną poprzez dwie ścieżki reakcji: uczucia lojalności opartej na fundamencie przywiązania wobec lidera politycznego, ugrupowania politycznego, (partii politycznej) lub programu politycznego; i drugiej: krytycznego analizowania działalności i głoszonych narracji przez kandydujących w wyborach lub polityków danego ugrupowania. „Emocjonalny komponent poznania politycznego warunkuje skuteczność przetwarzania informacji związanych z poglądami i kandydatami”(Castells 2013: 155). Emocje rodzą mobilizację polityczną co jest podstawą wszystkich działań marketingu politycznego. „Ludzie są bardziej aktywni politycznie, kiedy w swoich sieciach społecznych doświadczają przyjaznego nastawienia i na odwrót sprzeczne poglądy w sieciach społecznych ograniczają uczestnictwo”(Castells 2013: 157). W sieciach społecznych mamy do czynienia również z ukrytymi i jawnymi postawami politycznymi. Często mogą być sprzeczne. Będzie to miało istotny wpływ obok dynamiki zmian postaw na próbę ich uchwycenia w celach badawczych. Choć wydaje się, że dwa najważniejsze uczucia kształtujące postawy w procesach politycznych strach i nadzieja (niezwykle ważna ze względu na wyjątkową zdolność umysłu ludzkiego do wyobrażania sobie przyszłości) są mniej istotne w wirtualu niż w realu (np. na ulicy trzeba się odważyć bronić swoich poglądy) to te dwa aspekty rzeczywistości politycznej uległy absolutnej fuzji. Realne zachowania polityczne są inicjowane na portalach, które wcześniej krystalizują postawy polityczne. Twittowane rewolucje (Wiosna Arabska, przebudzenie obywatelskie na Ukrainie w 2013roku ), globalne manifestacje (bunt hakerów), skuteczność akcji wyborczych w Internecie i w sieci komórkowej czy facebookowe „odrodzenia” regionalne (śląska, kaszubska) dobitnie wskazują na jeszcze jeden aspekt usieciownienia postaw politycznych – mobilizację polityczną w społecznościach sieciowych.

W demokracji mobilizacja polityczna jest podstawowym miernikiem skuteczności politycznej. Cały przekaz polityczny redukuje się do pobudzania emocji, które wpływają i konstytuują postawę polityczną. Najważniejszymi dla budowania motywacji politycznej są strach i entuzjazm budzący nadzieję na lepsze jutro. To na ich pobudzaniu (z reguły skupiając się na jednej z nich, choć nie koniecznie) krystalizuje się przekaz reklamy politycznej. Należy podkreślić racjonalny wątek (pomijany często przez krytyków polityki emocjonalnej) uczuciowości zachowań politycznych. „Emocje jednocześnie wywołują rozumowanie, zrozumienie i mobilizują do działania w ramach dostarczanych przez skonstruowany przekaz. Jednak efekty przekazów emocjonalnych różnią się w zależności od kontekstu ich odbioru”(Castells 2013: 159).

Postawy polityczne w demokracji

Demokracja nie może istnieć bez konkretnej indywidualnej postawy politycznej większości obywateli. Jest to wiara w demokratyczny ustrój. To kulturotwórcza rola postawy politycznej prowadzącej do konkretnego zachowania politycznego. Dla systemu demokratycznego zabójcze jest rozczarowanie instytucjami demokracji jako takiej. Samuel P. Huntington wymienia cztery możliwe zachowania polityczne wywołane postawą braku wiary w instytucje demokratyczne:

1. Bierność wynikająca z cynizmu, rezygnacji prowadząca do wycofania się z polityki.
2. Sprzeciw wobec ugrupowań rządzących.
3. Odrzucenie establiszmentu politycznego
4. Odrzucenie systemu demokratycznego dającego pole działania ugrupowaniom ekstremistycznym. (Huntington 2009: 268-27)

Wiąże on te postawy i zachowania z „Trzecią falą demokratyzacji”, ale kondycja demokracji we wszystkich krajach o tym ustroju, brak zaufania do demokratycznych struktur w starych demokracjach nasuwa pytanie o zasadność takich jednoznacznych podziałów.

Postawy polityczne związane są również ze zjawiskiem pamięci historycznej wpływającej na tożsamość kulturową i polityczną. Jak pisała w 2006 roku Barbara Szacka „… wzrostowi zainteresowań przeszłością sprzyja ożywienie życia politycznego i panujące w nim napięcia.” (Szacka 2006: 417) Socjolożka odwołuje się do badań obrazujących postawę Polaków wobec ZSRR w latach komunizmu, a więc wtedy gdy oficjalnie tworzono propagandę przyjaźni polsko-sowieckiej. Ponad 78% badanych potwierdzało rozmowy historyczne w kręgach rodzinnych. „ We wszystkich tych rozmowach występowały tematy, o których oficjalne środki przekazu milczały: wojna z bolszewikami w 1920 roku, wywózki do ZSRR w okresie drugiej wojny światowej, mord polskich oficerów w Katyniu, terror okresu stalinowskiego, działalność opozycyjna w latach siedemdziesiątych” (Szacka2006: 417). Nie dziwi za tym zupełnie różna od oczekiwanych przez władze PRL, prezentowana postawa względem ZSRR. Biorąc pod uwagę fakt, że postawy polityczne są matrycą zachowań politycznych i wyrażanych sądów politycznych zrozumiałym staje się powszechny antykomunizm Polaków znajdujący ujście w konkretnych zachowaniach masowych. P.p. jest w tym szczególnym przypadku mierzalna poprzez pamięć historyczną, która jest emocjonalnym i niezbywalnym elementem kultury politycznej. Ale już na początku pierwszej dekady XXI wieku co jest naturalnym elementem uspokojenia politycznego, dokonały się zmiany w tworzeniu pamięci historycznej. W 2003 roku tylko 25% osób poniżej 30 roku deklarował zainteresowanie przeszłością. „Wyniki te wzmacniają tezy sformułowane na podstawie poprzednich badań: (1) że spadek zainteresowania przeszłością jest jednym z symptomów zmian współczesnej kultury oraz że (2) w momencie dogłębnych przemian politycznych i związanego z nimi ożywienia debat publicznych o podstawowych kwestiach politycznego bytu zbiorowości wzrasta zainteresowanie przeszłością.” (Szacka 2006: 418)

Imponderabilia, aksjologia, historia i tradycja a wiec kategorie nie wprost polityczne są najważniejsze w kształtowaniu postaw politycznych. Tak jak w okresie dyktatury są one ważniejsze dla postaw niż działania instytucjonalne. Potwierdzają to badania socjologa polityki Jacka Raciborskiego, który przyznaje, że „Przez dwadzieścia lat demokracji postawy, które sprzyjają partycypacji obywateli w życiu politycznym, a w szczególności uczestnictwu w wyborach, nie stały się w znaczącym stopniu powszechniejsze” (Raciborski 2011: 97). Choć w okresie 2005-2007 stwierdzono zmniejszanie się postaw akceptujących działania niedemokratyczne w Polsce (Rogulska 2007: 269), to „Po październiku 2007 roku nastąpił także rekordowy wzrost akceptacji systemu demokratycznego” (Kolarska-Bobińska 2009: 14).

Postawy polityczne, opinia polityczna a wreszcie zachowanie polityczne w ustroju demokratycznym są najważniejszymi elementami zdobywania władzy we współczesnym świecie. Demokratyczna legislacja, głód partycypacji władzy, oczekiwania obywatelskie wobec władzy przedstawicielskiej w dobie zagęszczenia dyskursu politycznego wywołanego łatwym dostępem większości obywateli do dziennikarstwa obywatelskiego tworzą złudne przekonanie o sile postaw obywatelskich w polityce. A jednak demokracja XXI wieku zmierza - nie w kierunku partycypacji - ale raczej w stronę prowizoryczności, a nawet powierzchownej fasadowości. Z jednej strony kontrola społeczna nad politykami jest wzmocniona poprzez wszechobecność mediów, z drugiej społeczeństwo obywatelskie nie może być zredukowane do komentarzy politycznych na poziomie portali społecznościowych. Siła opinii publicznej nie zależy tylko od wolności słowa, która przeradza się w chaos opinii, ale od tych (właścicieli koncernów medialnych), którzy decydują o nadaniu danej informacji siły efektu wzmocnienia i jej wpływu na opinię. Otwartą kwestią pozostaje pytanie czy nowe nośniki informacji po okresie zrozumiałego zachwytu nowościami technicznymi nie zostaną w tworzeniu postaw politycznych skorygowane poprzez powrót do tradycyjnych instytucji społecznych - kształtujących wartości i emocje - jakimi jest rodzina i otoczenie społeczne jednostki.

Podsumowanie

Reasumując należy stwierdzić, że nie można zupełnie oddzielić opisu postaw politycznych od zachowania politycznego, opinii politycznych czy socjalizacji politycznej oraz kultury politycznej. Są to zjawiska polityczne lub stany zależne od siebie ale nie tożsame. Opinie (własne) się wyraża i słucha (innych). Zachowania polityczne możemy zobaczyć, wziąć w nich udział, obserwować je z boku. Zatem możemy je badać, określać, mierzyć jedne względem drugich. Oceniać zgodność deklarowanych opinii z zachowaniami politycznymi.

Postawy politycznej ze względu na jej indywidualność, wchodzącą w intymną sferę psychicznych przeżyć i jej emocjonalność zobaczyć nie możemy. Postawa polityczna to ogólna dyspozycja do akceptowania pewnych wartości lub ich odrzucania. To najbardziej zindywidualizowany i wewnętrzny sposób zaistnienia w obszarze polityki (Brechon 2006: 12). Postawa polityczna to najgłębsza i osobista autodefinicja polityczna jednostki. Stąd postawa polityczna jest pierwotna w stosunku do opinii i zachowania politycznego. Jest ich źródłem. Jest najbardziej osobistym przeżywaniem wartości politycznych. Jeśli ktoś jest z przekonania chrześcijaninem (lub wyznawcą innej religii) nie może świadomie głosować na partie głoszące chęć likwidacji wiary jako takiej i odwrotnie kto jest przywiązany do laickości państwa (mimo, że może sam być wierzący) świadomie nie zagłosuje na ugrupowanie domagające się wprowadzenia państwa wyznaniowego. Kto z przekonania jest za pluralizmem i demokracją nie zagłosuje za partią głoszącą jawnie stworzenie dyktatury. Ale ktoś kto na pierwszym miejscu w swojej hierarchii aksjologicznej będzie stawiał funkcjonalizm państwa, skuteczność instytucji państwowych może dla nich poświecić np. ideały pluralizmu. Zachowania polityczne czy opinie mogą być wypadkową innych postaw. Tak jak mogą być postawy absolutnie przeciwstawne tak mogą być postawy polityczne zbieżne lub niesprzeczne. Patriotyzm nie wyklucza poszanowania innych. Miłość do „małej ojczyzny” nie musi skutkować tendencjami separatystycznymi. Postawy wobec np. wiary, humanizmu, kultury, nacjonalizmu, ksenofobii, tolerancji, wartości rodzinnych, itp. mogą stać za wyborami politycznymi odległymi od deklarowanych sądów. Postawa polityczna jest wypadkową postaw wynikających z przyjętego lub oddziedziczonego światopoglądu. P. p. będzie zależna od tego jakie wartości jednostka uzna za kardynalne i niepodważalne, dla których inne wartości, choć też ważne, można poświęcić.

Bibliografia

1. Alexander Jeffrey. C. 2010. Znaczenia społeczne. Kraków: Nomos.
2. Bréchon Pierre. 2006. Comportements et attitudes politiques Grenoble: Politique en plus.
3. Bucholc Marta i inni pod red. 2011. Polska po 20 latach wolności. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
4. Castells Manuel. 2013. Władza komunikacji. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN.
5. Cwalina Wojciech; Andrzej Falkowski. 2005. Marketing polityczny. Perspektywa psychologiczna. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
6. Dahl. Robert.A, Stinebrickner Bruce 2007. Współczesna analiza polityczna Warszawa: Scholar.
7. Feldman Stanley. 2008. Wartości, ideologia i strukturyzacja postaw politycznych. W Psychologia polityczna pod red. David O. Sears; Leonie Huddy; Robert Jervis Kraków: Wyd. Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego s. 435 -464.
8. Gouldner Alvin W. 2010. Kryzys zachodniej socjologii. Kraków: NOMOS.
9. Herbut Ryszard. 2002 Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych. Wrocław: Wyd. Naukowe Uniwesytetu Wrocławskiego.
10. Huntington Samuel P. 2009. Trzecia fala demokratyzacji Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.
11. Kolarska- Bobińska Lena; Jacek Kucharczyk. 2009. Demokracja w Polsce 2007-2009 Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.
12. Kolarska- Bobińska Lena; Jacek Kucharczyk; Jarosław Zbieranek. 2007. Demokracja w Polsce 2005-2007. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.
13. Lagroye Jacques, François Bastien, Sawicki Francois. 2002. Sociologie politique Paris: Press de Sciences PO et Dalloz.
14. Marody Mirosława 2000. Postawa. W. Encyklopedia Socjologii 3. Warszawa Oficyna Naukowa s. 151-155.
15. Marody Mirosława 2007. Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku. Warszawa: Scholar .
16. Marody Mirosława. 1976. Sens teoretyczny a sens empiryczny pojęcia postawy. Warszawa Wyd. Nauk. PWN.
17. Mayer Nonna. 2010. Sociologie des comportements politiques. Paris: Armand Colin.
18. Meynaud Jean; Alain Lancelot. 1962 Les attitudes politiques. Paris: Press U. de France.
19. Nowak Stefan. 1973. Teorie postaw. Warszawa: PWN.
20. Potulski Jakub. 2007. Socjologia polityki Gdańsk: Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego.
21. Raciborski Jacek. 2011. Wyborca czasu zmiany ustrojowej W. Polska po 20 latach wolności. Pod red. Marty Bucholc i inni. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego s. 96-114.
22. Roguska Beata. 2007. Opinia publiczna o demokracji. W. Demokracja w Polsce 2005-2007. Pod red. Leny Kolarskiej- Bobińskiej; Jacka Kucharczyka; Jarosława Zbieranka. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych. S. 265-286.
23. Sartorii Giovanni. 1998. Teoria demokracji. Warszawa. Wyd. Nauk. PWN.
24. Sears David O; Leonie Huddy; Robert Jervis pod red. 2008. Psychologia polityczna Kraków: Wyd. N. Uniwersytetu Jagiellońskiego.
25. Szacka Barbara. 2006. Przebudowa ustrojowa i pamięć przeszłości W. Współczesne Społeczeństwo Polskie pod red. Jacka Wasilewskiego Wyd. Nauk. Scholar 2006 s. 405-426.
26. Wasilewski Jacek. 2006. Współczesne Społeczeństwo Polskie. Warszawa: Wyd. Nauk. Scholar 2006.
27. Wiatr Jerzy. J. 1999. Socjologia polityki, Warszawa: W.N. Scholar.
28. Żyromski Marek. 2007. Teorie elit a systemy polityczne. Poznań Wydawnictwo Naukowe U. im A.M.